ЎЎЎ 2. Сяміраміда Шмаравідла. Чарнігаўскі Ромась у Якуцкай вобласьці. Сш. 1. Койданава. "Кальвіна". 2020.

    Дык от — я еду вучыцца ў Казанскі унівэрсытэт, ня іначай як гэтак.

    Думку пра унівэрсытэт падаў мне гімназысты М. Яўрэінаў, мілы юнак, прыгажун з пяшчотнымі жаночымі вачыма. Ён жыў на падстрэшшы ў адным доме са мною, ён часта бачыў мяне з кніжкаю ў руцэ, гэта зацікавіла яго, мы пазнаёміліся, і неўзабаве Яўрэінаў пачаў пераконваць мяне, што я маю “выключныя здольнасьці да навукі”.

    — Вы створаны прыродаю, каб служыць навуцы, — казаў ён і прыгожа страсаў грыву доўгіх валасоў.

    Я тады яшчэ ня ведаў, што навуцы могуць служыць і трусікі, а Яўрэінаў так гожа даводзіў мне: унівэрсытэтам патрэбны менавіта такія хлопцы, як я. Зразумела, не абышлося без таго, каб не згадаць Міхайлы Ламаносава. Яўрэінаў казаў, што ў Казані я буду жыць у яго, падганю за восень і зіму курс гімназіі, здам “сякія-такія” экзамэны — ён так і казаў: “сякія-такія” — ва унівэрсытэце мне дадуць урадавую стыпэндыю, і год праз пяць я буду “вучоным”. Усё вельмі проста, бо Яўрэінаву было дзевятнаццаць год, і ў яго было добрае сэрца.

    Здаўшы свае экзамэны, ён паехаў, а тыдні праз два і я накіраваўся сьледам за ім.

    Мяне праводзіла мая бабка і раіла:

    — Ты ня злуйся на людзей, ты злосны ходзіш, строгі і ганарысты зрабіўся. Гэта — ад дзеда ў цябе, а што ён дзед? Жыў, жыў, дый дурнем застаўся, горкі стары. Ты — адно памятай: ня бог людзей судзіць, гэта — чорту прынадна. Бывай, ну...

    Яна абцірала з бурых, азызлых шчок скупыя сьлёзы, і казала:

    — Ужо ня ўбачымся больш, заедзеш ты, валацуга, далёка, а я — памру...

    Апошні час я адышоў ад мілае старое і нават рэдка бачыў яе, а тут, раптам, з болем адчуў, што ніколі ўжо ня стрэну чалавека, так шчыльна, так сардэчна блізкага мне.

    Стаяў на карме парахода і глядзеў, як яна там, ля краю прыстані, хрысьціцца аднэй рукою, а другой, — ражком старэнькае шалі — выцірае твар свой, цёмныя вочы, што зьзяюць невычэрпнаю любасьцю да людзей.

    І вось я ў напаўтатарскім горадзе, у цеснай кватэрцы аднапавярховага дому. Дамок самотна стаяў на ўзгорку, на канцы вузкае, беднае вуліцы, адна яго сьцяна выходзіла за голае папялішча, на ім густа разраслося пустазельле; паміж палыну, дзядоўніку, конскага шчаўя, кустоў бузіны ўздымаліся руіны цаглянага будынку, пад руінамі — вялікае сутарэньне: у ім жылі і здыхалі бяспрытульныя сабакі. Вельмі ў памяці мне гэтае сутарэньне, адзін з маіх унівэрсытэтаў.

    Яўрэінавы — маці і два сыны — жылі на мізэрную пэнсію. Першыя ж дні я ўбачыў, з якою трагічнаю заклапочанасьцю маленькая шэрая ўдава, прыйшоўшы з рынку і расклаўшы купленае на кухонным стале, вырашала цяжкую задачу: як зварыць з невялічкіх кавалачкаў няцікавага мяса смачную страву, якою льга было б добра накарміць трох здаровых хлапцоў; апрача сябе самое?

    Была яна маўклівая, у яе шэрых вачох застыгла безнадзейна-пакорлівая ўпартасьць каня, які ад цяжкае працы зьнясіліў сябе; — цягне каняка воз пад гару і ведае — ня вывезу, — а ўсё-ткі вязе.

    Дні праз тры як я прыехаў, раніцою, калі дзеці яшчэ спалі, а я дапамагаў ёй скрэбці бульбу, яна ціхенька і асьцярожна спыталася ў мяне:

    — Вы чаго прыехалі?

    — Вучыцца, ва унівэрсытэт.

    Яе бровы пасунуліся ўверх разам з жоўтай скураю ілба, яна парэзала нажом палец сабе, пачала смактаць кроў і села на крэсла, але зараз жа ўскочыла і сказала:

    — О, чорт...

    Яна абкруціла насаткаю парэзаны палец і пахваліла мяне:

    — Вы добра ўмееце скрэбці бульбу.

    Ну, каб я ды ня ўмеў. І я расказаў ёй пра маю службу на параходзе. Яна спыталася:

    — Вы думаеце — гэтага хопіць, каб прынялі ва унівэрсытэт?

    Тады я дрэнна разумеў гумар. Я паставіўся да яе пытаньня сур’ёзна і расказаў ёй пра свае замеры, якія нарэшце павінны расчыніць перада мною дзьверы сьвятыні навукі.

    Яна ўздыхнула:

    — Ах, Мікола, Мікола...

    А ён, у гэтую хвіліну, увайшоў на кухню мыцца, заспаны, ускудлачаны і, як заўсёды, вясёлы.

    — Мама, добра было б калдуны зрабіць.

    — Так, добра, — згадзілася маці.

    Мне зажадалася пахваліцца, што я ведаю кулінарыю і я сказаў, што на калдуны мяса — дрэннае, дый мала яго.

    Тут Барбара Іванаўна зазлавала і сказала некалькі слоў, такіх моцных, што вушы мае наліліся крывёю і пачалі расьці ўверх. Яна выйшла з кухні, кінуўшы на стол пучок морквы, а Мікола падміргнуў мне і растлумачыў яе паводзіны так:

    — Ня ў гумары...

    Усеўся на зэдліку і сказаў мне, што жанчыны, наогул, больш нэрвовыя за мужчын, такая ўласьцівасьць іхняе прыроды, — гэта бясспрэчна давёў адзін выдатны вучоны, здаецца швэйцарскі Джон Сьцюарт Мільль, ангелец, таксама гаварыў нешта пра гэта.

    Міколу падабалася вучыць мяне, і ён карыстаўся кожным выпадкам, каб убіць у мае мазгі што-небудзь, неабходнае, без чаго нельга жыць. Я слухаў яго прагна, пасьля Фуко, Лярош-Фуко і Лярошжаклен зьліваліся ў маёй галаве ў адну асобу, і я ня мог прыгадаць, хто каму адсек галаву: Лявуазье — Дзюмур’е ці — наадварот? Слаўны юнак шчыра хацеў “зрабіць з мяне чалавека”, ён упэўнена абяцаў мне гэта, але ня меў часу і ўсіх іншых умоў на тое, каб сур’ёзна ўзяцца са мною за справу. Эгаізм і лёгкадумнасьць юнацтва не дазвалялі яму бачыць, з якім напружаньнем сіл, з якімі хітрыкамі маці гаспадарыла, яшчэ менш адчуваў гэта яго брат, пануры, маўклівы гімназісты. А я ўжо даўно і тонка ведаў складаныя фокусы хэміі і эканоміі кухні, я добра бачыў, як выкручвалася жанчына, прымушаная штодзённа ашукваць жываты сваіх дзяцей і карміць чужога хлапца, непрыемнага з твару, і да таго ж ня выхаванага. Натуральна, што кожны кавалак хлеба, які прыпадаў на маю долю, лажыўся каменем мне на душу, я пачаў шукаць якое-небудзь працы. Зранку выходзіў з дому, каб не палуднаваць, а ў дрэннае надвор’е праседжваў на папялішчы, у сутарэньні. Там, у смуродзе ад трупаў катоў і сабак, пад шум залевы і ўздыханьні ветру, я хутка зразумеў, што унівэрсытэт — фантазія і што было б куды разумней, каб я паехаў у Пэрсыю. А я ўжо бачыў сябе сівабародым чараўніком, які знайшоў спосаб выгадаваць жытняе зерне памерам з яблыка, бульбу з пуд вагою і наогул пасьпеў прыдумаць шмат добрага зямлі, па якое ліха ведае як цяжка хадзіць ня толькі мне аднаму.

    Я ўжо навучыўся летуцець пра незвычайныя прыгоды і вялікія ўчынкі. Гэта вельмі дапамагала мне ў цяжкія дні жыцьця, а затым, што гэтых дзён было шмат, — я ўсё больш аддаваўся летуценьням. Я не чакаў ні ад каго дапамогі і не спадзяваўся на шчасьлівы выпадак, але ўва мне паступова ўзрастала ўпартасьць волі, і чымся цяжэйшыя складаліся ўмовы жыцьця — тым мацнейшым і нават разумнейшым адчуваў я сябе. Я вельмі рана зразумеў, што чалавека стварае ягонае змаганьне з навакольным асяродзьдзем.

    Каб не галадаваць, я хадзіў на Волгу, на прыстані, дзе лёгка можна было зарабіць пятнаццаць - дваццаць капеек. Там, сярод грузчыкаў, басякоў, жулікаў, я адчуваў сябе кавалкам жалеза, якое ўкінутае ў гарачае вугольле, — кожны дзень насычваў мноствам вострых, палкіх уражаньняў. Там перада мною віхурам круціліся людзі непрыкрытыя і прагныя, людзі грубых інстынктаў, — мне падабалася іхная злосьць на жыцьцё, падабаліся кпліва-варожыя дачыненьні да ўсяго на сьвеце і бестурботныя да саміх сябе. Усё, што я непасрэдна перажыў, цягнула мяне да гэтых людзей і выклікала жаданьне акунуцца ў іхнае едкае асяродзьдзе. Брэт-Гарт і безьліч “бульварных” раманаў, якія я прачытаў, яшчэ больш прымушалі мяне спачуваць гэтаму асяродзьдзю.

    Прафэсіянальны злодзей Башкін, былы вучань настаўніцкага інстытуту, сухотны чалавек, якога люта білі, красамоўна даводзіў мне:

    — Што ты, як дзяўчына, фанабэрыю нясеш, ці ня цноту страціць баісься? Дзеўцы цнота — усе яе скарбы, а табе — адно хамут. Ціхі бугай, дык ён ад сена гладак.

    Рудзенькі, голены як актор, спрытнымі лёгкімі рухамі маленькага цела Башкін нагадваў кацянё. Ён ставіўся да мяне па-настаўніцку, па-апякунску, і я бачыў, што ён ад душы жадае мне шэнцу, шчасьця. Вельмі разумны, ён прачытаў шмат добрых кніг, больш ад усіх яму падабаўся “Граф Монтэ-Крыста”:

    — У гэтай кнізе ёсьць і мэта, і сэрца, — казаў ён.

    Любіў жанчын і апавядаў пра іх, смачна цмокаў, захапляўся з нейкаю сударгаю ў разьбітым целе, у гэтае сударзе было нешта хваравітае, яна ўздымала ўва мне пачуцьцё агіднасьці, але ягоныя гаворкі я слухаў уважліва і адчуваў іх хараство.

    — Баба, баба, — выводзіў ён, і жоўты твар яго ружавеў, цёмныя вочы зьзялі ад захапленьня. — За бабу я — на ўсё пайду. Ёй, як і чорту, — няма грэху. Жыві закаханы, лепш ад гэтага нічога ня выдумана.

    Ён быў таленавіты апавядальнік і лёгка складаў прастытуткам жаласныя песенькі пра смутак няшчаснага каханьня, — ягоныя песенькі сьпяваліся ва ўсіх волскіх гарадох, і — між іншым — яму належыць шырока вядомая песьня:

                                                              Не красива я, бедна,

                                                              Плохо я одета,

                                                              Никто замуж не берет

                                                              Девушку за это...

    Добра абыходзіўся са мною цёмны чалавек Трусаў, паважны, фарсіста адзеты, з тонкімі пальцамі музыкі.

    Ён меў у Адміралцейскае слабадзе крамку з шыльдаю “Майстра гадзіньнікаў, але толькі тое і рабіў, што збываў крадзенае.

    — Ты, Максіме, не бяры зладзейскі дур у галаву, — казаў ён мне, і важна пагладжваў сваю сіваватую бараду, прыжмурваў хітрыя і задзірыстыя вочы — Я бачу: у цябе іншы шлях, ты чалавечак разумовы.

    — Што значыць — разумовы?

    — А - у каго зайздрасьці няма ні да чога, толькі адна цікавасьць...

    Гэта не адпавядала праўдзівасьці ў дачыненьні да мяне, зайздросьціў я шмат каму; між іншым, зайздрасьць будзіла ўва мне здольнасьць Башкіна гаварыць нейкім асаблівым, падобным на верш тонам з нечаканымі параўнаньнямі і зваротамі слоў. Прыгадваю пачатак ягонае аповесьці пра адну прыгоду каханьня:

    «Мутнавокай ноччу сяджу я, — як сыч у дупле, — У нумарох, у жабрацкім горадзе Сьвіяжску, а — восень, кастрычнік, імжыць дождж, вецер дыхае, нібы пакрыўджаны татарын песьню пад нос вядзе, — бясконцую песьню: о-о-о-у-у-у»...

.... «І вось прыйшла яна, лёгкая, ружовая, як хмарка на ўсходзе сонца, а ў вачох — падробленая бязьвіннасьць душы. Любы, — кажа шчырым голасам, — ня вінавата я супроць цябе. Ведаю — хлусіць, а даю веры — праўда. Розумам — цьвёрда ведаю, сэрцам не даю веры, ніяк»...

    Апавядаючы, ён рытмічна гойдаўся, заплюшчваў вочы і часта мяккім гэстам датыкаўся да грудзей сваіх насупроць сэрца.

    Голас у яго быў глухі, цьмяны, а словы — яркія і нешта салаўінае сьпявала ў іх.

    Зайздросьціў я Трусаву, — гэты чалавек незвычайна цікава апавядаў пра Сыбір, Хіву, Бухару, сьмешна і вельмі злосна пра жыцьцё архірэяў; а неяк аднаго разу таемна сказаў пра цара Аляксандра III.

    — Гэты цар у сваёй справе майстар.

    Трусаў здаваўся мне адным з тых “зладзеяў”, што пад канец раману — нечакана самому чытачу — робяцца велікадушнымі героямі.

    Часамі, у душныя ночы, гэтыя людзі перапраўляліся праз рэчку Казанку, на паплавы, у кусты, і там пілі, елі і разважалі пра свае справы, але найбольш — пра складанасьць жыцьця, пра дзіўную блытаніну людзкіх дачыненьняў, асабліва шмат пра жанчын. Пра іх гаварылі са злосьцю, з тугою, часам—расчулена і амаль заўсёды з такім пачуцьцём, нібы заглядалі ў цемру, поўную жудасных нечаканасьцяй. Я прабыў з імі дзьве - тры ночы пад змрочным небам і цьмянымі зорамі. У душнае цяплыні лагчыны, што густа зарасла кустамі вербалозу. У цемры, вільготнай ад блізкае Волгі, паўзьлі ва ўсе бакі залатымі павукамі агні шчоглавых ліхтароў, у чорную масу горнага берагу ўтыканы агнявыя камякі і жылы — гэта сьвецяцца вокны корчмаў і дамоў багатага сяла Ўслон. Глуха б’юць па вадзе пліцы колаў у параходах, дакучліва, ваўкамі выюць матросы на караване лайбаў, дзесьці стукае молат аб жалеза, тужліва плыве песьня, — ціхенька тлее нечыя душа, — ад песьні на сэрца попелам цярусіцца смутак. І яшчэ нудней было слухаць ціха лагодныя гаворкі людзей, — людзі задумаліся пра жыцьцё і гамоняць кожны пра сваё і амаль што ня слухаюць адзін аднаго. Яны сядзяць або ляжаць пад кустамі, паляць папяросы, часам — бяз прагнасьці — п’юць гарэлку, піва і ідуць кудысьці назад, па шляху ўспамінаў.

    — А вось са мною быў выпадак, — гаворыць нехта, прыціснуты да зямлі начной цемраю.

    Людзі слухаюць апавяданьне, і згаджаюцца:

    — Бывае і так, — усё бывае...

    «Было», «бывае», «бывала» — чую я, і мне здаецца, што ў гэтую ноч людзі прышлі да апошніх гадзін свайго жыцьця, — усё ўжо было, больш нічога ня будзе.

    Гэта аддаляла мяне ад Башкіна і Трусава. Але ўсё-ткі — падабаліся яны мне, і па ўсёй лёгіцы таго, што спазнаў я, было б зусім натуральна, каб я пайшоў з імі. Абражаная надзея падняцца ўгору, пачаць вучыцца — таксама штурхала мяне да іх. У часы голаду, злосьці і тугі я адчуваў сябе зусім здольным на злачынства ня толькі супроць “сьвяшчэннага інстытуту ўласнасьці”. Аднак, рамантызм юнацтва перашкодзіў мне збочыць з дарогі, ісьці па якое было мне суджана. Апроч гуманнага Брэт-Гарта і “бульварных раманаў”, я ўжо прачытаў шмат сур’езных кніг, — яны абудзілі ўва мне імкненьне да нечага невыразнага, але больш значнага, чымся ўсе, што я бачыў.

    І ў той самы час у мяне зьявіліся новыя знаёмствы, новыя ўражаньні. На папялішча, побач з кватэраю Яўрэінава, зьбіраліся гімназістыя гуляць у гарадкі, а мяне зачараваў адзін з іх — Гур’ян Плятнёў. Смуглявы, сінявалосы, як японец, з тварам у дробных чорных кропках і нібы нацёрты порахам, бясконца вясёлы, спрытны ў гульнях, дасьціпны ў гутарцы, ён быў насычаны зародкамі разнастайных талентаў. І, як амаль што ўсе таленавітыя рускія людзі, ён жыў на сродкі, што дала яму прырода, ня імкнуўся ўдасканаліць і разьвіць іх. Ён меў тонкі слых і надзвычайнае чуцьцё да музыкі, любіў яе, артыстычна граў на гусьлях, балалайцы, гармоніку і не рабіў спробы аўладаць інструмэнтам, больш складаным і труднымі. Быў ён бледы, адзяваўся дрэнна, але яго зухаватасьці, спрытным рухам жылістага цела, шырокім гэстам Вельмі адпавядалі пакамечаная падраная кашуля, штаны на латках і дзіравыя, стаптаныя боты.

    Ён быў падобны да чалавека, які пасьля доўгае і цяжкае хваробы толькі што ачуняў, ці падобны быў да вязьня, учора выпушчанага з турмы — усё ў жыцьці яму было новае, прыемнае, усё абуджала ў ім шумную весялосьць — ён скакаў па зямлі, як ракета-блазанка.

    Даведаўшыся, як мне ня соладка жыць, ён прапанаваў пасяліцца ў яго і вучыцца на вясковага настаўніка. І вось я жыву ў дзіўным вясёлым закутку — “Марусаўцы”, што напэўна, знаёма не аднаму пакаленьню казанскіх студэнтаў. Гэта быў вялікі напаўразбураны дом на Рыбнарадзкае вуліцы, нібы заваяваны ад уласьнікаў яго: галоднымі студэнтамі, прастытуткамі і нейкімі зданямі людзей, што перажылі самі сябе. Плятнёў жыў у калідоры пад усходамі на гару, там стаяў яго ложак, а на канцы калідора ля вакна: стол, крэсла і гэта — усё. Трое дзьвярэй выходзіла ў калідор, за дзьвюма жылі прастытуткі, за трэцімі — сухотны матэматык з сэмінарыстых, вялікі і худы, амаль што жудасны чалавек, які аброс пруткай рыжаватай шчацінаю і быў ледзьве прыкрыты бруднымі рызманамі; праз дзіркі рызманоў сьвіцілася сіняватая скура і скабы шкілета.

    Ён жывіўся, здаецца, толькі ўласнымі пазногцямі і абгрызаў іх да крыві, дзень і ноч нешта рысаваў, вылічаў і бесьперастанку кашляў. Прастытуткі. баяліся яго, лічылі вар’ятам, але ад жаласьці падкладалі да яго дзьвярэй хлеб, чай і цукар; ён падымаў з падлогі скруткі, адносіў да сябе і хроп, як змораны конь. Калі ж яны забываліся пра яго ці не маглі нічога прынесьці яму з якое-небудзь прычыны, ён адчыняў дзьверы і сіпеў на калідор:

    — Хлеба.

    У ягоных вачох, што глыбока ўпалі ў цёмныя ямы, блішчэла гордасьць маньяка, шчасьлівага ад сьвядомасьці сваёй велічы. Калі-нікалі да яго заходзіў маленькі гарбаты калека, з выкручанай нагою і хітрай усьмешкаю на жоўтым твары скапца. Яны шчыльна зачынялі дзьверы і гадзінамі сядзелі моўчкі, у страшэннае цішы. Толькі аднаго разу, позна ўначы, мяне пабудзіў ахрыплы люты крык матэматыка:

    — А я кажу — турма. Геамэтрыя — каморка, вось. Пастка, вось! Турма!

    Гарбаты вырадак піскліва хіхікаў, шмат разоў паўтараў нейкае дзіўнае слова, а матэматык раптам зароў:

    — К чорту! Вон!

    Калі ягоны госьць выкаціўся ў калідор, з сіпам, з скогатам і захінаўся ў шырокую апранаху, — матэматык стаяў на парозе дзьвярэй, доўгі, страшны, упусьціў пальцы рукі сваёй у заблытаныя валасы на галаве і сіпеў:

    — Эўклід — дурань. Дур-рань... Я давяду, што бог разумнейшы за грэка.

    І грукнуў дзьвярыма так моцна, што ў яго пакоі нешта з грукатам паляцела на падлогу.

    Неўзабаве я даведаўся, што чалавек гэты хоча — на падставе матэматыкі — давесьці існаваньне бога, але ён памёр хутчэй, чымся пасьпеў зрабіць гэта.

    Плятнёў быў у друкарні начным карэктарам газэты, зарабляў адзінаццаць капеек за ноч і, калі я не пасьпяваў зарабляць, мы жылі і спажывалі на суткі чатыры фунты хлеба, на дзьве капейкі чаю і на тры цукру. А ў мяне не хапала часу на працу, — трэ было вучыцца. Я асільваў навуку з вялізарнаю цяжкасьцю, асабліва прыгнятала мяне граматыка скалечана вузкімі, закасьцянелымі формамі, я зусім ня ўмеў укладаць у іх жывую і трудную, капрызна-гнуткую расійскую мову. Алё хутка з прыемнасьцю даведаўся, што я пачаў вучыцца “занадта рана”, а калі нават, і здам экзамэны на вясковага настаўніка, не атрымаю мейсца, — паводле ўзросту.

    Плятнёў і я спалі на адным і тым самым ложку, я — начамі, ён — удзень. Зьнябыўшыся за бяссонную ноч, з тварам яшчэ больш пацямнелым і запаленымі вачыма, ён прыходзіў самым досьвіткам, я зараз жа бег у шынок па вар, самавару ў нас, безумоўна, ня было. Потым мы сядзелі каля акна, і пілі гарбату з хлебам. Гур’ян апавядаў мне газэтныя навіны, чытаў жартаўлівыя вершы алькаголіка-фэльетаністага “Чырвонае даміно”, і зьдзіўляў мяне жартаўлівымі дачыненьнямі да жыцьця, — мне здавалася, што ён ставіцца да яго так, як да таўстамордае бабы Галкінай, гандляркі старымі жаночымі строямі і звадыяшкі.

    У гэтае бабы ён наймаў куток пад усходамі, але плаціць за “кватэру” яму ня было чым, і ён плаціў вясёлымі жартамі, ігрою на гармоніку, жаласьлівымі песьнямі; калі ён, тэнарком, сьпяваў, у ягоных вачох зьзяла ўсьмешка. Баба Галкіна ў маладосьці была харысткаю опэры, яна разумела сэнс у песьнях, і вельмі часта з яе нахабных вачэй на пухлыя, шызыя шчокі п’яніцы і абжоры каціліся дробныя сьлязінкі, яна зганяла іх з твару тлустымі пальцамі, і пасьля старанна абцірала пальцы бруднаю хустачкаю.

    — Ах, Гурачка, — уздыхаючы, казала яна, — артысты вы. І каб вы былі крышачку прыгажэйшым — упарадкавала б я ваш лёс. Ужо колькі я маладых юнакоў прымайстравала да жанчын, у якіх сэрца нудзіцца ад самотнага жыцьця.

    Адзін такі “юнак” жыў тут жа, над намі. Гэта быў студэнт, сын рабочага-рымара, дзяцюк сярэдні ростам, шырокімі грудзьмі і на дзіва вузкімі сьцягнякамі, падобны да трохкутніка вострым кутам уніз, кут гэты трохі адламаны, — ступні ног у студэнта маленькія, нібы ў жанчыны. І галава яго, глыбока ўстаўленая ў плечы, таксама малая, аздоблена шчацінаю рыжых валасоў, а на белым, бяскроўным твары панура глядзяць вылупленыя, зеленаватыя вочы.

    З вялікімі перашкодамі, галадаючы, як беспрытульны сабака, супроць бацькаўскае волі, ён умудрыўся скончыць гімназію і паступіць ва унівэрсытэт, але ў яго выявіўся глыбокі, мяккі бас, і ён захацеў вучыцца сьпяваць.

    Галкіна злавіла яго на гэтым і прымайстравала да багатае купчыхі год пад сорак, сын яе быў ужо студэнтам на трэцім курсе, дачка — скончыла вучыцца ў гімназіі. Купчыха была жанчына сухая, пляскатая, простая, як салдат, сухі твар манашкі-аскеткі, вялікія, шэрыя вочы, схаваныя ў цёмных ямах, адзета яна была ў чорную сукню, у шоўкавую старое моды шапачку, у яе вушах дрыжаць завушніцы з камянямі цёмна-зялёнага колеру.

    Часамі, увечары або досьвіткам, яна прыходзіла да свайго студэнта, і я часта назіраў, як гэтая жанчына, нібы скокнуўшы ў вароты, ішла па дварэ рашучым крокам. Твар яе здаваўся жудасным, вусны так шчыльна сьцяты, што іх амаль ня відаць, вочы шырока расплюшчаны, асуджана, тужліва глядзяць наперад, але — здаецца, што яна сьляпая. Нельга сказаць, што яна брыдкая, але ў яе яскрава адчувалася напружанасьць, якая рабіла яе брыдкаю, нібы расьцягвала яе цела і да болю сьціскала твар.

    — Глядзі, — сказаў Плятнёў, — як вар’ятка.

    Студэнт ненавідзеў купчыху, хаваўся ад яе, а яна ганялася за ім, нібы бязьлітасны крэдытор або шпік.

    — Асарамясны чалавек я, — каяўся ён, выпіўшы. — I — на ліха мне сьпяваць? З такою мордаю і постацьцю ня пусьцяць мяне на сцэну, ня пусьцяць.

    — Пакінь гэту цяганіну! — раіў Плятнёў.

    — Так. Але шкода мне яе! Не цярплю, а шкода. Каб ты толькі ведаў, як яна — эх...

    Мы — ведалі, бо чулі, як гэтая жанчына, стоячы на ўсходах, уночы прасіла глухім, дрыжачым голасам:

    — Зьлітуйся... галубок, ну — зьлітуйся.

    Яна была ўласьніца вялікага заводу, мела дамы, коней, давала тысячы грошай на акушэрскія курсы і, як жабрачка, прасіла ў яго пяшчоты.

    Пасьля гарбаты Плятнёў клаўся спаць, а я ішоў шукаць працы і варочаўся дахаты позна ўвечары, калі Гур’яну трэ’ было ісьці ў друкарню. Калі я прыносіў хлеба, кілбасы, або вараных “трыбухоў”, мы дзялілі ўсё гэта папалам, і ён браў сваю частку з сабою.

    Я заставаўся адзін, бадзяўся на калідорах і завулках “Марусаўкі”, прыглядаўся, як жывуць новыя мне людзі. Дом быў паўнюсенькі ад іх і нагадваў мурашнік. З яго тхнула нечым кіслым, стаялі вострыя пахі, і ўсюды па куткох хаваліся густыя, варожыя людзям цені. З раніцы аж да познае ночы ён гуў; бесьперасьціханку ляскалі машыны швачак, апэрэтачныя харысткі прабавалі галасы, басавіта выводзіў гамы студэнт, голасна дэклямаваў сьпіўшыся, напаўзвар’яцелы актор, гістэрычна гвалтавалі напіўшыся прастытуткі, і — зьяўлялася ў мяне натуральнае, але неразьвязнае пытаньне:

    — Навошта ўсё гэта?

    Сярод галоднае моладзі бессэнсоўна ўвіхаўся рыжы лысы, скуласты чалавек з тоўстым жыватом, на ценькіх нагах, з вялікім ротам і конскімі зубамі, — за гэтыя зубы дражнілі яго “Рыжым канем”. Ён трэці год судзіўся з нейкімі сваякамі, сімбірскімі купцамі, і казаў кожнаму стрэчнаму-папярэчнаму:

    — Жыў ня буду, — а разбуру іх ушчэнт. Жабракамі па сьвеце пойдуць, тры гады будуць з жабрацтва жыць, — пасьля гэтага я ім зьвярну ўсё, што адсуджу ад іх, усё аддам і спытаюся:

    — Што, чэрці? То ж бо то.

    — Гэта, — мэта твайго жыцьця, Конь? — пыталіся ў яго.

    — Увесь я, усёй душою налучыў на гэта і больш нічога рабіць не магу.

    Ён па цэлых днёх тарчаў у Акруговым Судзе, у Палаце, у свайго адваката, часта, вечарамі, прывозіў на рамізьніку шмат кулькоў, скруткаў, бутэлек і наладжваў у сябе, у брудным пакоі з вісячаю стольлю і крывою падлогаю, шумныя бяседы, запрашаў на іх студэнтаў, швачак, — усіх, хто хацеў добра пад’есьці і трошкі выпіць. Сам “Рыжы Конь” піў толькі ром, пітво, ад якога на абрусе, гарнітуры і нават на падлозе заставаліся цёмна-рудыя плямы, якія ня змываліся. Падпіўшы, ён пачынаў выць:

    — Любыя вы мае птушкі! Люблю вас — сумленны вы народ. А я злосны падлюга і кр-ракадзіл, — хачу загубіць сваякоў і — загублю! Далібог! Жыў ня буду, а...

    Вочы ў “Каня” жаласна міргалі і недарэчна скуласты твар заліваўся п’янымі сьлязьмі, ён абціраў іх са шчок далоньню і расьціраў па каленях, — штаны ў яго заўсёды былі ў тлустых плямах.

    — Як вы жывіцё? — крычаў ён. — Голад, холад, адзежа падраная — хіба гэта — закон? Чаго ў такім жыцьці навучыцца можна? Эх, каб цар ведаў, як вы жывіцё...

    І, выхапіўшы з кішэні жмут разнаколерных паперак, прапаноўваў:

    — Каму грошы трэба? Бярыце, браткі.

    Харысткі і швачкі хціва вырывалі грошы з яго касматае рукі, ён рагатаў, і гаварыў:

    — Ды гэта — ня вам. Гэта — студэнтам.

    Але студэнты грошай ня бралі.

    — На ліха тыя грошы, — злосна крычаў рымараў сын.

    Ён сам, аднаго разу, п’яны, прынёс Плятнёву жмут дзесяцірублёвак, скручаны ў цьвёрды камяк, кінуў іх на стол і сказаў:

    — Вось — трэба? Мне — ня трэба...

    Лёг на наш ложак і зароў, загаласіў так, што давялося паіць і адліваць яго вадою. Калі ён заснуў, Плятнёў паспрабаваў разгладзіць грошы, але гэта было немагчыма, яны былі так туга сьціснуты, што трэ’ было намачыць іх вадою, каб адлучыць паперку ад паперкі.

    У дымным, брудным пакоі з вокнамі, што ад мураванае сьцяны суседняга дому, цесна і горача, шумна і немарасна. “Конь” раве галасьней ад усіх. Я пытаюся ў яго:

    — Чаму вы жывіцё тут, а не ў гатэлі?

    — Любы, — для душы. Цёпла душы з вамі...

    Рымараў сын сьцьвярджае:

    — Праўда, Конь. І я—таксама. У іншым месцы я загінуў бы...

    Конь просіць Плятнёва.

    — Пайграй. Пасьпявай...

    Гур’ян кладзе гусьлі сабе на калені і сьпявае:

                                                 Ты ўзыйдзі-тка, ўзыйдзі, сонца яснае.

    Голас у яго мяккі, у душу залазіць.

    У пакоі робіцца ціха, усе задуменна слухаюць жаласьлівыя словы і ціхі звон гусьлявых струн.

    — Гожа, халера! — мармыча няшчасны купчыхін пацяшацель.

    Сярод дзіўных жыхароў старога дому Гур’ян Плятнёў меў мудрасьць, імя якое — весялосьць, іграў ролю добрага духа чароўных казак. Душа яго, афарбаваная яркімі колерамі юнацтва, асьвятляла жыцьцё фэервэркамі слаўных жартаў, гожых песень, вострых кпін з людзкіх звычаяў і прывычак, сьмелымі гаворкамі пра грубую няпраўду жыцьця. Яму было ўсяго дваццаць год, з боку ён выглядаў на падлетка, але ўсе ў доме глядзелі на яго, як на чалавека, што ў цяжкі момант можа даць разумную параду і заўсёды чым-небудзь дапаможа. Лепшыя людзі любілі яго, горшыя — баяліся, і нават стары будачнік Нічыпаровіч заўсёды вітаў Гур’яна лісьлівай усьмешкаю.

    “Праходны” двор “Марусаўкі”—падымаўся ўгару, і злучаў дзьве вуліцы: Рыбнарадзкую з Стара-Гаршчэчнай; на апошняе, недалёка ад брамы нашага дому, прысланілася да кутка ўтульная будка Нічыпаровіча.

    Гэта — старшы гарадавы ў нашым квартале; высокі, сухарлявы, стары, увесь у мэдалях, твар у яго — разумны, усьмешка — ласкавая, вочы — хітрыя.

    Ён ставіўся вельмі ўважліва да шумнае калёніі былых і будучых людзей; некалькі разоў на дзень яго зграбна вычасаная постаць зьяўлялася на дварэ, ішоў ён павольна, пазіраў у вокны кватэр зіркам гледача зоалягічнага саду ў клеткі зьвяроў. Узімку, у аднае кватэры арыштавалі аднарукага афіцэра Сьмірнова і салдата Муратава, георгіеўскіх кавалераў, удзельнікаў Ахал-Тэкінскае Экспэдыцыі Скобелева; арыштавалі іх — а таксама Зобніна, Аўсянкіна, Грыгор’ева, Крылова і яшчэ некага за спробу ўладзіць патайную друкарню, на што Муратаў і Сьмірноў удзень, у нядзелю, прышлі красьці шрыфты ў друкарню Ключнікава на сумятлівае вуліцы гораду. За гэтаю справаю іх і схапілі. А неяк аднаго разу ноччу ў Марусаўцы ўзялі жандары доўгага, панурага жыхара, якому я даў мянушку “Блукаючае званіцы”. Раніцою, даведаўшыся пра гэта, Гур’ян узбуджана раскудлачыў свае чорныя валасы і сказаў мне:

    — Вось што, Максімавіч, трыццаць сем чарцей, бяжы, брат, хутчэй...

    Ён растлумачыў куды трэба бегчы, і дадаў:

    — Глядзі — асьцярожна. Магчыма, што там шпегі...

    Таемнае даручэньне страшна усьцешыла мяне і я паляцеў у Адміралцейскую слабаду як спаліць маланкаю. Там, у змрочнае майстэрні катляра, я ўбачыў маладога кучаравага чалавека з незвычайна сінімі вачыма; ён бяліў каструлю, але не выглядаў на рабочага. А ў кутку, каля абцугоў, тупаў і праціраў крант маленькі дзядок з папружкаю на белых валасах.

    Я спытаўся ў катляра:

    — Ці няма працы ў вас?

    Дзядок злосна адказаў:

    — У нас — ёсьць, а табе няма.

    Малады мімаходзь зірнуў на мяне — ізноў апусьціў галаву над каструляю. Я ціхенька штурхануў нагою ў яго нагу, — ён зьдзіўлена і злосна ўтаропіўся на мяне сінімі вачыма, трымаў каструлю за ручку і нібы зьбіраўся шпурлянуць ёю ў мяне. Але ўбачыў, што я падміргваю яму, сказаў спакойна:

    — Прэч, прэч...

    Яшчэ раз падміргнуў яму, выйшаў за дзьверы, і стаў чакаць на вуліцы; кучаравы неўзабаве выйшаў і моўчкі ўтаропіўся ў мяне, запальваючы папяросу.

    — Вы — Ціхан?

    — Ну, так.

    — Пётру арыштавалі.

    Ён злосна спахмурнеў і ўгледзіўся на мяне.

    — Якога гэта Пётру?

    — Доўгі, падобны да дзяка.

    — Ну?

    — Больш нічога.

    — А якая мне справа да Пётры, дзяка і ўсяго гэтага? — спытаўся катляр, і характар ягонага пытаньня канчаткова пераканаў мяне: гэта не рабочы. Я пабег да дому, горды ад таго, што здолеў выканаць даручэньне. Такі быў мой першы ўдзел у справах “кансьпірацыйных».

    Гурян Плятнёў быў блізкім да іх, але ў адказ на маю просьбу ўвесьці мяне ў кола гэтых спраў, гаварыў:

    — Табе, брат рана. Ты — падвучыся...

    Яўрэінаў пазнаёміў мяне з адным таемным чалавекам. Знаёмства гэтае было ўскладнёна перасьцярогамі, якія надавалі мне прадчуваньне нечага дужа сур’ёзнага. Яўрэінаў павёў мяне за горад, на Арскае поле, і папярэджваў па дарозе, што знаёмства гэта патрабуе ад мяне найвялікшай асьцярогі, яго трэба захаваць у сакрэце. Потым паказаў мне невялічкую шэрую постаць, што павольна ішла па голым полі, азірнуўся, ціха сказаў:

    — Вось ён. Ідзеце за ім і, калі ён спыніцца, падыйдзеце да яго, сказаўшы: я прыежджы...

    Таемнае — заўсёды прыемна, але тут яно здалося мне сьмешным: сьпякота, яркі дзень, у полі шэраю былінкаю хістаецца адзінокі чалавек, — вось і ўсё. Я дагнаў яго каля брамы могілак і ўбачыў паперадзе сябе юнака з маленькім, сухім тварыкам і суровым поглядам вачэй, круглых, як у птушкі. На ім было шэрае паліто гімназыстага, але сьветлыя гузікі адпораны і на іхным месцы ўшыты, чорныя, касьцяныя, на зношанае шапцы відзён сьлед цэшкі, і наогул у ім было штосьці дачасна абскубанае, — нібы ён сьпяшаўся паказацца самому сабе чалавекам зусім сталым.

    Мы сядзелі сярод могілак, у цяні густых кустоў. Чалавек гаварыў суха, пра адну справу; увесь, наскрозь, не спадабаўся мне.

    Ён строга распытаў мяне, што я чытаў і прапанаваў мне наведваць гурток, які ён арганізаваў, я згадзіўся, і мы разышліся, — ён пайшоў першы, і асьцярожна паглядаў на голае поле.

    У гуртку, куды ўваходзіла яшчэ трох ці чатырох юнакоў, я быў маладзейшы ад усіх і зусім непадрыхтаваны да вывучэньня кнігі Адама Сьміта з заўвагамі Чарнышэўскага. Мы зьбіраліся на кватэры вучня настаўніцкага Інстытуту Мілоўскага, — пасьля ён пісаў апавяданьні пад псэўданімам Елеонскі і, калі напісаў тамоў пяць, скончыў самагубствам, — як шмат людзей, што стрэў я, пакінулі жыцьцё паводле свайго жаданьня.

    Гэта быў маўклівы чалавек, нясьмелы ў думках, асьцярожны ў словах. Жыў ён у сутарэньні бруднага дому і цясьлярыў, каб мець “раўнавагу душы і цела”. З ім было сумна. Чытаньне кнігі Сьміта ня цікавіла мяне, хутка асноўныя палажэньні эканомікі здаліся вельмі знаёмыя мне, я ведаў іх непасрэдна, яны былі напісаны на скуры маёй, і мне здалося, што ня варта было пісаць таўстую кнігу цяжкімі словамі аб тым, што зусім вядома кожнаму, хто траціць сілы свае на дабрабыт і прытульнасьць “чужога дзядзькі”.

    З вялікаю напружанасьцю я мог выседзець дзьве - тры гадзіны ў яме, насычанае пахам клею, і разглядаў, як па бруднае сьцяне поўзаюць макрыцы.

    Аднойчы настаўнік спазьніўся прыйсьці ў звычайны тэрмін і мы, мяркуючы, што ён ужо ня прыйдзе, уладзілі маленькі банкет, купіўшы бутэльку гарэлкі, хлеба і гуркоў. Раптам паўз вакно шпарка мільганулі шэрыя ногі нашага настаўніка, ледзьве мы пасьпелі схаваць гарэлку пад стол, як ён зьявіўся сярод нас, і пачалося тлумачэньне мудрых вывадаў Чарнышэўскага. Мы ўсе сядзелі нерухома, як статуі, і са сполахам чакалі, што нехта з нас аберне бутэльку нагою. Абярнуў яе настаўнік, абярнуў, паглядзеў пад стол і не сказаў ані слова. Ох, лепш было б, каб ён моцна вылаяўся.

    Яго маўчаньне, суворы твар і пакрыўджана прыжмураныя вочы страшэнна зьбянтэжылі мяне. Я пазіраў з-пад ілба на барвовыя ад сораму абліччы маіх таварышаў, адчуваў сябе злачынцам супроць настаўніка і шчыра шкадаваў яго, хоць гарэлка была куплена не паводле маёй ініцыятывы.

    На чытаньні было нудна, хацелася пайсьці ў Татарскую слабаду, дзе жывуць неяк асабліва і ахайна добрыя ветлівыя людзі; яны гавораць сьмешна сапсаванаю расійскаю моваю; вечарамі, з высокіх мінарэтаў, іх клічуць у мячэці дзіўныя галасы муэдзінаў, — мне думалася, што ў татар усё жыцьцё пабудавана на інакшы лад, не знаёмае мне, не падобнае да таго. што я ведаю, і што ня цешыць мяне.

    Мяне цягнула на Волгу да музыкі працоўнага жыцьця; гэтая музыка і па сёньняшні дзень прыемна ап’яняе сэрца маё; мне добра памятны дзень, калі я ўпершыню адчуў гераічную паэзію працы.

    Пад Казаньню наткнулася на камень і праламала дно вялікая лайба з пэрсыдзкімі таварамі; арцель грузчыкаў узяла мяне, перагружаць лайбу. быў верасень, дзьмуў вецер, па шэрае рацэ сярдзіта скакалі хвалі, вецер, шалёна зрываў іхныя грэбні і акрапляў раку халодным дажджом. Арцель, чалавек з паўсотні, панура разьляглася на даху парожняе лайбы, укрывалася рагожамі і брызэнтам; лайбу цягнуў маленькі буксірны параход. Засопся і выкідаў на дождж чырвоныя снапы іскраў.

    Зьмяркалася. Валавянае мокрае неба цямнела і апушчалася над рэчкаю. Грузчыкі бубнілі, лаяліся, і пракліналі дождж, вецер, жыцьцё, гультаявата поўзалі па палубе, спрабуючы схавацца ад холаду і вільгаці. Мне здавалася, што гэтыя напаўсонныя людзі ня здольны да працы, ня выратуюць тавар.

    Пад поўнач даплылі да перакату, падагналі парожнюю лайбу да тае, што зачапілася за каменьні; арцельны стараста, востры дзядок, рабы хітрун і няпрыстойнік, з вачыма і носам каршуна, садраў з лысага чэрапа мокрую шапку і крыкнуў высокім, бабскім голасам:

    — Маліся, хлопцы.

    У цемры, на палубе лайбы, грузчыкі зьбіліся ў чорную кучу і забурчэлі, як мядзьведзі, а стараста скончыў маліцца раней ад усіх і гойкнуў:

    — Ліхтароў. Ну, малойчыкі, пакажы сваю працу. Шчыра, дзеткі. З богам — пачынай.

    І цяжкія, гультаяватыя, мокрыя людзі пачалі “паказваць сваю працу”. Яны, нібы ў бой, кінуліся на дах і ў сярэдзіну патануўшае лайбы. Вакол мяне з лёгкасьцю пуховых падушак лёталі мяшкі рысу, кулі разынак, скур, каракулю, бегалі прысадзістыя постаці, падбадзёрвалі адзін аднаго выцьцём, сьвістам, моцнай лаянкай. Цяжка было даць веры, што так вясёла, лёгка і спорна працуюць тыя самыя цяжкія, панурыя людзі, якія толькі што нудна скардзіліся на жыцьцё, на дождж і холад. Дождж паспарнеў, пахаладнеў, вецер павялічыўся, ірваў кашулі, закідваў падалы на галовы і агаляў жываты. У мокрым змроку пры цьмяным сьвятле шасьці ліхтароў кідаліся чорныя людзі, глуха тупалі нагамі аб дахі лайбаў. Працавалі так, нібы згаладаліся па працы, нібы даўно чакалі ўцехі шпурляць з рук на рукі чатырохпудовыя мяшкі, бягом лётаць з кулямі на плячох. Працавалі гуляючы, з вясёлым дзяціным захапленьнем, з той п’янаю радасьцю працаваць, саладзей ад якое толькі жаночыя абдымкі.

    Вялікі барадаты чалавек у ватоўцы, мокры, сьлізкі — пэўне гаспадар тавару ці ягоны павераны раптам загарлапаніў на ўвесь голас:

    — Малойчыкі — вядзерца стаўлю. Разбойнічкі — два няхай будзе.

    Працуй.

    Некалькі галасоў адразу, з усіх бакоў змроку, густа раўнулі:

    — Тры вядры.

    — Няхай тры будзе. Працуй толькі адно.

    І віхор працы яшчэ павялічыўся.

    Я таксама хапаў мяшкі, цягнуў, кідаў, зноў бег і хапаў, і здавалася мне, што і сам я, і ўсё навокал закружылася ў бурным танцы, што гэтыя людзі могуць так страшна і вясёла працаваць, бяз стомы, не шкадуючы сябе, месяцы, гады, што яны могуць, ухапіўшыся за званіцы і мінарэты гораду, сьцягнуць яго з месца, куды захочуць.

    Я жыў гэтую ноч у радасьці, якое ня зьведаў яшчэ, душу асьвятляла жаданьне пражыць усё жыцьцё ў гэтым напаўшалёным захапленьні працаю. За лайбамі ўздымаліся хвалі, хвастаў па дахах дождж, сьвістаў над рэчкаю вецер, у шэрае імгле сьвітаньня жвава і няўтомна бегалі напаўголыя мокрыя людзі і крычалі, сьмяяліся, і цешыліся з сваёй сілы, з сваёй працы. А тут, яшчэ вецер разадраў цяжкую масу хмар, і на сіняе, яркае пляма неба бліснуў ружаваты прамень сонца — яго спаткалі дружным крыкам вясёлыя зьвяры, устрасаючы мокрую шчаціну любых мордаў. Абдымаць і цалаваць хацелася гэтых двухногіх зьвяроў, такіх разумных і спрытных у працы, так самааддана захопленых ёю.

    Здавалася, што такому напружаньню радасна разьюшанае сілы нічога нельга супрацьставіць, яна здольная стварыць цуды на зямлі, можа ўставіць усю зямлю за адну ноч чароўнымі палацамі і гарадамі, як пра гэта вяшчуюць казкі. Сонечны прамень паглядзеў хвіліну - дзьве на працу людзей, не адужаў таўшчыні хмар і патануў сярод іх, як дзіцё ў моры, а дождж перайшоў у залеву.

    Капут, — крыкнуў нехта, але яму люта адказалі:

    — Я табе капытну.

    І да другое гадзіны з паўдня, пакуль не перагрузілі ўвесь тавар, напаўголыя людзі працавалі без адпачынку, пад вялікім дажджом і злосным ветрам, прымусіўшы мяне з пашанаю зразумець, якою магутнаю сілаю багата чалавечая зямля.

    Потым перайшлі на параход, і там усе заснулі, як п’яныя, а прыехаўшы ў Казань, вываліліся на берагавы пясок струменем шэрае гразі і пашлі ў шынок піць тры вядры гарэлкі.

    Там да мяне падышоў злодзей Башкін, агледзеў мяне і спытаўся:

    — Што табе рабілі?

    Я з захапленьнем расказаў яму аб працы, ён выслухаў мяне, уздыхнуў і сказаў пагардліва:

    — Дурань. І — горш яшчэ — ідыёт.

    Пасьвістваючы, віхляючы целам, як рыба, ён паплыў паміж шчыльна састаўленых сталоў, — навакол іх шумна балявалі грузчыкі, у кутку нехта, тэнарам заводзіў непрыстойную песьню.

                                              Эх, было это дельце ночной порой, —

                                              Вышла — прогуляться в садик барыня — ей.

    Дзесятак галасоў аглушаючы зароў, ляскаючы далонямі па сталох:

                                              Сторож город сторожит,

                                              Видит — барыня лежит...

    Рогат, сьвіст і грымяць словы, якім, паводле нечуванага цынізму, пэўне няма роўных на зямлі.

                                                                         * * *

    Нехта пазнаёміў мяне з Андрэем Дзеранковым, уласьнікам маленькае бакалейнае крамы, што схавалася на канцы беднае, вузенькае вуліцы,  над ярам, засыпаным сьмецьцем.

    Дзеранкоў, сухарукі чалавечак, з добрым тварам у сьветлае бародцы і разумнымі вачмі меў лепшую на ўвесь сьвет горад бібліятэку забароненых і рэдкіх кніг, — імі карысталіся студэнты шматлікіх навучальных устаноў Казані і розныя рэвалюцыйна настроеныя людзі.

    Крама Дзеранкова зьмяшчалася ў нізенькае прыбудове да дому скапца-мяняйлы, дзьверы з крамы вялі ў вялікі пакой, яго слаба асьвятляла вакно з двара, далей за гэтым пакоем была цесная кухня, за кухняю ў цёмных сенцах, паміж прыбудоваю і домам, у кутку, хавалася каморка, і ў ёй захоўвалася вышэй згаданая бібліятэка. Частка яе кніжак была перапісана пяром ў тоўстыя сшыткі, — такія былі “Гістарычныя лісты” Лаўроў, “Што рабіць?” Чарнышэўскага, Некаторыя артыкулы Пісарава, “Цар-голад”, — “Хітрая мэханіка”, — усе гэтыя рукапісы, як відаць, шмат хадзілі па руках і былі забруджаны, сьцёрты.

    Калі я, ўпершыню, прыйшоў у краму, Дзеранкоў нешта прадаваў і кінуў мне на дзьверы ў пакой; я ўвайшоў туды і бачу; у змроку, у куце, стаіць на каленях і расчулена моліцца маленькі дзядок, падобны да партрэта Серафіма Сароўскага. Нешта ня добрае, супярэчнае адчуваў я, гледзячы на дзядка.

    Пра Дзеранкова мне гаварылі, як пра “народніка”, у маім уяўленьні народнік, — рэвалюцыянэр, а рэвалюцыянэр не павінен верыць у бога, багамольны дзядок здаўся мне лішнім у гэтым доме.

    Скончыўшы маліцца, ён акуратна прыгладзіў валасы на галаве і барадзе, ўгледзеўся на мяне і сказаў:

    — Андрэеў бацька. А вы хто будзеце? От як? А я думаў — пераапрануты студэнт.

    — Навошта ж студэнту пераапранацца? — спытаўся я.

    — Ну, так, — ціха аказаўся стары, — бо як ні пераапраніся — бог бачыць.

    Ён пайшоў на кухню, а я, седзячы ля вакна, задумаўся і раптам пачуў голас:

    — Вось ён які.

    Каля вушака дзьвярэй на кухню стаяла дзяўчына, адзетая ў белае, яе сьветлыя валасы былі каротка пастрыжаны, на бледным пульхным твары міргалі і ўсьміхаліся сінія вочы. Яна была вельмі падобна да анёла, што малююць на танных алеаграфіях.

    — Чаго вы спалохаліся? Хіба я такая страшная? — гаварыла яна тонкім, дрыжачым голасам і асьцярожна, ціха пасоўвалася да мяне, трымаючыся за сьцяну, нібы яна ішла не па цьвёрдае падлозе, а па зыбкім канаце, нацягнутым у паветры. Гэтым няўменьнем хадзіць яшчэ больш нагадвала істоту з іншага сьвету. Яна ўся зжахалася, нібы ногі яе ступалі на іголкі, а сьцяна паліла яе дзіцячыя пульхныя рукі. І пальцы рук былі дзіўна нерухомыя.

    Я стаяў перад ёю моўчкі, крануты пачуцьцём дзіўнага ўзрушэньня і вострае жаласьці. Усё незвычайна ў гэтым змрочным пакоі.

    Дзяўчына села на крэсла так асьцярожна, нібы баялася, што крэсла паляціць з-пад яе. Проста, як ніхто гэтага ня робіць, яна расказала мне, што толькі пяты дзень пачала хадзіць, а да гэтага амаль што тры месяцы ляжала ў пасьцелі — у яе адабрала рукі і ногі.

    — Гэта — нэрвовая хвароба такая, — сказала яна і ўсьміхнулася.

    Памятаю, як хацеў, каб яе становішча было растлумачана неяк паінакшаму; нэрвовая хвароба — гэта занадта проста такое дзяўчыне і ў такім дзіўным пакоі, дзе ўсе рэчы палахліва прыціснуліся да сьцен, а на куце, перад абразамі, вельмі ярка гарыць агеньчык лямпадкі і па белым абрусе вялікага стала на полудзень беспрычынна поўзае цень ад яе мядзяных ланцужкоў.

    — Мне шмат гаварылі пра вас, — вось я і захацела паглядзець, які вы, — чуў я дзіцячы тонкі голас.

    Гэтая дзяўчына разглядала мяне такім поглядам, што нельга было вытрымаць яго. Нешта праніклівае, чытаючае бачыў я ў сініх вачох. З такою дзяўчынаю я ня мог — ня ўмеў — гаварыць. І маўчаў, разглядаючы партрэты Герцэна, Дарвіна, Гарыбальдзі.

    З крамы выскачыў падлетак у маіх гадох, белабрысы, з нахабнымі вачыма, ён зьнік на кухні і крыкнуў моцным голасам:

    — Ты чаго вылезла, Мар’я?

    — Гэта мой малодшы брат, Ляксей, — сказала дзяўчына. — А я — вучуся на акушэрскіх курсах, дый — от, — захварэла. Чаму вы маўчыце? Вы — сарамлівы?

    Прыйшоў Андрэй Дзеранкоў і залажыў за пазуху сваю сухую руку; потым моўчкі пагладзіў сястру па мяккіх валасох, раскудлачыў іх і пачаў распытваць — якое працы шукаю я?

    Пасьля зьявілася рыжакудрая, стройная дзяўчына з зеленаватымі вачыма, строга паглядзела на мяне, узяла белую дзяўчыну пад рукі яе, сказаўшы:

    — Досыць, Мар’я.

    Імя не пасавала да дзяўчыны, было грубае ёй.

    Я таксама выйшаў, дзіўна ўсхвалёваны, а праз дзень, увечары, ізноў сядзеў у гэтым пакоі і хацеў зразумець — як і чым жывуць у ім? Жылі — дзіўна.

    Мілы, лагодны дзядок Сьцяпан Іванавіч, беленькі і нібы празрысты, сядзеў у кутку і глядзеў адтуль, мыляў цёмнымі губамі, ціха ўсьміхаўся і быццам прасіў:

    — Не чапайце мяне.

    У ім жыў заячы страх, трывожнае адчуваньне няшчасьця, — гэта было ясна мне.

    Сухарукі Андрэй, адзеты ў шэрую сьвітку, запэцканую на грудзёх маслам і мукою да цьвёрдасьці дрывяное кары, хадзіў па пакоі неяк бокам, вінавата ўсьміхаўся, нібы дзіцё, якому толькі што даравалі нейкую дурасьць. Яму дапамагаў гандляваць Ляксей — гультаяваты і недалікатны хлапец. Трэці брат — Іван вучыўся ў настаўніцкім інстытуце, жыў там у інтэрнаце і бываў дома толькі ў сьвяты; гэта быў маленькі, чыста адзеты і гладка прычэсаны чалавечак, падобны да старога чыноўніка. Хворая Мар’я жыла недзе на падстрэшшы і рэдка спускалася ўніз, а калі яна прыходзіла, я адчуваў сябе няёмка, нібы мяне зьвязвалі непрыкметным путамі.

    У Дзеранковых гаспадарыла высокая хударлявая жанчына з тварам драўлянае лялькі і строгімі вачыма злоснае манашкі. Яна жыла ў аднае кватэры з гаспадаром-скапцом. Тут жа круцілася яе дачка, рыжая Наста; калі яна глядзела зялёнымі вачыма на мужчын — ноздры яе вострага носу разьдзімаліся.

    Але сапраўднымі гаспадарамі ў кватэры Дзеранковых былі студэнты унівэрсытэту, духоўнае акадэміі, вэтэрынарнага інстытуту, — шумлівае зборышча людзей, якія жылі ў настроі клопату аб рускім народзе, у вечнае трывозе пра будучыню Расіі. Заўсёды ўзрушаныя артыкуламі газэт, вывадамі толькі што прачытаных кніг, падзеямі ў жыцьці гораду і ўнівэрсытэту, яны вечарамі зьбягаліся ў краму Дзеранкова з усіх вуліц Казані на лютыя спрэчкі і ціхія шэпты па куткох. Прыносілі з сабою тоўстыя кнігі, тыкалі пальцамі ў іхныя балёнкі, крычалі адзін на аднаго і сьцьвярджалі ісьціны, каму якая падабалася.

    Зразумела, я дрэнна ўспрымаў гэтыя спрэчкі, ісьціны губляліся ад мяне ў безьлічы слоў, як зорачкі. тлустасьці ў страве бедных. Некаторыя студэнты нагадвалі мне старых — начотчыкаў сэктанцкага Паваложжа, але я разумеў, што бачу людзей, якія рыхтуюцца перайначыць жыцьцё на лепшае, і хоць шчырасьць іхняя захлыналася ў бурным струмені слоў, але — не танула ў ім. Задачы, якія яны браліся разьвязаць, былі зразумелыя мне, і адчуваў сябе асабіста зацікаўленым, каб гэтыя задачы былі добра разьвязаны. Часта мне здавалася, што ў словах студэнтаў гучаць мае нямыя думкі, і я ставіўся да гэтых людзей амаль з захапленьнем, як палонны, якому абяцаюць волю.

    Яны ж глядзелі на мяне, нібы цесьлі на кавалак дрэва, з якога льга зрабіць ня зусім звычайную рэч.

    — Самародак, — рэкамэндавалі яны мяне адзін аднаму, з такім самым гонарам, з якім хлапчукі на вуліцы паказваюць адзін аднаму мядзяны пятак, знойдзены на бруку. Мне не падабалася, калі мяне называлі “Самародкам” і “сынам народу”, — я адчуваў сябе атожылкам у жыцьці і часамі вельмі даваўся ў знакі мне цяжар сілы, кіруючай разьвіцьцём майго розуму. Так, убачыўшы ў вакне кніжнага магазыну кніжку, што называлася невядомымі мне словамі “Афарызмы і максымы”, я загарэўся жаданьнем прачытаць яе і папрасіў студэнта духоўнае акадэміі даць мне гэтую кніжку.

    — Шанаваньне! — гіранічна выгукнуў будучы архірэй, чалавек з галавою нэгра, — кучаравы, таўстагубы, зубасты. — Гэта, брат, глупства. Ты чытай, што даюць, а туды, куды, табе ня трэба — ня ткні носа.

    Не далікатны тон настаўніка вельмі зачапіў мяне. Кніжку я, безумоўна, купіў, зарабіўшы частку грошай на прыстанях, а частку пазычыў у Андрэя Дзеранкова. Гэта была першая сур’ёзная кніжка, якую я купіў, яна аж да гэтага часу захавалася ў мяне.

    Наогул абыходзіліся са мною досыць строга; калі я прачытаў “Азбуку сацыяльных навук”, мне здалося, што роля вандроўных пляменьняў у арганізацыі культурнага жыцьця перабольшана аўтарам, а сьмелыя валацугі, паляўнічыя пакрыўджаны ім. Я сказаў пра мае сумненьні аднаму філёлягу, — а ён стараўся надаць бабскаму твару свайму выраз важнасьці і цэлую гадзіну гаварыў мне аб “правох крытыкі”.

    — Каб мець права крытыкаваць, — трэба верыць у нейкую ісьціну, — у ва што верыце вы? — спытаўся ён мяне.

    Ён чытаў кніжкі нават на вуліцы, — ідзе па панэлі, закрые твар кніжкаю і штурхае людзей. Ён валяўся ў сябе на падстрэшшы ад галоднага тыфусу, і крычаў:

    — Мараль павінна гарманічна злучаць у сабе элемэнты волі і прымусу, — гарманічна, гар-гар-гарм... Кволы чалавек, напалову хворы ад хранічнага голаду, стомлены ўпартымі шуканьнямі грунтоўнае ісьціны, ён ня ведаў іншых радасьцей, апрача чытаньня кніжак, і калі яму здавалася, што ён пагадзіў супярэчнасьці двух моцных інтэлектаў, яго мілыя цёмныя вочы па дзіцячаму шчасьліва ўсьміхаліся. Год праз дзесяць пасьля жыцьця ў Казані я зноў спаткаў яго ў Харкаве, ён адбыў пяць год высылкі ў Кемі і зноў вучыўся ва унівэрсытэце. Мне здалося, што ён жыве ў мурашніку супярэчных думак; гінучы ад сухотаў, ён імкнуўся пагадзіць Ніцшэ з Марксам, харкаў крывёю і хрыпеў, хапаў мае рукі халоднымі ліпучымі пальцамі.

    — Бяз сынтэзу — нельга жыць!

    Ён памер па дарозе ва унівэрсытэт у трамвайным вагоне.

    Шмат бачыў я такіх велікамучанікаў розуму дзеля, — памяць пра іх сьвятая для мяне.

    Дзесяткі з два гэткіх людзей зьбіралася на кватэры Дзеранкова, — сярод іх быў нават японец, студэнт духоўнае акадэміі, Панцеляймон Сато. Часам зьяўляўся вялікі, шыракагруды чалавек, з густой шырокай барадою і па-татарску голенай галавою. Ён выглядаў туга зашытым у шэры казакін, зашпілены на гаплікі да падбародку. Звычайна ён сядзеў дзе-небудзь у кутку, пыхкаў з кароценькае люлькі і глядзеў на ўсіх шэрымі, спакойна чытаючымі вачыма. Ягоны погляд часта і пільна спыняўся на маім твары, я адчуваў, што гэты сур’ёзны чалавек у думках разважае пра мяне, і, чамусьці, сьцярогся яго. Ягоная маўклівасьць зьдзіўляла мяне, усе навакол гаварылі шмат моцна, рашуча, і чымся больш рэзка гучэлі словы, тым больш, безумоўна, яны падабаліся мне; я вельмі доўга не здагадваўся, як часта ў вострых словах хаваюцца думкі нікчэмныя і фальшывыя. Чаго маўчыць гэты барадаты асілак?

    Яго звалі «Хахол» і, здаецца, ніхто, апроч Андрэя, ня ведаў яго імя. Хутка мне стала вядома, што гэты чалавек кагадзе вярнуўся з высылкі, з Якуцкае вобласьці, дзе ён прабыў дзесяць год. Гэта павялічыла маю цікавасьць да яго, але не надало мне сьмеласьці пазнаёміцца з ім, хоць я ня быў ні сарамлівы, ні нясьмелы, а, наадварот, хварэў нейкаю трывожнаю цікавасьцю, прагаю ўсё ведаць і як мага хутчэй. Гэтая рыса ўсё жыцьцё перашкаджала мне сур’ёзна ўзяцца за што-небудзь адно.

    Калі гаварылі пра народ, я са зьдзіўленьнем і недавер’ем да сябе адчуваў, што на гэтую тэму не магу думаць так, як думаюць гэтыя людзі. У іхных вачох народ зьяўляўся ўвасабленьнем мудрасьці, духоўнага хараства і добрасардэчнасьці, адзінаю істотаю падобнаю да бога, крыніцаю ўсяго прыгожага, справядлівага, вялікаснага. Я ня ведаў такога народу. Я бачыў цесьляроў, грузчыкаў, муляраў, ведаў Якуба, Язэпа, Рыгора, а тут гаварылі менавіта пра народ з адзінаю істотаю і ставілі сябе ніжэй за яго, у залежнасьць ад яго волі. Мне ж здавалася, што менавіта гэтыя людзі ўвасабляюць у сабе хараство і моц думкі, у іх згрупавана і гарыць добрая, вялікая воля дэ жыцьця, будаваньня яго паводле нейкіх новых узораў замілаваньня і любасьці да людзей.

    Менавіта замілаваньня і любасьці да людзей не наглядаў я ў чалавечках, сярод якіх жыў да гэтага часу, а тут яно гучэла ў кожным слове, гарэла ў кожным поглядзе.

    Сьвежым дажджом падалі на сэрца маё прамовы прыхільнікаў народу, і вельмі дапамагла мне наіўная літаратура пра цёмнае жыцьцё вёскі, пра вялікага пакутніка — мужыка. Я адчуў, што, толькі дужа моцна, дужа палка любячы чалавека, можна зачарпнуць з гэтае любасьці неабходную сілу на тое, каб знайсьці і зразумець сэнс жыцьця. Я пакінуў думаць пра сябе і пачаў уважліва ставіцца да людзей.

    Андрэй Дзеранкоў даверліва паведаміў мне, што сьціплыя прыбыткі ад ягонага гандлю цалкам ідуць на дапамогу людзям, якія вераць: “шчасьце народу — перш ад усяго”. Ён круціўся сярод іх, як дзяк са шчыраю вераю на архірэйскай службе, не хаваў захапленьня перад жваваю мудрасьцю кнігачытак; шчасьліва ўсьміхаючыся, засуне сухую руку за пазуху, другою рукою пацягвае ва ўсе бакі мяккую бародку сваю і пытаецца ў мяне:

    — Добра? То-та ж.

    І калі супроць народнікаў гэратычна пярэчыў вэтэрынар Лаўроў, — чалавек з дзіўным голасам, падобны да гусінага гогату, — Дзеранкоў спалохана заплюшчваў вочы і шаптаў:

    — Які баламут.

    Ягоныя дачыненьні да народнікаў былі такія, як і мае, але абыходжаньне студэнцтва да Дзеранкова здавалася мне не далікатнае і неахайнае абыходжаньне паноў з работнікам, лёкаем з шынка. Сам ён гэтага не заўважаў. Часта, як праводзіць гасьцей, ён пакідае мяне начаваць, мы прыбіраем пакой, а пасьля ляжым на падлозе, на лямцах і доўга па-сяброўску шэптам гутарым у змроку, ледзьве асьветленым ад агеньчыка лямпадкі. З ціхаю радасьцю веруючага ён гаварыў мне:

    — Зьбяруцца сотні, тысячы такіх добрых людзей, зоймуць у Расіі ўсе важныя пасады і адразу перайначаць усё жыцьцё.

    Ён быў год на дзесяць старэйшы за мяне, і я бачыў, што рыжавалосая Насьця вельмі падабаецца яму, ён стараўся не глядзець у яе гарэзныя вочы, пры людзях гаварыў з ёю сухавата камандуючым голасам гаспадара, але праводзіў яе тужлівым поглядам, а калі гаварыў з ёю сам-насам, здэтанавана і сарамліва ўсьміхаўся і скуб бародку.

    Яго маленькая сястрычка наглядала слоўныя бойкі таксама з кутка; дзіцячы твар яе сьмешна надзімаўся напружанасьцю ўвагі, вочы шырока расплюшчваліся, а калі гучэлі асабліва вострыя словы, — яна моцна ўздыхала, нібы на яе пырснулі сьцюдзёнаю вадою. Каля яе галагуцкім пеўнем спацыраваў рыжаваты мэдык, ён з ёю пра нешта таемнае шаптаўся і паважна хмурыў бровы. Усё гэта было надзіва цікавым.

    Але — надышла восень, жыцьцё бяз сталае працы зрабілася немагчымым мне. Захоплены ўсім, што дзеялася навакол, я працаваў усё менш і жыў на чужым хлебе, а ён заўсёды вельмі туга лезе ў горла. Трэ’ было шукаць на зіму “месца”, і я знайшоў яго ў абараначнае пякарні Васіля Сямёнава.

    Гэты пэрыяд жыцьця я абмаляваў у апавяданьнях “Гаспадар”, “Канавалаў”, “Дваццаць шэсьць і адна” — цяжкі час. Але, — шмат чаму ён навучыў мяне.

    Цяжка было фізычна, яшчэ цяжэй — маральна.

    Калі я спусьціўся ў сутарэньне майстэрні, паміж мною і людзьмі, бачыць і слухаць якіх стала ўжо маёю патрэбаю, — вырасла “сьцяна забыцьця”. Ніхто з іх не хадзіў да мяне ў майстэрню, а я працаваў па чатырнаццаць гадзін на суткі і ня мог хадзіць да Дзеранкова ў буднія дні, а ў сьвята або спаў, або заставаўся з таварышамі па працы. Частка іх ад першых жа дзён пачала глядзець на мяне, як на пацешнага блазна, некаторыя з наіўнаю любасьцю дзяцей да чалавека, што ўмее баяць цікавыя казкі. Чорт ведае, што я гаварыў гэтым людзям, але, зразумела, усё, што магло абудзіць у іх надзею на магчымасьць іншага, больш лёгкага і разумнага жыцьця. Часам гэта мне ўдавалася і, бачачы, як азызлыя твары асьвятляюцца чалавечай журбою, а вочы загараюцца крыўдаю і гневам, — я адчуваў сябе па сьвяточнаму і з гордасьцю думаў, што “працую ў народзе”, “адукоўваю” яго.

    Але, зразумела, больш за ўсё мне даводзілася адчуваць сваё бясьсільле, брак ведаў, няўменьне адказаць нават на самыя простыя пытаньні жыцьця, побыту. Тады я адчуваў сябе скінутым у цёмную яму, дзе людзі кішаць, як сьляпыя чарвякі, імкнуцца толькі забыць рэчаіснасьць і знаходзяць гэта забыцьцё ў шынкох ды ў халодных абдымках прастытутак.

    Наведваньне дамоў распусты было абавязковым кожны месяц у дзень атрыманьня заробку; пра гэту ўцеху летуцелі ўголас за тыдзень да шчасьлівага дню, а калі гэты дзень мінаў — доўга апавядалі адзін аднаму пра зьведаныя асалоды. У гэтых гутарках цынічна выхваляліся плоцьнаю энэргіяй, жорстка глуміліся з жанчын, гаварылі пра іх і агідліва пляваліся.

    Але — дзіўна, — за ўсім гэтым я чуў — мне здавалася — туга і сорам. Я бачыў, што у “дамох уцехі”, дзе за рубель ільга было купіць жанчыну на ўсю ноч, мае таварышы трымаліся засаромлена, вінавата, гэта здавалася мне натуральным. А некаторыя з іх, наадварот — занадта сьмела, з зухаватасьцю, у якое я адчуваў падробленасьць, фальш. Мяне жах як цікавілі дачыненьні паміж мужчын і жанчын, і я наглядаў за імі з асаблівай вастрынёю. Сам я яшчэ не карыстаўся пяшчотамі жанчыны, і гэта ставіла мяне ў непрыемную пазыцыю; з мяне злосна кпілі і жанчыны, і таварышы. Хутка пакінулі запрашаць мяне ў “дамы ўцехі” і заявілі проста:

    — Ты, брат, з намі не хадзі.

    — Чаму?

    — От так. Нядобра пры табе.

    Я моцна ўчапіўся за гэтыя словы, адчуваў у іх нешта важнае для мяне, але не атрымаў больш выразнага тлумачэньня:

    — От які ты. Сказалі табе — не хадзі. Нудна з табою... і толькі Арцём сказаў, усьміхаючыся:

    — Пры табе, як з папом ці бацькам.

    Дзяўчаты спачатку выкпівалі маю стрыманасьць, пасьля пачалі пытацца пакрыўджана:

    — Што ты нас за людзей ня маеш?

    Саракагадовая «дзяўчына», пышная і прыгожая полька Тарэза Барута, “ахмістрыня”, гледзячы на мяне разумнымі вачыма ганшака сабакі, сказала:

    — Пакінем жа яго, сястрыцы, — у яго пэўне нарачоная ёсьць — праўда? Такі асілак дый каб ня меў.

    Алькагалічка, яна піла запоем і п’яная была невымоўна агіднай, а цьвярозаю зьдзіўляла мяне ўдумнымі дачыненьнямі да людзей і спакойным шуканьнем сэнсу ў іхных учынках.

    — Самы ж незразумелы народ — гэта, пэўне студэнты акадэміі, так, — апавядала яна маім таварышам. — Яны вось што робяць з дзяўчатамі: загадаюць намыліць падлогу, паставяць голую дзяўчыну на карачкі, рукамі — нагамі на талеркі і штурхаюць яе ў зад — ці далёка паедзе па падлозе? Так — адну, так і другую. Вось. Навошта гэта?

    — Ты маніш! — сказаў я.

    — Ой, не! — Выгукнула Тарэза бяз крыўды, спакойна, у гэтым спакоі было нешта сумнае.

    — Ты выдумала гэта!

    — Як жа гэтак можа выдумаць дзяўчына? Хіба я — вар’ятка? — сказала яна і вытрашчыла вочы.

    Людзі прыслухоўваліся да нашае спрэчкі з прагавітай увагаю, а Тарэза ўсё апавядала пра гульню гасьцей абыякавым тонам чалавека, якому трэба толькі адно: зразумець — навошта гэта?

    Слухачы з агідаю пляваліся, дзіка лаялі студэнтаў, а я, бачачы што Тарэза абуджае варожасьць да маіх улюбёных людзей, гаварыў, што студэнты любяць народ, жадаюць яму дабра.

    — Дык гэта — студэнты з Васкрасенскае вуліцы, цывільныя, а я кажу пра духоўных, з Арскага поля. Яны, духоўныя, сіраты ўсе, а сірата расьце злодзеем ці свавольнікам, благім чалавекам расьце, ён жа ні да чога ні прывязаным, сірата.

    Спакойныя апавяданьні “ахмістрыні” і злосныя скаргі дзяўчат на студэнтаў, чыноўнікаў і наогул на “чыстую публіку”, выклікалі ў таварышаў маіх ня толькі агіду і варожасьць, але бадай радасьць, яна выяўлялася ў словах:

    — Значыцца, — адукаваныя горш за нас.

    Мне цяжка і горка было слухаць гэтыя словы. Я бачыў, што ў напаўзмрочныя, маленькія пакоі сплывае, нібы ў ямы, увесь бруд гораду, закіпае на чадным агні і, насычаны варожасьцю, злосьцю, зноў выліваецца ў горад. Я наглядаў, як у гэтых шчэлках, куды інстынкт і нудота жыцьця заганяюць людзей, ствараюцца з недарэчных слоў жаласьлівыя песьні пра трывогі і пакуты каханьня, як зьяўляюцца брыдкія легенды пра жыцьцё “адукаваных людзей”, нараджаюцца кплівыя і варожыя дачыненьні да незразумелага, і бачыў, што “дамы ўцехі” зьяўляюцца унівэрсытэтамі, адкуль мае таварышы выносяць веды занадта атрутнага характару.

    Глядзеў я, як па бруднае падлозе рухаліся і па гультайску шарпалі ногі “дзяўчат для радасьці”, як агідна трэслася іхняе азызлае цела пад прыкрае рыпаньне гармоніка, ці пад трэск струн разьбітага піяніна, глядзеў — і ў мяне нараджаліся нейкія невыразныя, але трывожныя думкі. Ад усяго навакольнага цякла нуда і атручвала душу бясьсільным жаданьнем некуды пайсьці, недзе схавацца.

    Калі, у майстэрні, я пачынаў апавядаць пра тое, што ёсьць людзі, якія бескарыстоўна шукаюць дарог да волі, да шчасьця народу, — мне супярэчылі:

    — А, вось, дзеўкі ня тое кажуць пра іх.

    І бязьлітасна, з цынічнаю злосьцю выкпівалі мяне, а я быў брахлівае шчанё, адчуваў сябе ня дурнейшым і сьмялейшым за вялікіх сабак, — я таксама злаваўся. Пачынаючы разумець, што думкі пра жыцьцё ня менш цяжкія, чымся само жыцьцё, я, часам, адчуваў у душы выбухі нянавісьці да ўпарта пакорных людзей, з якімі працаваў. Мяне асабліва абурала іхняя здольнасьць цярпець, пакорная безнадзейнасьць, з якою яны падначальваліся напаўшалёным зьдзекам п’янога гаспадара.

    І — як на знарок! — менавіта ў гэтыя цяжкія дні мне давялося пазнаёміцца з ідэяй зусім новаю і хоць арганічна варожаю мне, але, якая ўсё-ткі, вельмі ўзрушыла мяне.

    У адну начную завіруху, калі здаецца, што злосна выючы вецер падраў шэрае неба на дробненькія шматкі і яны сыплюцца на зямлю, хаваючы яе пад гурбамі ледзянога пылу, і здаецца, што скончылася жыцьцё зямлі, сонца патушана, ня ўзыдзе больш, у такую ноч, на масьленіцу я варочаўся ў майстэрню ад Дзеранковых. Ішоў, заплюшчыўшы вочы, супроць ветру, скрозь мутнае кіпеньне шэрага хаосу і раптам паваліўся, наскочыўшы на чалавека, які ляжаў упоперак панэлі. Мы абодва вылаяліся, я — па-расійску, ён — на францускае мове.

    —    О, д’ябал...

    Гэта абудзіла ўва мне цікавасьць; я падняў яго, паставіў на ногі, — ён быў маленькі ростам, лёгкі. Ён турхаў мяне і гнеўна крычаў:

    — Мая шапка, халера на вас. Аддайце шапку. Я — зьмерзну.

    Я знайшоў у сьнезе шапку, абтрос яе, надзеў на яго раскудлачаную галаву, але ён сарваў шапку і, махаючы ёю на мяне, лаяўся на дзьвюх мовах, гнаў мяне:

    — Прэч!

    Раптам кінуўся наперад і патануў у кіпучае завеі, абняўшы рукамі слуп патушанага ліхтара, і пераконваючы гаварыў:

    — Лена, я гіну... о, Лена...

    Відаць, ён быў п’яны і, бадай, зьмёрз бы, каб я пакінуў яго на вуліцы. Я спытаўся, дзе ён жыве?

    — Якая гэта вуліца? — закрычаў ён са сьлязьмі ў голасе. — Я ня ведаю, куды ісьці.

    Я абняў яго за стан і павёў, дапытваючы, дзе ён жыве.

    — На Булаку, — мармытаў ён і калаціўся. — На Булаку... там лазьні, — дом...

    Ішоў ён няпэўна, зьбіваўся і перашкаджаў мне ісьці; я чуў, як ляскалі яго зубы.

    — Сі цю савэ, — мармытаў ён і штурхаў мяне.

    — Што вы кажаце?

    Ён спыніўся, падняў руку і сказаў выразна, — з гордасьцю, як здалося мне:

    — Сі цю савэ у жэ тэ мэн...

    І сунуў пальцы рукі ў рот сабе, захістаўся і ледзь не паваліўся. Я прысеў, узяў яго на свае плечы і панёс, а ён упінаўся падбародкам у чэрап мой і бубніў:

    — Сі цю савэ у... Але я замярзаю, о, божухна...

    На Булаку я праз сілу дапытаўся ў яго — у каторым доме ён жыве, нарэшце, мы ўлезьлі ў сенцы маленькага флігелю, захаванага ў глыбі двара, і ў віхурах сьнегу. Ён намацаў дзьверы, асьцярожна пастукаў і зашыкаў:

    — Ш-ш. Цішэй...

    Дзьверы адчыніла жанчына ў чырвоным капоце, з запаленай сьвечкаю ў руцэ; даўшы нам дарогу, яна моўчкі адышла ў бок, выняла аднекуль лярнэтку і пачала разглядаць мяне.

    Я сказаў ёй, што ў чалавека, здаецца, зьмерзьлі рукі і яго патрэбна распрануць, палажыць у пасьцель.

    — Так?—спыталася яна гучным і маладым голасам.

    — Рукі трэба апусьціць у халодную ваду...

    Яна моўчкі паказала лярнэткаю на кут, — там, на мальбэрце стаяў малюнак — рэчка, дрэвы. Я зьдзіўлена зірнуў у твар жанчыны дзіўна нерухома, а яна адышла ў куток пакою, да стала, на якім гарэла лямпа пад ружовым каптуром, села там і, узяўшы са стала чырвовага валета, пачала разглядаць яго.

    — У вас няма гарэлкі? — голасна спытаўся я. Яна не адказала, і раскладала на стале карты. Чалавек, якога я прывёў, сядзеў на крэсьле, рэзка нахіліў галаву і апусьціў уздоўж тулава чырвоныя рукі. Я палажыў яго на канапу, пачаў распранаць і нічога не разумеў, жыў, як у сьне. Сьцяна перада мною над канапаю было скрозь укрытая фатаграфіямі, сярод іх цьмяна сьвяціўся вянок у белых бантах стужкі, на канцы яе залатымі літарамі было надрукавана:

    “Непараўнанай Джыльдзе”.

    — Чорт вазьмі — цішэй, — застагнаў чалавек, калі я пачаў расьціраць яго рукі.

    Жанчына заклапочана і моўчкі раскладала карты. Твар у яе востраносы, птушыны, яго асьвятляюць вялікія, нерухомыя вочы. Вось яна рукамі дзяўчынкі-падлетка падправіла свае сівыя валасы, пышныя, нібы парык, і спыталася ціха, але гучна:

    — Ты бачыў Міхася, Юры?

    Юры адштурхнуў мяне, хутка сеў і сьпяшаючыся сказаў:

    — Ад-жа ж ён паехаў у Кіеў...

    — Але ў Кіеў, — паўтарыла жанчына, і не адводзіла вачэй ад карт. Я заўважыў, што голас яе гучыць аднатонна, ня выразна.

    — Ён хутка прыедзе...

    — Так?

    — О, так! Хутка.

    — Так? — паўтарыла жанчына.

    Напаўразьдзеты Юры саскочыў на падлогу, у момант стаў на калені ля ног жанчыны і пачаў гаварыць ёй нешта па-француску.

    — Я спакойная, — па-расійску адказала яна.

    Я заблытаўся, ведаеш? Мяцеліца, страшны вецер, я думаў — зьмерзну. Мы трошкі пілі, — сьпяшаючыся, расказваў Юры і гладзіў яе руку, што ляжала на калене. Яму было пад год сорак, чырвоны таўстагубы твар яго з чорнымі вусамі выглядаў спалоханым, трывожным, ён моцна цёр сівую шчаціну валасоў на сваім круглым чэрапе і гаварыў усё больш цьвяроза.

    — Мы заўтра едзем у Кіеў, — сказала жанчына і гэтым ні то пытала, ні то сьцьвярджала.

    — Але, заўтра. І табе трэба адпачыць. Чаму ты ня ляжаш? Ужо вельмі позна...

    — Ён ня прыедзе сягоньня, Міхась?

    — О, не! Такая мяцеліца... Пойдзем, ляж...

    Ён павёў яе ў маленькія дзьверы за шафаю кніжак і забраў са стала лямпу. Я доўга сядзеў адзін бяз жадных думак і слухаў яго ціхі, сіпаваты голас. Калматыя лапы шарпалі па шыбах вакна. У лужыне ад растаўшага сьнегу палахліва адсьвечваўся агеньчык сьвечкі. Пакой быў цесна застаўлены рэчамі, цёплы, дзіўны пах стаяў у ім і хіліў на сон думкі.

    Вось выходзіць Юры, крыху хістаецца, і трымае ў руках лямпу, каптур яе дробна стукае аб шкло.

    — Лягла.

    Паставіў лямпу на стол, задуменна стаў пасярод пакою і пачаў гаварыць, ня гледзячы на мяне:

    — Ну, што ж? Без цябе, пэўне, я загінуў бы. Дзякуй! Ты хто?

    Ён схіліў галаву на бок, прыслухаўся да шолаху ў суседнім пакоі і зжахаўся.

    — Гэта ваша жонка? — ціха запытаўся я.

    — Жонка. Усё. Усё жыцьцё! — забітліва, але ціха, гледзячы на падлогу, сказаў гэты чалавек і зноў пачаў моцна церці галаву далонямі.

    — Гарбаты выпіць, — га?

    Ён безуважна пайшоў да дзьвярэй, але спыніўся, калі прыгадаў, што служанка аб’елася рыбаю і яе накіравалі ў больніцу.

    Я прапанаваў наставіць самавар, ён у знак згоды кіўнуў галавою і, мабыць, забыўся, што ледзьве ня голы і пашлёпаў босымі нагамі па мокрае падлозе і завёў мяне ў маленькую кухню. Там прыхіліўся плячыма да печкі і паўтарыў:

    — Без цябе — я зьмёрз бы, — дзякую!

    І раптам зжахнуўся і спалохана ўтаропіўся на мяне расплюшчанымі вачмі.

    — Што ж было б з ёю тады? О, божухна...

    — Ты бачыш, — яна хворая. У яе застрэліўся сын, музыка ў Маскве, а яна ўсё чакае яго, вось ужо два гады, амаль...

    Пасьля, калі мы пілі гарбату, ён няскладна, ня звычайнымі словамі расказаў, што жанчына — абшарніца, ён — настаўнік па гісторыі, быў рэпэтытарам яе сына, закахаўся ў яе, яна ўцякла ад мужа — немца, барона, — сьпявала ў опэры, яны жылі вельмі добра, хоць першы муж яе як толькі льга стараўся сапсаваць ёй жыцьцё.

    Апавядаў ён так, нібы чытаў невыразна напісанае, прыжмурваў вочы і напружана прыглядаўся да нечага ў змроку бруднае кухні, з прагніўшай ля печы падлогаю. Ён апякаўся, хлёбаў гарбату, а твар яго моршчыўся, круглыя вочы пужліва міргалі.

    — Ты — хто? — яшчэ раз спытаўся ён.

    — Так, абараначнік, рабочы.

    —Дзіўна. Не падобны. Што гэта значыць?

    Ягоныя словы гучэлі неспакойна, ён глядзеў на мяне недаверліва, зіркам загнанага.

    Я коратка расказаў пра сябе.

    — Вось як? — ціха сказаў ён. — Так, вось як...

    І раптам ажывіўся, пытаючыся:

    — Ты чытаў казку пра “Гадкого утенка?” Чытаў?

    Ён зьмяніўся з твару, пачаў гаварыць з гневам і зьдзівіў мяне ненатуральнымі — да скогату — павышэньнямі сіпаватага голасу.

    — Гэтая казка — спакушае. У твае гады я таксама падумаў — ці ня лебедзь я? І — вось... Павінен ісьці ў акадэмію, пайшоў — ва унівэрсытэт. Бацька — поп — адмовіўся ад мяне. Вывучаў у Парыжы — гісторыю няшчасьцяў чалавецтва — гісторыю прагрэсу. Пісаў, так. О, як усё гэта...

    Ён падскочыў на крэсьле, прыслухаўся і пасьля сказаў мне:

    — Прагрэс — гэта выдумана на самаўцеху. Жыцьцё — не разумнае, пазбаўлена сэнсу. Калі няма няволі — няма прагрэсу, калі ня будзе большасьць падначальвацца меншасьці — чалавецтва спыніцца на шляхох сваіх. Мы жадаючы зрабіць лягчэйшым наша жыцьцё, нашу працу, а гэтым толькі ўскладняем яго, павялічваем працу. Фабрыкі і машыны на тое, каб зрабіць яшчэ і яшчэ машыны, гэта — недарэчна. Усё больш павялічваецца рабочых, а патрэбен толькі селянін, вытворца хлеба. Хлеб — гэта ўсё, што трэба ўзяць працаю ад прыроды. Чым менш трэба чалавеку — тым больш ён шчасьлівы, чымся больш жаданьняў — тым менш волі.

    Магчыма — ня ў гэтых словах, але менавіта гэтыя тлумныя думкі ўпершыню пачуў я, ды яшчэ ў такое вострае, непрыкрытае форме. Чалавек аж заскрыгатаў ад узрушэньня, боязна спыняў погляд на дзьвярох, адчыненых ва ўнутраныя пакоі, хвіліну слухаў цішыню і зноў шаптаў амаль што з лютасьцю:

    — Зразумеў, — кожнаму шмат ня трэба: кавалак хлеба і жанчыну.

    Пачаўшы пра жанчыну таемным шэптам, словамі, якіх я ня ведаў, вершамі, якіх ня чытаў, — ён раптам стаў падобны да злодзея Башкіна.

    — Бэатрычэ, Фіамэта, Лаура, Нінон,—шаптаў ён імёны, незнаёмыя мне, і апавядаў пра нейкіх закаханых каралёў, паэтаў, чытаў францускія вершы, адсякаў рытмы тонкаю, голаю па локаць рукой.

    «Каханьне і голад кіруюць сьветам», — чуў я гарачы шэпт і прыгадаў, што гэтыя словы надрукованы пад загалоўкам рэвалюцыйнае брашуры “Цар-Голад”. Гэта надавала ім у маіх думках асабліва важнае значэньне.

    — Людзі шукаюць забыцьця, уцехі, а ня ведаў.

    Гэтая думка канчаткова ўразіла мяне.

    Я выйшаў з кухні досьвіткам; — маленькі гадзіньнік на сьцяне паказваў шэсьць з хвілінамі. Сігаў у шэрай імгле па сумётах, слухаў выцьцё мяцеліцы і прыгадваў люты скрыгат разьбітага чалавека, адчуваў, што ягоныя словы заселі дзесьці ў маім горле і душаць. Не хацелася ісьці ў майстэрню, бачыць людзей і, я насіў на сабе кучу сьнегу, бадзяўся па вуліцах Татарскае Слабады аж да таго часу, пакуль не разьвіднела, і сярод хваляў сьнегу пачалі ныраць постаці жыхароў гораду.

    Больш я ніколі не спатыкаў настаўніка і не хацеў спатыкаць яго. Але пазьней я неаднакроць чуў гаворкі пра бяссэнсіцу жыцьця і бескарыснасьць працы — іх гаварылі непісьменныя вандроўнікі, бяздомныя бадзягі, “талстоўцы” і высока культурныя людзі. Гаварыў пра гэта гіераманах, магістр багаслоўя, хімік, што працаваў над выбуховымі матэрыямі, біёляг — нэавіталісты і шмат яшчэ хто. Але гэтыя ідэі ўжо не рабілі на мяне такога невымоўнага ўплыву, як тады, калі я ўпершыню пазнаёміўся з імі.

    І толькі, вось, гады са два таму назад — праз трыццаць з лішнім год пасьля першае гутаркі на гэту тэму — я нечакана пачуў тыя самыя думкі і амаль у тых самых словах ад свайго старога знаёмага, рабочага.

    Аднаго разу ў мяне з ім зайшла гутарка “ад душы”, і гэты чалавек — палітычны “вараціла”, як ён нявесела ўсьміхаўся і абзываў сябе, сказаў мне з тою невымоўнаю шчырасьцю, якая ёсьць, здаецца толькі ў адных рускіх людзей.

    — А. М., — любы, — нічога мне ня трэба, на ліха ўсё гэта — акадэміі, навука, самалёты, — лішняе. Патрэбен толькі куток ціхі — баба, каб я цалаваў яе калі захачу, а яна мне сумленна, — душою і целам — аддавалася — вось. Вы па-інтэлігенцку разважаеце, вы ўжо ня наш, вы — атручаны чалавек, у вас ідэя вышэй за людцаў, вы па-жыдоўску думаеце: чалавек для суботы?

    — Габрэі ня думаюць гэтак...

    — Чорт іх ведае, як яны думаюць, — людцы цёмныя, — адказаў ён, кінуў недакурак папяросы ў раку і пачаў сачыць за ім.

    Мы сядзелі на ўзьбярэжжы Нявы, на гранітавае лаве, месячнай восеньскай ноччу, абодвы змардаваныя днём бескарысных хваляваньняў, упартага, але бяз посьпехаў жаданьня зрабіць нешта добрае, карыснае.

    — Вы з намі, а — ня наш, вось што я кажу, — гаварыў ён далей удумна, ціха. — Інтэлігентам прыемна непакоіцца, яны спрадвеку далучыліся да бунтаў. Як Хрыстос быў ідэалістым і бунтаваў для нябескіх мэт, — так і ўся інтэлігенцыя бунтуе для утопіі. Бунтуе — ідэалісты, а з ім нікчэмнасьць, шальмоўства, поскудзь і ўсе ад злосьці, бачаць яны, што месца ў жыцьці няма ім. Рабочы паўстае за рэвалюцыю, яму трэба дамагчыся правільнага разьмеркаваньня прылад і прадуктаў працы. Калі захапіць уладу канчаткова, — вы думаеце, згодзіцца ён на дзяржаву? Ніколі. Усе разыдуцца, і кожны, праз свой страх, пабудуе сабе ціхі куток...

    — Тэхніка, кажаце? Дык яна яшчэ тужэй зацягвае пятлю на нашу шыю, яшчэ мацней зьвязвае нас. Не, трэба вызваліцца ад лішняе працы. Чалавек супакою хоча. Фабрыкі ды навука супакою не дадуць. Аднаму — лішне ня трэба. Навошта я буду плот гарадзіць, калі мне толькі маленькі дамок патрэбен? Дзе ў гурце жывуць — там і водаправоды, і каналізацыя, і электрычнасьць. А спрабуйце бяз гэтага жыць, як лёгка будзе. Не, шмат лішняга ў нас і ўсё гэта — ад інтэлігенцыі, затым я і кажу: інтэлігенцыя — шкодная катэгорыя.

    Я сказаў, што ніхто ня ўмее так глыбока і рашуча зрабіць жыцьцё такім бессэнсоўным, як гэта робім мы, расійцы.

    — Самы вольны народ па духу, — усьміхнуўся мой размоўца. — Толькі вы ня злуйцеся, я правільна разважаю, так мільёны нашы думаюць ды сказаць ня ўмеюць... Жыцьцё трэба пабудаваць прасьцей, тады яно будзе больш літасьцівым да людзей...

    Чалавек гэты ніколі ня быў “талстоўцам”, ня выказваў прыхільнасьці да анархізму, — я добра ведаю гісторыю яго разумовага разьвіцьця.

    Пасьля гутаркі з ім я міжвольна падумаў: а што, калі сапраўды мільёны рускіх людзей толькі таму зносяць цяжкія пакуты рэвалюцыі, што песьцяць у глыбі душы надзею вызваліцца ад працы? Мінімум працы — максымум асалоды, гэта прываблівае і захапляе, як усё нязьдзейсьненае, як усякая утопія.

    І мне прыгадаліся вершы Генрыха Ібсэна:

                                                       Я кансэрватар? О, не!

                                                       Я ўсё той самы, кім быў усё жыцьцё. —

                                                       Ня люблю перастаўляць фігуры,

                                                       Але — хацеў бы зьмяшчаць усю гульню.

                                                       Помню толькі адну рэвалюцыю, —

                                                       Яна была разумнейшай наступных

                                                       I магла бы разбурыць усё —

                                                       Разумею, вядома, Сусьветны патоп.

                                                       Але —і тады Д’ябла ашукалі. —

                                                       Вы ведаеце — Ной стаў дыктатарам.

                                                       О, калі гэта можна зрабіць больш сумленна,

                                                       Я не адмоўлюся дапамагчы вам, —

                                                       Вы самы дбайце аб Сусьветным патопе,

                                                       Я ж, з радасьцю, суну тарпэду пад каўчэг.

                                                                             * * *

    Крама Дзеранкова давала мізэрны прыбытак, а людзей і “людцоў”, якім патрэбна была матэрыяльная дапамога, — усё павялічвалася.

    — Трэба прыдумаць што-небудзь, — заклапочана цярэбячы бародку, гаварыў Андрэй і вінавата ўсьміхаўся, цяжка ўздыхаючы.

    Мне здавалася, што гэты чалавек лічыць сябе асуджаным на бестэрміновую катаргу дапамогі людзям і хоць зьмірыўся з караю, але ўсё-ткі часам яна абцяжарвае яго.

    Шмат разоў я дапытваўся:

    — Чаму вы робіце гэта?

    Ён, відавочна не разумеў маіх пытаньняў, адказваў на пытаньне — на што? — гаварыў кніжна і няўцямна пра цяжкое жыцьцё народу, пра неабходнасьць асьветы, ведаў.

    — А—хочуць, шукаюць людзі ведаў?

    — Ну, як жа? Вядома. Ад-жа ж — вы хочаце?

    Так, я — хацеў. Але — я памятаў словы настаўніка па гісторыі:

    “Людзі шукаюць забыцьця, уцехі, а ня — ведаў”.

    Для такіх вострых ідэй — шкодна сустрэча з людзьмі ў семнаццаць год, ідэі прытупляюцца ад гэткіх сустрэч, людзі таксама ня выйграюць.

    Мне пачало здавацца, што я заўсёды заўважаў адно і тое самае: людзям падабаюцца цікавыя апавяданьні толькі таму, што дазваляюць ім забыцца на часіну пра цяжкое, але звыклае жыцьцё: чымся больш “выдумкі” ў апавяданьні, тым больш прагна слухаюць яго. Найбольш цікавая тая кніжка, у якое багата прыгожае “выдумкі”. Сьцісла кажучы — я плаваў у чадным тумане.

    Дзеранкоў надумаўся адчыніць булачную. Памятаю — было зусім дакладна вылічана, што гэтае прадпрыемства павінна даваць ня менш трыццаці, трыццаці пяці працэнтаў на кожны зварот рубля. Я павінен быў працаваць “памочнікам” пекара і, як “свой чалавек”, сачыць, каб гэты пекар ня краў муку, яек, масла і выпечаны тавар.

    І вось я перасяліўся з вялікага бруднага сутарэньня ў маленькае, чысьцейшае, — клопаты пра чыстату яго ляжалі на маім абавязку. Заместа арцелі з сарака чалавек перада мною быў адзін, — у яго сівыя скроні, вострая бародка, сухі, закураны твар, цёмныя, задуменныя вочы і дзіўны рот: маленькі, як у акуня, губы апухлыя, тоўстыя і складзены так, нібы ён у думках цалуецца. І нешта кплівае сьвіціцца ў глыбі вачэй.

    Ён, безумоўна, краў — за першую ж ноч работы ён адлажыў у бок дзесятак яек, фунты тры мукі і добры кавалак масла.

    — Гэта — куды пойдзе?

    — А гэта пойдзе адной дзяўчынцы, — па-сяброўску сказаў ён, скрывіў пераносьсе і дадаў: люб-бата дзяўчынка.

    Я паспрабаваў пераканаць яго, што зладзейства лічыцца злачынствам. Але — ці ў мяне не хапіла красамоўства, ці я сам быў ня добра перакананы ў тым, што хацеў давесьці, — прамова мая ня мела жаднага посьпеху.

    Пекар ляжаў на невялікай дзяжы з цестам, глядзеў у вакно на зоркі і зьдзіўлена забубніў:

    — Ён мяне — вучыць! Першы раз бачыць і — на — вучыць! А сам утрая маладзейшы за мяне. Сьмешна...

    Агледзеў зоркі і спытаўся:

    — Здаецца, — бачыў я цябе недзе, — ты ў каго працаваў? У Сямёнава? Гэта дзе бунтавалі? Так. Ну, значыцца, я цябе ў ва сьне бачыў...

    Праз некалькі дзён я заўважыў, што гэты чалавек можа спаць колькі хочаш і як хочаш, нават стоячы, абапёршыся на лапату. Засыпаючы, ён падымаў бровы, і твар яго дзіўна мяняўся і прымаў гіранічна зьдзіўлены выраз. А ўлюбёнаю тэмай яго былі апавяданьні пра скарбы і сны. Ён пераканана гаварыў:

    — Зямлю бачу я наскрозь, і ўся яна, як пірог, скарбамі поўна: катлы грошай, скрынкі, саганы ўсюдох закапаны. Шмат бывала: бачу ў сьне знаёмае месца, — скажам лазьню, пад вуглом у ёй скрынка срэбнага пасудку закапана. Прачнуўся і пайшоў уночы капаць, аршына паўтара выкапаў — гляджу — вугольле і сабачы чэрап. Вось яно, — знайшоў... Раптам — трах! — вакно ўдрыскі, і баба нейкая лямантуе шалёна: “Ратуй-це, зладзеі”. Зразумела, ўцёк, а то далі б. Сьмешна.

    Я часта чую гэтае слова, сьмешна! — але Іван Лутонін не сьмяецца, а толькі з усьмешкаю прыжмурыць вочы, скрывіць пераносьсе і раздзьме ноздры.

    Сны яго — цікавыя, яны такія сумныя і недарэчныя, як сапраўднасьць, і я не разумею: чаму ён пра сны свае апавядаў з захапленьнем, а пра тое, што жыве навакол яго, — ня любіць гаварыць?

    Увесь горад усхваляваны: застрэлілася, прыехаўшы з-пад шлюбу, прымусам выданая замуж дачка багатага гандляра чаем. За труною яе ішлі натоўпы моладзі, некалькі тысяч чалавек, над магілаю студэнты гаварылі прамовы, паліцыя разганяла іх. У маленькім магазыне побач з пякарняю ўсе крычаць пра гэтую драму, пакой за магазынам паўнюсенькі ад студэнтаў, да нас, у сутарэньне далятаюць узрушаныя галасы, рэзкія словы:

    — За косы яе тузалі мала, гэту дзяўчыну, — кажа Лутонін і ўсьлед за гэтым паведамляе мне:

    — Лаўлю, здаецца, я карасёў у сажалцы, раптам — паліцэйскі: стой, якое ты маеш права? Бегчы няма куды, даў я нырца ў ваду і — прачнуўся...

    Але, хоць сапраўднасьць працякала дзесьці за межамі яго ўвагі, — ён хутка адчуў, што ў булачнае ёсьць нешта незвычайнае: у магазыне гандлююць дзяўчаты, няздольныя да гэтае справы, якія чытаюць кніжкі, — гаспадарава сястра, і яе сяброўка — вялікая, ружовашчокая, з пяшчотнымі вачыма. Прыходзяць студэнты, доўга сядзяць у пакоі за магазынам і крычаць або шэпчуцца пра нешта. Гаспадар бывае рэдка, а я — “памочнік” — зьяўляўся, нібы кіраўніком булачнае.

    — Радня ты гаспадару? — пытае Лутонін. — А, можа, ён цябе ў зяці меціць? Не? Сьмешна. А — чаго студэнты цягаюцца? Да паненак... Та-ак. Ну, гэта можа быць... Хоць паненкі не такія ўжо смачна прыгожыя... Харошыя... Студэнцікі, пэўне, больш ядуць булкі, чымся каля паненак увіхаюцца...

    Амаль штодня а пятае ці шостае гадзіне раніцы на вуліцы, ля вакна пякарні, зьяўляецца каратканогая дзяўчына, яна нібы зложана з паўкуляў рознага памеру і нагадвае мяшок гарбузоў. Спусьціўшы голыя ногі ў яму перад вакном, яна пазяхае і кліча:

    — Янка!

    На галаве ў яе пярэстая хустка, з-пад яе вылезьлі кучаравыя валасы, асыпаюць дробнымі пярсьцёнкамі яе чырвоныя, мячыкамі надзьмутыя шчокі, нізенькі лоб і казытаюць напаўсонныя вочы. Яна павольна адмахвае валасы з твару маленькімі рукамі, пальцы іх пацешна растапыраны, нібы ў толькі што народжанага дзіцяці. Цікава — аб чым можна гаварыць з такой дзяўчынаю. Я буджу пекара, ён пытаецца ў яе:

    — Прыйшла?

    — Бачыш.

    — Спала?..

    — Ну, а як жа?

    — Які сон бачыла?

    — Забылася...

    Ціха ў горадзе. Адылі — недзе шарпае мятла дворніка, цьвілікаюць вераб’і, якія толькі што абудзіліся. У шыбы вакон упіраюцца цёпленькія праменьні ўзыходзячага сонца. Вельмі ж люблю я гэтыя задуменныя пачаткі дзён. Пекар выцягнуў у вакно валасатую руку і шчупае дзяўчыніны ногі, яна ставіцца да гэтага досьледу абыякава, бяз усьмешкі і міргае авечымі вачыма.

    — Пяшкоў, вымай здобнае, час.

    Я вымаю з печы жалезныя лісты, пекар хапае з іх дзесятак плюшак, саек і кідае іх у дзяўчынін прыпол, а яна перакідае гарачую плюшку з далоні на далонь, кусае яе жоўтымі авечымі зубамі, апякаецца і злосна стогне, пукае.

    Пекар цешыцца, гледзячы на яе, і кажа:

    — Апусьці падол, бессаромніца...

    А калі яна адыходзіць, хваліцца мне:

    — Бачыў? Як ярачка, уся ўся ў кудзерках. Я, брат, ахайны, з бабамі ня жыву, толькі з дзяўчатамі. Гэта ў мяне трынаццатая. Нічыпаровічу—хросная дачка.

    Я слухаю як захапляецца ён і думаю:

    — І мне — гэтак жыць?

    Дастаўшы з печы белы хлеб, што прадаецца на вагу, я кладу на доўгую дошку дзесяць - дванаццаць буханак і нясу іх у крамку Дзеранкова, хутка варочаюся назад, накладаю двухпудовы кошык булкамі і здобнымі і бягу ў духоўную акадэмію, каб пасьпець да ранішняе гарбаты студэнтаў. Там, у вялікае сталоўцы, стаю ля дзьвярэй і забясьпечваю студэнтаў булкамі “на кніжку” і “за наяўны разьлік”, — стаю і слухаю іхныя спрэчкі аб Талстым; — адзін з прафэсараў акадэміі — Гусеў, — люты вораг Льва Талстога. Часам у маім кошыку пад булкамі ляжаць кніжкі, я павінен іх непрыкметна сунуць у руку таго ці іншага студэнта, часам — студэнты хаваюць кнігі і пісулькі мне ў кошык.

    Раз на тыдзень я бегаю яшчэ далей — у “Вар’яцкі дом”, дзе чытаў лекцыі псыхіятар Бехцераў — дэман страваў хворых. Аднойчы ён паказваў студэнтам хворага на манію вялікасьці: калі ў дзьвярох аўдыторыі зьявіўся гэты доўгі чалавек, у белае адзежы, у каптуры, падобным да панчохі, я міжвольна ўсьміхнуўся, але ён спыніўся на момант побач са мною, зірнуў у твар мне, і я адскочыў, — як быццам ён ударыў у сэрца мне чорным, але агнявым лязом свайго зірку.

    І ўвесь час, пакуль Бехцераў тузаў сябе за бараду і ўважна гутарыў з хворым, я ціхенька далоньню гладзіў свой твар, нібы апалены гарачым пылам.

    Хворы гаварыў глухім басам, ён нечага патрабаваў, грозна выцягваў з рукава халата доўгую руку з доўгімі пальцамі, мне здавалася, што ўсё яго цела ненатуральна выцягваецца, бясконца расьце, што гэтай цёмнай рукою ён, ня сыходзячы з месца, дастане мяне і схопіць за горла. Пагражаючы і ўладна блішчэў з цёмных ям хударлявага твару праніклівы зірк чорных вачэй. Дзесяткі два студэнтаў разглядаюць чалавека ў недарэчным каптуры, некаторыя — усьміхаючыся, большасьць — уважліва і тужліва, іхныя вочы падкрэсьлена звычайныя, у параўнаньні з яго апальваючымі вачамі. Ён страшны і нешта вялікаснае ёсьць у ім, — ёсьць.

    У рыб’ім маўчаньні студэнтаў выразна гучыць голас прафэсара, кожнае пытаньне яго выклікае грозныя выкрыкі глухога голасу, ён зыходзіць нібы з-пад падлогі, з мёртвых, белых сьцен, рухі цела хворага па-архірэйску павольныя і важныя.

    Уночы я пісаў вершы пра маньяка і называў яго “ўладаром усіх уладароў, сябрам і дарадцаю бога”, і доўга ягоны вобраз жыў са мною і перашкаджаў мне жыць.

    Працаваў ад шасьці гадзін вечара, амаль да паўдня, удзень я спаў і мог чытаць толькі паміж працы, замясіўшы цеста, чакаючы, калі ўкісьне другое, і пасадзіўшы хлеб у печ. Па меры таго, як я разумеў таямніцы рамяства, пекар працаваў усё менш, ён мяне “вучыў” і гаварыў з ласкавым зьдзіўленьнем:

    — Ты — здольны да працы, праз год – два — будзеш пекарам. Сьмешна. Малады ты, ня будуць слухаць Цябе, паважаць ня будуць...

    Да майго захапленьня кнігамі ён ставіўся адмоўна.

    — Ты б ня чытаў, а спаў, — клапатліва раіў ён, але ніколі ня пытаўся, — якія кніжкі чытаю я.

    Сны, летуценьні пра скарб і круглая, кароткая дзяўчына заўладалі ім. Дзяўчына часта прыходзіла ўночы, і тады ён або адводзіў яе ў сенцы на мяшкі мукі, або — калі было холадна — гаварыў мне і крывіў пераносьсе.

    — Выйдзі на паўгадзінкі.

    Я выходзіў і думаў: як страшэнна не падобна гэтае каханьне да таго, што пішуць у кніжках...

    У маленькім пакойчыку за магазынам жыла гаспадарава сястра, я ставіў ёй самавар, але стараўся як ільга менш бачыць яе — нязручна было мне з ёй. Яе дзіцячыя вочы глядзелі на мяне ўсё тым самым поглядам, як пры першых стрэчах, у глыбі гэтых вачэй я заўважаў усьмешку, і мне здавалася, што гэта кплівая ўсьмешка.

    Ад лішкі сіл я быў дужа нязграбны: пекар наглядаў, як я варочаў і цягаў пяціпудовыя мяшкі і гаварыў з спачуваньнем:

    — Сілы ў цябе — на траіх, а спрыту няма. І хоць ты доўгі, а ўсё-ткі бык...

    Ня гледзячы на тое, што я ўжо шмат прачытаў кніжак, любіў чытаць вершы і сам пачынаў пісаць іх, — гаварыў я “сваімі словамі”. Я адчуваў, што яны цяжкія, рэзкія, але мне здавалася, што толькі імі я магу выказаць найглыбейшую блытаніну маіх думак. А часам я грубіў наўмысьля і гэтым хацеў пратэставаць супроць нечага чужога мне, якое абурала мяне.

    Адзін з настаўнікаў маіх, студэнт матэматык, упікаў мяне:

    — Чорт вас ведае, як гаворыце вы. Ня словамі, а — гірамі.

    Наогул — я не падабаўся сам сабе, як гэта часта бывае ў падлеткаў; бачыў сябе сьмешным, недалікатным, твар у мяне скуласты, калмыцкі, голас — непаслухмяны мне.

    А гаспадарава сястра хадзіла хутка, спрытна, як ластаўка ў паветры, і мне здавалася, што лёгкасьць яе рухаў не пасуе да круглае, мяккае постаці яе. Нешта няпэўнае ёсьць у яе гэстах і хадзе, нешта ненатуральнае. Голас яе гучыць весела, яна часта сьмяецца, я чуў гэты звонкі сьмех і думаў: ёй хочацца, каб я забыўся пра тое, якою я бачыў яе першы раз. Я не хацеў забыцца пра гэта — мне было дорага незвычайнае, мне патрэбна было ведаць, што яно магчыма, існуе.

    Часам яна пыталася ў мяне:

    — Што вы чытаеце?

    Я адказваў коратка, і мне хацелася спытацца ў яе:

    — А вам навошта ведаць гэта?

    Аднойчы пекар, песьцячы каратканогую, сказаў мне хмельным голасам:

    — Выйдзі на хвілінку. Эх, ішоў бы ты да гаспадаравае сястры, чаго ты ў шапку сьпіш? От жа студэнты...

    Я абяцаў разьбіць яму галаву гіраю, калі ён скажа яшчэ што-небудзь накшталт гэтага, і выйшаў у сенцы, на мяшкі. З шчылкі няшчыльна прычыненых дзьвярэй чую голас Лутоніна:

    — Чаго я буду злаваць на яго? Ён насмактаўся кніжак і нібы вар’ятам жыве...

    У сенцах пішчаць і лётаюць пацукі, у пякарні мычыць і стогне дзяўчына. Я выйшаў на двор, там павольна імжыць дробны дождж, але ўсё-ткі горача, паветра насычана пахам смолі — гараць лясы. Ужо далёка за поўнач. У доме насупроць булачнае адчынены вокны; у пакоях, ня вельмі асьветленых, сьпяваюць:

                                                        Сам Варламий святой

                                                        С золотой головой

                                                        Сверху глядя на них

                                                        Улыбается...

    Я спрабую ўявіць сабе Мар’ю Дзеранкову на сваіх каленях, — як ляжыць на каленях у пекара яго дзяўчына, і ўсёй істотаю сваёю адчуваю, што гэта немагчыма, нават страшна.

                                                        И всю ночь, напролет,

                                                        Он и пьет и поет

                                                        И еще-о... кое чем

                                                                          Занимается...

    Заўзята вылучаецца з хору густое, басовае — о. Я сагнуўся, абапёрся рукамі аб калені і гляджу ў вакно; праз мярэжы фіранкі мне відаць квадратовая яма, шэрыя сьцены яе асьвятляе маленькая лямпа пад блакітным каптуром, перад ёю, тварам да сьцяны, стаіць дзяўчына і піша. Вось — падняла галаву і чырвонай устаўкаю ад пяра паправіла пасмачку валасоў скроні. Вочы яе прыжмураны, твар усьміхаецца. Яна павольна складае ліст, заклейвае канвэрт, праводзіць языком па беражках яго, кідае канвэрт на стол і пагражае яму маленькім пальцам — менш майго мезенца. Але зноў бярэ ліст, нахмурыўшыся, разрывае канвэрт чытае, заклейвае ў другі канвэрт, піша адрас, сагнуўшыся над сталом, і размахвае лістом у паветры, як белым сьцягам. Кружачыся, усплёскваючы рукамі, ідзе ў куток, дзе яе пасьцель, пасьля выходзіць адтуль, зьняўшы кофту, — плечы ў яе круглыя, як пампушкі, бярэ лямпу са стала і хаваецца ў кутку. Калі наглядаеш з боку паводзіны чалавека сам-насам, — ён здаецца вар’ятам. Я хаджу па дварэ, думаю аб тым, як дзіўна жыве гэтая дзяўчына, калі яна адна ў сваёй нары.

    А калі да яе прыходзіў рыжаваты студэнт і, ціхім голасам, амаль што шэптам, гаварыў ёй нешта, яна ўся сьціскалася, рабілася яшчэ меншаю, глядзела на яго, нясьмела ўсьміхалася і хавала рукі за плечы або пад стол. Не падабаўся мне гэты рыжы, дужа не падабаўся.

    Хістаючыся, ахінаючыся хусткаю, ідзе каратканогая і бубніць:

    — Ідзі ў пякарню...

    Пекар выкідае цеста з дзяжы і апавядае мне, якая прыемная і няўтомная яго каханка, а я — мяркую:

    — Што ж будзе са мной далей?

    І мне здаецца, што дзесьці блізка, за рагом вуліцы, мяне чакае няшчасьце.

    Справы булачнае ідуць так добра, што Дзеранкоў шукае ўжо другую, больш шырокую пякарню і надумаўся наняць яшчэ работніка. Гэта — добра, у мяне занадта шмат працы, я зморваюся да атупеньня.

    — У новае пякарні ты будзеш старшым памочнікам — абяцае мне пекар. — Скажу, каб далі табе дзесяць рублёў — на месяц. Так.

    Я разумею, што яму выгадна, каб я быў старшы, — ён ня любіць працаваць, а я працую з ахвотаю, зморанасьць карысна мне, яна тушыць трывогі душы, стрымлівае ўпартыя патрабаваньні інстынкту роду. Але — не дазваляе чытаць.

    — Добра, што ты кінуў кніжкі, — пацукі зьелі б іх, — кажа пекар. — А — няўжо ты нічога ня сьніш? Пэўне — бачыш, толькі скрытны ты. Сьмешна. Расказваць жа сны — самая бясшкодная рэч, тут баяцца няма чаго...

    Ён вельмі ветлівы са мною, здаецца — нават паважае мяне. Ці — баіцца, як гаспадаравага ўлюбенца, хоць гэта не перашкаджае яму акуратна красьці тавар.

    Памерла бабка. Я даведаўся аб яе сьмерці праз сем тыдняў пасьля хаўтур, з ліста, надасланага стрыечным братам маім. У кароткім лісьце — бяз косак — пісалася, што бабка жабравала каля царквы, павалілася і зламала сабе нагу. На восьмы дзень “прыкінуўся антонаў агонь”. Пазьней я даведаўся, што абое — два браты і сястра з дзяцьмі — здаровыя, маладыя людзі — сядзелі на карку старое і жылі з яе жабрацтва. У іх не хапіла розуму паклікаць доктара.

    У лісьце было адзначана:

    “Пахавалі яе на Петрапаўлаўскіх дзе ўсе нашы праводзілі мы і жабракі яны яе любілі і плакалі. Дзед таксама плакаў нас прагнаў а сам застаўся на магіле мы глядзелі з кустоў як ён плакаў ён таксама неўзабаве памрэ”.

    Я ня плакаў. Толькі — памятаю, — нібы ледзяным ветрам праняло мяне. Уночы, седзячы на дварэ, на дровах, я адчуў упартае жаданьне расказаць каму-небудзь пра бабку, пра тое, якая яна была сардэчна разумная, маці ўсім людзям. Доўга насіў я ў душы гэтае цяжкое жаданьне, але расказаць ня было каму, Так яно ня выказанае і перагарэла.

    Я прыгадаў гэтыя дні шмат год пасьля, калі прачытаў на дзіва праўдзівае апавяданьне А. П. Чэхава пра рамізьніка, які гутарыў з канём аб сьмерці свайго сына. І пашкадаваў, што ў гэтыя дні вострае журбы ня было каля мяне ні каня, ні сабакі, і што я не здагадаўся падзяліцца горам з пацукамі, — іх было шмат у пякарні, і я жыў з імі ў добрай дружбе.

    Каля мяне пачаў каршуном круціцца гарадавы Нічыпаравіч. Зграбны, дужы, у срэбранае шчаціне на галаве, з шырокай дбайна пастрыжанай бародкаю, ён смачна цмокнуў і глядзеў на мяне, як на зарэзанага гуся перад калядамі.

    Чытаць любіш, чуў я? — пытаўся ён — якія ж кніжкі, напрыклад? Скажам — жыція сьвятых, або біблію.

    І біблію чытаў я, і чэці Мінеі, — гэта зьдзіўляла Нічыпаравіча і мусіць зьбівала яго з панталыку.

    — М — так. Чытаньне — карыснае па закону. А графа Талстога кніжак не здаралася чытаць?

    Чытаў я і Талстога, але, — выявілася — ня тыя кніжкі, што цікавілі паліцэйскага.

    Гэта, — скажам, так, — звычайныя кніжкі, што ўсе пішуць, а, кажуць, у некаторых ён на папоў пісаў, от каб іх пачытаць.

    “Некаторыя”, надрукованыя на гектографе, я таксама чытаў, але яны мне здаліся нуднымі, і я ведаў, што пра іх ня варта разважаць з паліцыяй.

    Пасьля некалькіх гутарак на хаду, на вуліцы, стары пачаў запрашаць мяне:

    — Заходзь да мяне ў будку, гарбаткі папіць.

    — Я, вядома, разумеў, чаго ён хоча ад мяне, але — мне не хацелася ісьці да яго. Параіўся з разумнымі людзьмі, і было вырашана, што калі я ўхілюся ад ласкавасьці будачніка, — гэта можа павялічыць ягоныя падазрэньні супроць пякарні.

    І вось — я ў гасьцях у Нічыпаровіча. Трэцюю частку маленькае каморкі займае кухенная печ, трэцюю частку двухспальны ложак за паркалёвай заслонаю, з мноствам падушак у кітайкавых наўлечках, рэшту хаты аздабляюць шафа на пасуду, стол, два крэслы і зэдлік пад вакном. Нічыпаровіч расшпіліў мундзір, сядзіць на зэдліку і засланяе целам сваім адзінае маленькае акно, побач мяне — яго жонка, пышнагрудая кабеціна год пад дваццаць, румянашчокая, з хітрымі і злоснымі вачыма, дзіўнага бэзавага колеру; ярка-чырвоныя вусны яе капрызна надзьмуты, галасок сухаваты і злосны.

    — Вядома мне, — кажа паліцэйскі, — што ў пякарню да вас ходзіць хрышчэньніца мая, Сэкляцея, — гэта дзеўка разбэшчаная і паскудная. І ўсе бабы — паскудныя.

    — Усе? — пытаецца яго жонка.

    — Да аднае! — рашуча сьцьвярджае Нічыпаровіч і бразгае мэдалямі, нібы конь збруяй. І выхлябнуўшы са сподку гарбату, смачна паўтарае:

    — Паскудныя і разбэшчаныя ад апошняе вулічнай... і нават да царыц. Саўская царыца да цара Саламона праз пустыню езьдзіла за тысячы вёрст для распусты. А таксама царыца Кацярына, хоць і назвалі яе Вялікаю...

    Ён падрабязна апавядае гісторыю нейкага апальшчыка, які за адну ноч з царыцаю атрымаў усе чыны ад сяржанта да генэрала. Яго жонка ўважліва слухае, аблізвае губы і штурхае пад сталом маю нагу. Нічыпаровіч гаворыць вельмі павольна, смачнымі словамі, і неяк непрыкметна ад мяне, пераходзіць на другую тэму:

    — Насупроць: ёсьць тут студэнт першага курсу Плятнёў.

    Жонка яго ўздыхнула і ўставіла:

    — Ня прыгожы, а — слаўны!

    — Хто?

    — Пан Плятнёў.

    — Па-першае — ня пан, панам ён будзе, калі вывучыцца, а пакуль што проста студэнт, якіх у нас тысячы. Па-другое, — што значыць — слаўны?

    — Вясёлы. Малады.

    — Па-першае — камэдыяншчык у балагане таксама вясёлы.

    — Камэдыяншчык — за грошы весяліцца.

    — Цыц. Па-другое — і сабака шчанём бывае...

    — Камэдыяншчык — нібы малпа...

    — Цыц, сказаў я, паміж іншым. Чула?

    — Ну, чула...

    — То-та ж...

    Нічыпаровіч уціхамірыў жонку і раіць мне:

    — Вось — пазнаёмся з Плятнёвым, — дужа цікавы. Паколькі ён бачыў мяне на вуліцы, напэўна не адзін раз, я кажу:

    — Мы знаёмы.

    — Праўда? Вось як?..

    У ягоных словах гучыць прыкрасьць, ён неспакойна варушыцца, бразгаюць мэдалі. А я наставіў вушы: мне было вядома, што Плятнёў друкаваў на гектографе нейкія лісточкі.

    Жанчына штурхае мяне нагою, падзуджвае старога, а ён надзімаецца паваю, распускае пышны хвост сваёй прамовы. Дурэньне ягонае жонкі перашкаджае мне слухаць, і я зноў не заўважаю, калі зьмяніўся яго голас, зрабіўся цішэйшым, паважнейшым.

    — Непрыкметная нітка — разумееш? — пытаецца ён у мяне і глядзіць у твар мой вытрашчанымі вачыма, нібы спалохаўшыся чаго.

    — Уяві гасудара імпэратара за павука...

    — Ой, што ты! — выгукнула жанчына.

    — Табе — маўчаць! Дурніца, — гэта гаворыцца, каб ясьней было, а не ў зьнявагу, кабыла. Прымай самавар...

    Ён ссунуў бровы, прыжмурыў вочы і гаворыць далей спаважна:

    — Непрыкметная нітка, — што павуцінка, — выходзіць з сэрца яго імпэратарскае вялікасьці гасудар імпэратара Аляксандра трэцяга і прочая, — праходзіць яна праз паноў міністраў, праз яго высокаправасхадзіцельства губэрнатара і ўсе чыны аж да мяне і нават да апошняга салдата. Гэтай ніткаю ўсё зьвязана, усё заблытана, непрыкметнай моцнасьцю яе і трымаецца ка векі вечныя гасударава царства. А — палякі, жыды і рускія падкуплены хітрай ангельскай каралеваю, стараюцца гэтую нітку парваць дзе можна, нібы яны — за народ.

    Грозным шэптам ён пытаецца, нахіліўшыся да мяне праз стол:

    — Зразумеў? То-та. Я табе чаму кажу? Пекар твой хваліць цябе, ты, маўляў, хлопец разумны, сумленны і жывеш — адзін. А да вас у булачную студэнты шлындаюць, сядзяць у Дзеранкова цалюткія ночы. Калі — адзін, зразумела. Але — калі шмат? Га? Я супроць студэнтаў не кажу — сягоньня ён студэнт, а заўтра — таварыш пракурора. Студэнты — добрыя людзі, толькі яны сьпяшаюцца ролі граць, а ворагі цара — падбухторваюць іх. Разумееш? І яшчэ скажу...

    Але ён не пасьпеў сказаць — дзьверы шырока расчыніліся, увайшоў чырвананосы маленькі дзядок з папружкаю на кучаравае галаве, з бутэлькай гарэлкі у роце і ўжо падпіўшы.

    Шашкі соваць будзем? — весела спытаўся ён, і зараз жа ўвесь заблішчэў агенчыкамі прыказак.

    Цесьць мой, жончын бацька, — з дакукаю панура сказаў Нічыпаровіч.

    Праз некалькі хвілін я разьвітаўся і пайшоў; хітрая баба, прычыняючы за мною дзьверы будкі, ушчыкнула мяне, кажучы:

    — Хмаркі, бач, якія чырвоныя — агонь.

    У небе раставала адна маленькая, залацістая хмарка.

    Ня у крыўду настаўнікам маім, я скажу ўсё-ткі, што будачнік больш рашуча і лепш, чымся яны, растлумачыў мне пабудову дзяржаўнага мэханізму. Дзесьці сядзіць павук, і ад яго цягнецца, умацоўвае і заблытвае ўсё жыцьцё “непрыкметная нітка”.

    Я хутка навучыўся заўважаць моцныя вочкі гэтае ніткі.

    Позна ўвечары, зачыніўшы магазын, гаспадыня паклікала мяне да сябе і важна паведаміла, што ёй даручана даведацца — пра што гаварыў са мною будачнік?

    — Ах, божухна мой! — трывожна сказала яна, калі выслухала падрабязны даклад, і забегала, як мыш, з кутка ў куток пакою. Што, пекар ня выпытвае вас ні аб чым? Ад-жа яго палюбоўніца — сваячка Нічыпаровіча, так? Яго трэба прагнаць.

    Я стаяў прыхіліўшыся да вушака дзьвярэй і глядзеў на яе з-пад ілба. Яна неяк вельмі проста сказала слова — “палюбоўніца” — гэта не спадабалася мне. І не спадабалася яе рашэньне прагнаць пекара.

    — Трымайцеся вельмі асьцярожна, — гаварыла яна і, як заўсёды, мяне непакоіў цэпкі зірк яе вачэй, здавалася — яна пытае мяне пра нешта, чаго я не магу зразумець. Вось яна спынілася каля мяне і залажыла рукі за плечы.

    — Чаму вы заўсёды такі пануры?

    — У мяне надоечы бабка памерла.

    Гэта здалося ёй пацешным; яна ўсьміхнулася і спытала:

    — Вы дужа любілі яе?

    — Так. Больш вам нічога ня трэба?

    — Не.

    Я выйшаў і ўночы напісаў вершы, у якіх, памятаю, быў упарты радок:

    “Вы — не то, чем хотите казаться”.

    Было вырашана, каб студэнты наведвалі булачную як ільга менш. Я іх ня бачыў, і амаль што страціў магчымасьць распытваць аб незразумелым мне ў прачытаных кнігах і пачаў запісваць пытаньні, што цікавілі мяне, у сшытак. Але аднаго разу, змораны, заснуў над ім, а пекар прачытаў мае нататкі. Ён пабудзіў мяне і спытаўся:

    — Што гэта ты пішаш? “Чаму Гарыбальдзі не прагнаў караля?” Што такое Гарыбальдзі? І хіба ж можна праганяць каралёў?

    Злосна кінуў сшытак на дзяжу, залез у прыямак і пачаў бубнець адтуль:

    — Скажы на ласку — каралёў праганяць трэба яму. Ты гэтыя выдумкі — кінь. Чытач. Год пяць таму назад у Саратаве такіх чытачоў жандары лавілі, як мышэй, от. Табою і бяз гэтага Нічыпаровіч цікавіцца. Ты — пакінь каралёў праганяць.

    Ён гаварыў з добрым пачуцьцём да мяне, я ня мог адказаць яму так, як бы мне хацелася — мне забаранілі гаварыць з пекарам на “небясьпечныя тэмы”.

    У горадзе хадзіла па руках нейкая хвалюючая кніжка, яе чыталі і — сварыліся. Я папрасіў вэтэрынара Лаўрова дастаць мне яе, але ён безнадзейна сказаў:

    — Э, не, браце, не чакай. Адылі — здаецца яе, гэтымі днямі, будуць чытаць у адным месцы, магчыма, я правяду вас туды...

    У поўнач на “Прачыстую” я крочу па Арскім полі і сачу праз цемру за постацьцю Лаўрова — ён ідзе на сажняў пяцьдзесят наперадзе ад мяне. Поле — пустое, а ўсё-ткі я іду “з перасьцярогамі”, — так раіў Лаўроў, — насьвістваю, напяваю, удаю з сябе “майстра пад хмяльком”. Нада мною павольна плывуць чорныя кавалкі хмар, паміж імі залатою апукаю коціцца маладзік, цені хутаюць зямлю, лужыны блішчаць срэбрам і стальлю. За плячыма злосна гудзіць горад.

    Праваднік мой спыняецца ля плоту нейкага саду за духоўнай акадэміяй, я хутка даганяю яго. Моўчкі пералазім праз плот, ідзем густа зарослым садам і чапляемся за галіны дрэў, буйныя кроплі вады страсаюцца на нас. Спыняемся ля сьцяны дому і ціха стукаем у аканіцу шчыльна зачыненага вакна, вакно адчыняе нехта барадаты, за ім бачу я цемру і ня чую ні гуку.

    — Хто?

    — Ад Якуба.

    — Улазьце.

    У страшэннае цемры хоць выкаль вока адчуваецца, што прысутнічае шмат людзей, чуцен шолах адзежы і ног, ціхі кашаль, шэпт. Запальваецца сярнічка, асьвятляе мой твар, я бачу ля сьцен на падлозе некалькі цёмных постацей.

    — Усе?

    — Так.

    — Завесьце вокны, каб ня відаць было сьвятла праз шчэлкі вакяніц.

    Злосны голас моцна гаворыць:

    — Які гэта разумнік прыдумаў сабраць нас у няжылым доме?

    — Ціха!

    У кутку запалілі вялікую лямпу. Пакой — пусты, бяз мэблі, толькі — дзьве скрынкі, на іх пакладзена дошка, а на дошцы — як галкі на плоце — сядзіць пяцёра людзей. Лямпа стаіць таксама на скрынцы, пастаўленай “папом”. На падлозе ля сьцен яшчэ трое і на падаконьніку адзін — юнак з доўгімі валасамі, вельмі тонкі і бледны. Апроч яго і барадатага, я ведаю ўсіх. Барадаты басам гаворыць, што ён будзе чытаць брашуру “Нашы рознагалосьсі”, яе напісаў Пляханаў, “былы нарадаволец”.

    У цемры на падлозе нехта раве:

    — Ведаем!

    Таемнасьць абставін прыемна хвалюе мяне; паэзія таямніцы — вышэйшая паэзія. Адчуваю сябе веруючым на ранішняй службе ў царкве і прыгадваю катакомбы, першых хрысьціян. Пакой напаўняе глухаваты бас і выразна вымаўляе словы.

    — Лухта, — зноў раве нехта з кутка.

    Там, у цемры загадкава і цьмяна блішчыць нейкая медзь і нагадвае вялікі шалом. Здагадваюся, што гэта юшка з коміна.

    У пакоі гудуць прыглушаныя галасы, яны спляліся ў цёмны хаос гарачых слоў і нельга зразумець хто што кажа. З падаконьніка над маёй галавою, кпліва і моцна пытаюць:

    — Ці будзем чытаць ці не?

    Гэта кажа доўгавалосы бледны юнак. Усе змоўклі, чуцен толькі бас чытальніка. Запальваюцца сярнічкі, мільгаюць чырвоныя агеньчыкі папярос і асьвятляюць задуменных людзей, прыжмураныя або шырока расплюшчаныя вочы.

    Чытаньне цягнецца марудна, доўга, я зморваюся слухаць, хоць мне і падабаюцца вострыя і заўзятыя словы, лёгка і проста яны складаюцца ў перакананыя думкі.

    Неяк адразу, нечакана змаўкае голас чытальніка і зараз жа пакой напаўняецца выгукамі абурэньня:

    — Рэнэгат!

    — Медзь зьвінючая...

    — Гэта—плявок у кроў, пралітую героямі.

    — Пасьля кары Генэралава, Ульлянава...

    І зноў з падаконьніка чуецца голас юнака:

    — Панове, — ці нельга перайсьці з лаянкі да сур’ёзных спрэчак, па існасьці?

    Я ня люблю спрэчак, ня ўмею слухаць іх, мне цяжка сачыць за капрызнымі скачкамі ўзрушанае думкі, і мяне заўсёды раздражняе аголенае самалюбства ў спрэчках.

    Юнак нахінуўся з падаконьніка і пытаецца мяне:

    — Вы — Пяшкоў, булачнік? Я — Федасееў. Нам трэ было пазнаёміцца. Па праўдзе — тут рабіць няма чаго, гармідар гэты — надоўга, а карысьці з яго жаднае. Хадзем?

    Пра Федасеева я ўжо чуў як пра арганізатара вельмі сур’ёзнага гуртка моладзі, і мне спадабаўся ягоны бляды нэрвовы твар, з глыбокімі вачыма.

    Ідучы са мною полем, ён распытваў, ці знаём я з рабочымі і, што я чытаю, ці шмат маю вольнага часу, і, між іншым, сказаў:

    — Чуў я пра гэтую булачную, — дзіўна, што вы займаецеся гэтым глупствам. Навошта гэта вам?

    З пэўнага часу я і сам адчуваў, што мне гэта не патрэбна і сказаў пра гэта яму. Яго ўсьцешылі мае словы, ён моцна паціснуў маю руку, ясна ўсьміхнуўся і паведаміў, што праз дзень ад’яжджае тыдні на тры, а калі вернецца паведаміць мне, як і дзе мы спаткаемся.

    Справы булачныя ішлі вельмі добра, асабіста мае — усё горш. Пераехалі ў новую пякарню, і колькасьць абавязкаў маіх павялічылася яшчэ больш. Мне даводзілася працаваць у пякарні, насіць булкі па кватэрах, у акадэмію і ў “институт благородных девиц”. Дзяўчаты, выбіраючы з майго кошыка здобныя булкі, падсоўвалі мне пісулькі і, часта, на прыгожых лісточках паперы я, са зьдзіўленьнем, чытаў цынічныя словы, напісаныя напаўдзіцячым почыркам. Дзіўна адчуваў я сябе, калі вясёлая гурба чысьценькіх, яснавокіх паненак абкружала кошык і, забаўна крыўляючыся, перабірала маленькімі ружовымі лапкамі кучу булак, — глядзеў я на іх і стараўся адгадаць — каторыя пішуць мне бессаромныя пісулькі, магчыма, не разумеючы іхнага ганебнага сэнсу? Я прыгадваў брудныя “дамы ўцехі” і думаў:

    — Няўжо з гэтых дамоў і сюды цягнецца “непрыкметная нітка?”

    Адна дзяўчына, чарнявая, паўнагрудая, з тоўстай касою, затрымала мяне на калідоры і сказала пасьпешна і ціха:

    — Дам табе дзесяць капеек, калі ты аднясеш гэтую пісульку куды трэба.

    Яе цёмныя пяшчотныя вочы наліліся сьлязьмі, яна глядзела на мяне, моцна прыкусіўшы губы, а шчокі і вушы ў яе густа пачырванелі. Узяць дзесяць капеек я шляхетна адмовіўся, а пісульку ўзяў і аддаў сыну аднаго з членаў судовае палаты, доўгаму студэнту з сухотнаю ружовасьцю на шчоках.

    Ён прапанаваў мне паўрубля, моўчкі і задуменна адлічыў грошы дробнымі медзякамі, а калі я сказаў, што гэта мне не патрэбна — сунуў медзь у кішэнь сваіх нагавіц, але — ня трапіў, і грошы пасыпаліся на падлогу.

    Здэтанавана гледзячы, як пятакі і грыўні коцяцца ва ўсе бакі, ён паціраў рукамі так моцна, што трашчалі суставы пальцаў, і мармытаў, цяжка ўздыхаючы:

    — Што ж цяпер рабіць? Ну, бывай. Мне трэба падумаць...

    Ня ведаю, што ён выдумаў, але я дужа пашкадаваў паненку. Хутка яна зьнікла з інстытуту, а год праз пятнаццаць я сустрэў яе настаўніцай Крымскае гімназіі, яна хварэла на сухоты і гаварыла аб усім на сьвеце з бязьлітаснай злосьцю чалавека, абражанага жыцьцём.

    Я канчаў разносіць булкі і клаўся спаць; увечары працаваў у пякарні, каб да поўначы прыгатаваць у магазын здобнае, — булачная была каля гарадзкога тэатру, — і пасьля спэктаклю публіка заходзіла да нас зьнішчаць гарачыя слойкі. Потым ішоў мясіць цеста на хлеб, што прадаецца на вагу і францускія булкі, а замясіць рукамі пятнаццаць - дваццаць пудоў — гэта ня жарты.

    Зноў спаў гадзіны дзьве - тры і зноў ішоў разносіць булкі.

    Гэтак — дзень пры дні.

    А мне нястрымна сьвярбела сеяць “разумнае, добрае, вечнае”. Чалавек, які круціўся сярод людзей, я ўмеў жвава апавядаць, фантазія мая была ўзбуджана перажытым і прачытаным. Зусім ня лішняе трэ’ было на тое, каб з штодзённага факту стварыць цікавую гісторыю, у аснове якое капрызна зьвівалася “непрыкметная нітка”. Я быў знаём з рабочымі фабрык Крастоўнікава і Алафузава; асабліва блізка стаяў да мяне стары ткач Мікіта Рубцоў, чалавек, які працаваў амаль што на ўсіх ткацкіх фабрыках Расіі, неспакойная, разумная душа.

    — Пяцьдзесят і сем год хаджу я па зямлі. Ляксей ты мой Максімавіч, малады ты мой шыш, новы чаўначок! — гаварыў ён прыдушаным голасам і ўсьміхаўся хворымі шэрымі вачыма ў цёмных акулярах, што самадзялкова былі зьвязаны мядзяным дротам, ад якога на ягонае пераносьсе і за вушамі зьяўляліся зялёныя плямы кісьліны. Ткачы звалі яго “Немцам” за тое, што ён галіў бараду, пакідаў вялікія вусы і густую пасму сівых валасоў пад ніжняй губой. Сярэдняга росту, шыракагруды, ён быў повен тужлівае весялосьці.

    — Люблю ў цырк хадзіць, — гаварыў ён і схіляў на левае плячо лысы, гузаваты чэрап. — Коней — жывёлу — як вывучваюць, га? Пацешна. Гляджу на жывёлу з пашанаю, — думаю: ну, значыцца, і людзей можна навучыць жыць розумам. Жывёлу — цукрам бяруць цыркачы, ну, мы, вядома, цукар у краме купіць можам. Нам душы цукар патрэбен, а гэта будзе ласка. Значыцца, хлопча, ласкаю трэба браць, а не паленам, як часам бывае ў нас, — праўда.

    Сам ён быў ня ласкавы да людзей, гаварыў з імі крыху пагардліва і кпліва, у спрэчках пярэчыў аднаскладовымі выгукамі, відавочна стараўся пакрыўдзіць супытальніка. Я пазнаёміўся з ім у піўное, калі яго зьбіраліся біць і ужо двойчы ўдарылі, я заступіўся і адвёў яго.

    Моцна ўдарылі вас? — спытаў я, ідучы з ім у змроку, пад дробным восеньскім дажджом.

    — Ну, ці гэтак б’юць, — абыякава сказаў ён. — Пачакай, — чаму гэта ты са мною на “вы” гаворыш?

    З гэтага і пачалося нашае знаёмства. Спачатку ён строіў з мяне кпіны, востра і спрытна, але калі я расказваў яму, якую ролю ў нашым жыцьці грае “непрыкметная нітка”, ён задуменна сказаў:

    — А ты — ня дурны, не. Бач, ты?.. І пачаў абыходзіцца са мною па-бацькоўску ласкава, нават зваў мяне па іменьні і па бацьку.

    — Думкі твае, Ляксей ты мой Максімавіч, шыла маё любае, — правільныя думкі, толькі ніхто табе веры ня дасьць, нязручна...

    — Вы даіцё веры?

    — Я — сабака беспрытульны, караткахвосты, а народ складаецца з сабак на ланцугах, на хвасьце ў кожнага шышак шмат: жонкі, дзеці, гармонікі, галёшыкі. І кожная сабачка ліха ведае як любіць сваю будку. Не дадуць веры. У нас — у Марозава на фабрыцы — была справа. Хто паперадзе ідзе, таго па ілбу б’юць, а лоб — ня задніца, доўга не патрымаецца.

    Ён пачаў гаварыць крыху іначай, калі пазнаёміўся са сьлесарам Шапашнікавым, рабочым Крастоўнікава, — сухотны Якуб, гітарысты, знаўца Бібліі зьдзівіў яго жорсткім адмаўленьнем бога. Якуб выплёўваў на ўсе бакі крывавыя кавалкі згніўшых лёгкіх, моцна і палка даводзіў:

    — Першае — створаны я зусім не “по образу и подобию божию”, — я нічога ня ведаю, нічога не магу і, да гэтага, ня добры чалавек, не, ня добры. Другое: бог ня ведае, як мне цяжка, ці ведае, ды ня можа дапамагчы, ці можа дапамагчы, ды — ня хоча. Трэцяе: — бог, не ўсемагутны, не літасьцівы, ня ўсё ведае — прасьцей — няма яго. Гэта — выдумана, усё выдумана, усё жыцьцё выдумана, аднак — мяне не ашукаеш.

    Рубцоў зьдзівіўся да нематы, пасьля пашарэў ад злосьці і пачаў дзіка лаяцца, але Якуб урачыстай моваю цытат з Бібліі абязброіў яго, прымусіў змоўкнуць і ўдумліва сьціснуцца.

    Калі гаварыў, Шапашнікаў рабіўся амаль што страшным. Твар у яго быў смуглявы, тонкі, валасы кучаравыя і чорныя, як у цыгана, з-за сіняватых губ мільгалі воўчыя зубы. Цёмныя вочы яго нерухома ўпіраліся проста ў твар супраціўніка, і цяжка было вытрымаць гэты цяжкі прыціскаючы зірк — ён нагадваў мне вочы хворага на манію вялікасьці.

    Ідучы са мною ад Якуба, Рубцоў гаварыў панура:

    — Супроць Бога перада мною ня выступалі. Гэтага я ніколі ня чуў. Пра ўсё чуў, а пра гэта—не. Вядома, чалавек гэты ня жыхар на зямлі. Ну, — шкода. Распаліўся да белага... Цікава, брат, дужа цікава...

    Ён хутка і па-сяброўску схаўрусаваў з Якубам і ўвесь неяк закіпеў, захваляваўся, час ад часу выціраў пальцамі хворыя вочы.

    — Та-ак, — усьміхаўся і гаварыў ён — Бога, значыцца, у адстаўку? Хм-м. Пра цара ў мяне, саколе ты мой, свае словы: цар мне не замінка. Не ў царах справа, — у гаспадарах. Я з якім хочаш царом зьміруся, хоць сабе з Іванам Грозным: на, сядзі, царствуй, калі люба, толькі — дай ты мне ўправу на гаспадара — во-ось. Дасі — залатымі ланцугамі да трону прыкую, маліцца буду за цябе...

    Ён прачытаў “Цар-Голад” і сказаў:

    — Усё, — як ёсьць, праўда.

    Ён упершыню ўбачыў літаграфаваную брашуру і спытаўся ў мяне:

    — Хто гэта напісаў? Чытэльна піша. Ты скажы яму — дзякуй.

    Рубцоў меў няўтольную прагнасьць ведаць. З найвялікшым напружаньнем увагі ён слухаў, як руйнаваў і зьневажаў бога Шапашнікаў, часамі слухаў мае апавяданьні пра кніжкі і весела рагатаў, адкідаў назад галаву, выгінаў гарляк і захапляўся:

    — Спрытная штучка, разумок людзкі, ой, спрытная.

    Сам ён чытаў з натугаю, перашкаджалі хворыя вочы, але ён таксама шмат ведаў і часам зьдзіўляў мяне гэтым:

    — Ёсьць у немцаў цясьляр вялікага розуму, — яго сам кароль на парады запрашае.

    З выпытаў маіх выявілася, што гутарка ідзе пра Бебеля.

    — Скуль вы гэта ведаеце?

    — Ведаю, — коратка адказаў ён і чухаў мезенцам гузаваты чэрап свой.

    Шапашнікава ня цікавіла цяжкая завіруха жыцьця, ён цалкам аддаўся, каб зьнішчыць бога, асьмяяць духоўнікаў, асабліва ненавідзеў ён манахаў.

    Аднойчы Рубцоў ціхамірна спытаўся ў яго:

    — Што ты, Якуб, усё толькі супроць бога крычыш?

    Ён заскуголіў яшчэ больш злосна:

    — А што яшчэ перашкаджае мне, ну? Я амаль што паўсарачні год верыў, у боязьні жыў перад ім. Пакутаваў. Спрачацца — нельга. З неба, гэта. Жыў зьвязаным. Учытаўся ў Біблію, — бачу: выдумана. Выдумана, Мікіта.

    Ён махаў рукою, нібы разрываў “непрыкметную нітку”, і амаль што плакаў:

    — Вось — паміраю праз гэта дачасна.

    Было ў мяне яшчэ некалькі цікавых знаёмстваў, калі-нікалі забягаў я ў пякарню Сямёнава да старых таварышаў, яны прымалі мяне радасна, слухалі ахвотна. — Але Рубцоў жыў у Адміралцейскае слабадзе, Шапашнікаў у Татарскае, далёка за Кабаном, вёрст за пяць адзін ад аднаго, я вельмі рэдка мог бачыць іх. А да мяне хадзіць — немагчыма, недзе было прыняць гасьцей, апрача гэтага новы пекар, адстаўны салдат, быў знаёмы з жандарамі — панадворкі жандарскае ўправы былі побач з нашым плотам. і важныя “сінія мундзіры” лазілі да нас праз плот — па булкі палкоўніку Гандардту і па хлеб самім сабе. — І яшчэ — мне раілі ня вельмі “паказвацца на людзі”, каб ня прыцягваць да булачнае лішняе ўвагі.

    Я бачыў, што праца мая траціць сэнс. Усё часьцей здаралася, што людзі ня лічыліся з ходам справы і выбіралі з касы грошы так неасьцярожна, што часам ня было чым заплаціць за муку. Дзеранкоў церабіў бародку і панура ўсьміхаўся:

    — Абанкруцімся.

    Яму жылося таксама пагана: рыжакудрая Насьця хадзіла “не парожняю”, пырхала злоснаю коткаю і глядзела на ўсё і на ўсіх зялёным, пакрыўджаным зоркам.

    Яна ішла проста на Андрэя, нібы не заўважала яго. Ён вінавата ўсьміхаўся, даваў ёй дарогу і ўздыхаў.

    Часам ён скардзіўся мне:

    — Ня сур’ёзна ўсё. Усе ўсё бяруць, — бяз ладу. Купіў сабе паўтузіны шкарпэтак — адразу зьніклі.

    Гэта было сьмешна — пра шкарпэткі, — але я не сьмяяўся, бачыў, як б’ецца сьціплы, не хцівы чалавек, стараецца наладзіць карысную справу, а ўсе навакол ставяцца да гэтае справы лёгка, бесклапотна і разбураюць яе. Дзеранкоў не разьлічваў на падзяку ад людзей, каторым служыў, але — меў права, каб ставіліся да яго больш уважліва і па-сяброўску, і не сустракаў такіх дачыненьняў. А сям’я яго хутка раскідалася, — бацька захварэў на ціхае вар’яцтва на рэлігійнае глебе, малодшы брат пачынаў піць і гуляць з дзяўчатамі, сястра трымалася, як чужая, і ў яе, напэўна, разыгрываўся невясёлы раман з рыжым студэнтам, — я часта заўважаў, што вочы яе апухлі ад сьлёз, і я пачаў ненавідзець студэнта.

    Мне здавалася, што я закаханы ў Мар’ю Дзеранкову. Я быў таксама закаханы і ў прадаўчыху з нашага магазыну — Надзею Шчарбатаву, чырванашчокую дзяўчыну, у целе, з вечна пяшчотнаю ўсьмешкаю чырвоных вуснаў. Наогул я быў закаханы. Узрост, характар і заблытанасьць майго жыцьця патрабавалі зносін з жанчынаю, і гэта было хутчэй позна, чымся дачасна. Мне патрэбна была жаночая пяшчота, ці хоць бы, сяброўская ўвага жанчыны, трэ’ было гаварыць адкрыта пра сябе, дайсьці ладу ў блытаніне нязьвязаных думак, хаосе ўражаньняў.

    Сяброў у мяне — ня было. Людзі, якія глядзелі на мяне, як на “матэрыял”, што патрабуе апрацоўкі, не абуджалі ўва мне прыхільнасьці, ня выклікалі на шчырасьць. Калі я пачынаў гаварыць ім аб тым, што цікавіла іх, — яны раілі мне:

    — Пакіньце гэта.

    Гур’яна Плятнёва арыштавалі і адвезьлі ў “Красты”. Першым сказаў мне пра гэта Нічыпаровіч, спаткаўшы раніцою на вуліцы. Сігаючы насустрач мне задуменна і ўрачыста, пры ўсіх мэдалях нібы варочаўся з параду, — ён падняў руку да шапкі і моўчкі разьмінуўся са мною, але зараз жа спыніўся і злосным голасам сказаў у патыліцу мне:

    — Гур’яна Аляксандравіча арыштавалі сягоньня ўночы.

    І, махнуўшы рукою, дадаў цішэй і азірнуўся:

    — Загінуў дзяцюк.

    Мне здалося, што на ягоных хітрых вачох блішчаць сьлёзы. Я ведаў, што Плятнёў чакаў арышту, ён сам папярэдзіў мяне пра гэта і раіў не спатыкацца з ім ні мне, ні Рубцову, з якімі ён так пасябраваў, як і я.

    Нічыпаровіч глядзеў пад ногі сабе і сумна спытаўся:

    — Чаму ня прыходзіш да мяне?

    Увечары я прыйшоў да яго, ён толькі што прачнуўся, сядзеў на пасьцелі і піў квас, жонка яго згорбілася ля вакна і латала штаны.

    — Дык от, — загаварыў будачнік, чухаў грудзі, аброслыя янотавай шчацінаю, і глядзеў на мяне задуменна. — Арыштавалі. Нашлі ў яго каструлю, — ён у ёй фарбу варыў на лісткі супроць цара.

    Ён плюнуў на падлогу і злосна крыкнуў на жонку:

    — Давай штаны.

    — Зараз, — адказала яна, не падымаючы галавы.

    — Шкадуе, плача, — гаварыў стары і паказаў вачыма на жонку, —І мне — шкода. Але — што можа зрабіць студэнт супроць цара?

    Ён пачаў адзявацца і гаварыў:

    — Я, на хвілінку, выйду... Стаў самавар, ты.

    Жонка яго нерухома глядзела ў вакно, але калі ён схаваўся за дзьвярыма будкі, яна спрытна павярнулася, патрэсла на дзьверы моцна сьціснутым кулаком і працадзіла з вялікай злосьцю праз вышчараныя зубы.

    — У, хрэн стары.

    Твар у яе апух ад сьлёз, левае вока амаль што прыплюшчанае вялікім сіняком. Ускочыла, падышла да печы і, нахіліўшыся над самаварам, засіпела:

    — Правяду я яго, так правяду — завые. Ваўком завые. Ты — не давай веры яму, ніводнаму слову не давай веры. Ён цябе ловіць. Хлусіць ён, нікога яму ня шкода. Рыбак. Ён усё ведае пра вас. З гэтага жыве. Гэта занятак яго — людзей лавіць...

    Яна падышла шчыльна да мяне і голасам жабрачкі сказала:

    — Папесьціў бы ты мяне, га?

    Мне была непрыемна гэтая жанчына, але яе вока глядзела на мяне з такой злоснаю вострай журбою, што я абняў яе і пачаў гладзіць пруткія валасы, раскудлачаныя і тлустыя.

    — За кім ён цяпер сочыць?

    — На Рыбнарадзкае, у нумарох за нейкім.

    — Ня ведаеш прозьвішча?..

    Яна ўсьміхнулася і адказала:

    — Вось я скажу яму, што ты выпытваеш у мяне, ідзе... Гурачку ён высачыў...

    І адскочыла да печы.

    Нічыпаровіч прынёс бутэльку гарэлкі, варэньня, хлеба. Селі піць гарбату. Марына сядзела побач са мною і наўмысьля ветліва частавала мяне, заглядала ў мой твар здаровым вокам, а чалавек яе намаўляў мне:

    — Непрыкметная гэта нітка — у сэрцах, у касьцях, а ну — вытраві, вырві яе. Цар — народу — Бог.

    І нечакана спытаўся:

    — Ты, вось, начытаўся кніжак. Эвангельле чытаў? Ну, як, па твайму, адна праўда там?

    — Ня ведаю.

    — Па-мойму, — прыпісана лішняе. І — шмат. Напрыклад, — пра жабракоў: “блажэнны жабрачыя”, — чым жа гэта “блажэнны” яны? Дарэмна трошкі сказана. І наогул — у дачыненьні да бедных — шмат незразумелага. Бедны — значыць — дрэнь. А хто абяднеў — ён няшчасны, магчыма гэтак трэба разважаць. Гэта — лепш.

    — Чаму?

    Ён дапытліва глядзеў на мяне, памаўчаў, а потым загаварыў выразна і важка, мусіць — вельмі добра абмеркаваныя словы.

    — Жаласьці шмат у эвангельлі, а жаласьць — рэч шкодная. Так я думаю. Жаласьць патрабуе вялікіх грошай на непатрэбных і шкодных нават людзей. Багадзельні, турмы, вар’яцкія дамы. Дапамагаць трэба людзям моцным, здаровым, каб яны дарэмна сілы ня трацілі. А мы дапамагаем хілым, — хілага хіба зробіш моцным? Ад гэтае маруды моцныя слабеюць, а слабыя — на іхным карку сядзяць. Вось за што ўзяцца трэба — за гэта. Перадумаць трэба шмат што. Трэба зразумець — жыцьцё даўно адвярнулася ад эвангельля, у яго — свая хада. Вось, бачыш — праз што Плятнёў загінуў? Праз жаласьць. Жабраком падаем, а студэнты гінуць. Дзе тут розум, га?

    Упершыню чуў я гэтыя думкі ў такое рэзкае форме, хоць і раней стыкаўся з імі, — яны яшчэ больш жывучыя і шырэй распаўсюджаны, чымся зазвычай думаюць. Год праз сем чытаючы пра Ніцшэ, я вельмі яскрава прыгадаў філёзофію каханскага гарадавога. Скажу да рэчы: рэдка спатыкаліся мне ў кнігах думкі, якіх я ня чуў раней, у жыцьці.

    А стары “лавец чалавекаў” усё гаварыў, ляскаў у тахт слоў, пальцамі па беразе падносу. Сухое аблічча яго строга спахмурнела, але пазіраў ён не на мяне, а ў мядзянае люстра бліскуча вычышчанага самавару.

    — Час ісьці табе — двойчы нагадвала яму жонка. Ён не адказваў ёй, нанізваў слова за словам на стрыжань сваіх думак, і — раптам яны, непрыкметна ад мяне, пацяклі ў іншым кірунку.

    — Ты — хлопец ня дурны, пісьменны, ці ж варта табе булачнікам быць? Ты мог бы ня менш грошай зарабіць і на іншае службе гасудараваму царству...

    Я слухаў яго і думаў, як папярэдзіць незнаёмых мне людзей на Рыбнарадзкае вуліцы, аб тым, што Нічыпаровіч сочыць за імі? Там, у нумарох, жыў Сяргей Сомаў, які кагадзе вярнуўся з высылкі, з Ялутораўску, чалавек, пра якога мне апавядалі шмат чаго цікавага.

    — Разумныя людзі павінны жыць разам, як, напрыклад, пчолы ў калодзе, ці восы у гнёздах. Гасударава царства...

    — Зірні — дзевяць гадзін, — прамовіла жанчына.

    — Чорт!

    Нічыпаравіч устаў і пачаў зашпіляць мундзір.

    — Ну дармо, на рамізьніку паеду. Бывай, брат.

    Заходзь, не саромся...

    Я выходзіў з будкі і цьвёрда сказаў сабе, што ўжо ніколі больш ня прыйду ў “госьці” да Нічыпаровіча — агіднае штосьці было ў ім, хоць і быў ён цікавы. Ягоныя словы пра шкоднасьць жаласьці вельмі ўсхвалявалі і моцна ўеліся мне ў памяць. Я адчуваў у іх нейкую праўду, але было горна, што крыніца яе — паліцэйскі.

    Спрэчкі на гэтую тэму былі часта, адна з іх асабліва жорстка ўсхвалявала мяне.

    У горадзе зьявіўся “талстовец”, — першы, якога я спаткаў, — высокі, хударлявы чалавек, смуглявы з твару, з чорнай казьлячай барадою і тоўстымі, як у нэгра, губамі. Панурыўшыся, ён пазіраў у зямлю, але часамі рэзкім рухам падымаў крыху лысую галаву і апальваў гарачым бляскам цёмных вільготных вачэй — штосьці, што ненавідзела, гарэла ў ягоным гострым поглядзе. Гутарылі ў кватэры аднаго прафэсара, было шмат моладзі і паміж ёю — танклявы, далікатны попік, майстар багаслоўя, у чорнае, Шоўкавае рызе; яна вельмі добра адцяняла ягоны бледы, прыгожы твар, асьветлены сухенькай усьмешкай шэрых, халодных вачэй.

    Таўстовец доўга гаварыў пра вечную нязрушнасьць вялікіх ісьцін эвангельля; голас у яго быў глухаваты, сказы кароткія, але словы гучэлі рэзка, у іх адчувалася моц шчырае веры, ён рабіў пры гэтым аднастайны гэст, валасатай левай рукой, які нібы падсякаў гэтыя словы, а правую трымаў у кішэні.

    — Актор, — шапталі ў кутку, побач са мною.

    — Але, вельмі тэатральны...

    А я неўзабаве перад гэтым прачытаў кніжку — здаецца Дрэпера — пра барацьбу капіталізму супроць навукі, і мне здавалася, што гэта гаворыць адзін з тых, якія шалёна вераць у збавеньне сьвету сілаю любові, і якія гатовы з літасьці да людзей, рэзаць іх і паліць на агні. Ён быў у белае сарочцы з шырокімі рукавамі і нейкі шэранькі стары балахон паверх яе, гэта таксама вылучала яго ад усіх. Пад канец свае казані ён выгукнуў:

    — Дык от — з Хрыстом вы ці Дарвінам?

    Ён кінуў гэтае пытаньне, нібы камень, у куток, дзе шчыльна сядзела моладзь, і адкуль на яго са страхам і захапленьнем пазіралі вочы юнакоў і дзяўчат. Прамова яго, як відаць, вельмі зьдзівіла ўсіх, людзі маўчалі і задумна схілілі галовы. Ён акінуў усіх палкім поглядам і строга дадаў:

    — Толькі фарысеі могуць рабіць спробы, каб злучыць гэтыя два непагоджаныя пачаткі і, злучаючы іх, ганебна хлусяць самі сабе, разбэшчваюць хлусьнёю людзей...

    Устаў попік, акуратна адхінуў рукавы рызы і пачаў гаварыць плаўна, з гостраю кплівасьцю і такой усьмешкаю, нібы рабіў ласку:

    — Вы, як відаць, прытрымліваецеся вульгарнага погляду на фарысеяў, ён жа ёсьць ня токма грубы, але і наскрозь памылковы...

    На маё вялікае зьдзіўленьне ён пачаў даводзіць, што фарысеі сапраўдна і сумленна захоўвалі закон юдзейскага народу і што народ заўсёды ішоў з імі супроць ягоных ворагаў.

    — Чытайце, напрыклад, Іосіфа Флавія...

    Талстовец усхапіўшыся і, падсякаючы Флавія шырокім, зьніштажаючым гэстам, закрычаў:

    — Народы і цяпер ідуць з ворагамі сваімі супроць сяброў, народы не па сваёй ахвоце ідуць, іх гоняць, гвалтуюць, Што мне ваш Флаві?

    Попік і іншыя разадралі асноўную тэму спрэчак на дробныя частачкі, і яна зьнікла.

    — Ісьціна, гэта — любоў, — выгукаў талстовец, а вочы яго блішчэлі нянавісьцю і пагардай.

    Я адчуваў, што п’янаваты ад слоў, ня мог злавіць думкі ў іх, зямля пада мною хісталася ў слоўнай віхуры і, часта, я з роспачы думаў, што няма на зямлі чалавека больш дурнога і няздатнага ад мяне.

    А талстовец абціраў пот з чырвонага твару і люта закрычаў:

    — Выкіньце эвангельле, забудзьце пра яго, каб ня хлусіць.

    — Укрыжуйце Хрыста ў другі раз, гэта — больш сумленна!

    Перад мной сьцяною паўстала пытаньне: як жа? Калі жыцьцё — няспыннае змаганьне за шчасьце на зямлі, — літасьць і любоў павінны толькі перашкаджаць посьпеху змаганьня?

    Я даведаўся прозьвішча талстоўца — Клопскі, даведаўся, дзе ён жыве, і назаўтра увечары зьявіўся да яго. Жыў ён у доме двух дзяўчат абшарніц, з імі ён і сядзеў у садзе за сталом, у цяньку велічэзнае старое ліпы. Адзеты ў белыя штаны і такую ж сарочку, расшпіленую на цёмных валасатых грудзёх, доўгі, вуглаваты, худы, — ён вельмі добра адпавядаў майму ўяўленьню пра бяздомнага апостала, праведніка ісьціны.

    Ён чэрпаў срэбнаю лыжкай з талеркі маліну з малаком, смачна глытаў, цмокаў тоўстымі губамі, і пасьля кожнага глытка, зьдзьмухваў белыя кропелькі з рэдкіх, як у ката, вусоў. Адна дзяўчына, што падавала яму, стаяла каля стала, другая — прыхілілася да камля ліпы, склала рукі на грудзёх і летуценна пазірала на пыльнае гарачае неба. Абедзьве яны былі ў лёгкіх сукенках бэзавага колеру і зусім падобны адна да адной.

    Ён гаварыў са мною ветліва і ахвотна пра творчую моц любові, пра тое, што трэба песьціць у сваёй душы гэтае пачуцьцё, якое адно здольнае “зьвязаць чалавека з духам сьвету” — з любоўю, распыленай усюды у жыцьці.

    — Толькі гэтым можна зьвязаць чалавека. Калі ня любіш — нельга зразумець жыцьцё. Тыя ж, хто кажа: закон жыцьця — змаганьне, гэта — сьляпыя душы, пакінутыя лёсам на згубу. Агню не пераможаш агнём, гэтак і благое не пераможаш сілаю благога.

    Але калі дзяўчаты пашлі, абняўшы адна адну, у глыбіню саду, пад дом, чалавек гэты, глядзеў усьлед ім прымружанымі вачмі і спытаўся:

    — А ты —хто?

    І, выслухаўшы мяне, пачаў ляскаць пальцамі пі стале і гаварыць пра тое, што чалавек — усюды чалавек і трэба імкнуцца не да перамены месца ў жыцьці, а да выхаваньня духу ў любасьці да людзей.

    — Чым ніжэй стаіць чалавек, тым бліжэй ён да праўды жыцьця, да яе сьвятое мудрасьці...

    Я крыху зьняверыўся ў яго знаёмстве з гэтай “сьвятой мудрасьцю”, але змоўчаў, адчуваючы, што яму нудна са мною; ён зірнуў на мяне непрыхільным поглядам, пазяхнуў, залажыў рукі за шыю сабе, выпрастаў ногі і, стомлена прыплюшчыўшы вочы, прамармытаў, нібы праз дрымоту:

    — Пакора любові... закон жыцьця...

    Ускалануўся, махнуў рукамі, нібы хапаўся за нешта ў паветры, спалохана ўтаропіўся на мяне:

    — Што? Стаміўся я, даруй!

    Ізноў заплюшчыў вочы і, як ад болю, моцна сьціснуў зубамі і паказаў іх; ніжняя губа яго адвісла, верхняя — крыху паднялася, сіняватыя валасы рэдкіх вусоў натапырыліся.

    Я пайшоў з непрыхільным пачуцьцём да яго і невыразным сумненьнем да ягонае шчырасьці.

    Праз некалькі дзён я прынёс уранку булкі знаёмаму дацэнту, не жанатаму, п’яніцу і яшчэ раз убачыў Клопскага. Ён, мабыць, ня спаў уночы, твар яго быў буры, вочы чырвоныя і апухлі, — мне здалося, што ён п’яны. Тоўсьценкі дацэнт, п’яны да сьлёз, сядзеў у сподняй бялізьне і з цыгараю ў руцэ, на падлозе сярод гамузу ссунутае мэблі, піўных бутэлек, скінутай верхняй вопраткі, хістаўся і рыкаў:

    — Міласэрнасьці...

    — Няма міласэрнасьці! Мы загінем ад любові ці будзем расьціснуты ў змаганьні за любоў, — усё роўна: нам суджана згуба...

    Схапіў мяне за плячо, увёў у пакой і сказаў дацэнту:

    — Вось — папытайся ў яго — чаго ён хоча? Папытайся: трэба яму любоў да людзей?

    Той паглядзеў на мяне сьлязьлівымі вачмі і засьмяяўся:

    — Гэта — булачнік! Я яму запазычыўся.

    Хістануўся, сунуў руку ў кішэню, выцяг ключ і падаў мне:

    — На, бяры ўсё!

    Але талстовец, узяўшы ад яго ключ, махнуў на мяне рукою:

    — Ідзі! пасьля атрымаеш.

    Узяў ад мяне булкі і шпурлянуў іх на канапу ў кутку.

    Ён не пазнаў мяне, і гэта было мне прыемна. Выходзячы я захаваў у памяці ягоныя словы пра згубу ад любові і агіду да яго ў сэрцы.

    Хутка мне сказалі, што ён прызнаўся ў каханьні адной з дзяўчат, у якіх жыў, і ў той самы дзень — другой. Сёстры падзяліліся між сабою радасьцю, і яна ператварылася ў злосьць супроць укаханага; яны загадалі дворніку сказаць, каб прапаведнік любові зараз жа выбраўся з іхнага дому. Ён зьнік з гораду.

    Пытаньне аб значэньні ў жыцьці людзей любові і літасьці — страшнае і складанае пытаньне —паўстала перада мною вельмі рана, спачатку — у форме нявызначанага, але гострага адчуваньня разладу ў маёй душы, пасьля — у выразнае форме пэўных слоў:

    — Якая роля любові?

    Усё, што я чытаў, было прасякнутае ідэямі хрысьціянства, гуманізму, лямантам аб зьлітаваньні да людзей, — пра гэта ж палка і красамоўна гаварылі лепшыя людзі, якіх я ў той час ведаў.

    Усё, што я непасрэдна назіраў, амаль зусім ня мела літасьці да людзей. Жыцьцё разгортвалася перада мною як бясконцы ланцуг варожасьці і жорсткасьці, як няспыннае, бруднае змаганьне за ўладаньне драбніцамі. Асабіста мне патрэбны былі толькі кніжкі, усё астатняе ня мела значэньня ў маіх вачох.

    Варта было выйсьці на вуліцу і гадзіну пасядзець каля варот, каб зразумець, што ўсе гэтыя рамізьнікі, дворнікі, рабочыя, чыноўнікі, купцы — жывуць ня так, як я, мае ўлюбёныя людзі, не таго хочуць, ня туды ідуць. Тыя ж, каго я паважаў, каму верыў, — дзіўна самотныя, чужыя і — лішнія сярод большасьці, у брудненькай і хітрай рабоце мурашак, якія рупна будуюць кучу жыцьця; гэтае жыцьцё здавалася мне наскрозь дурным, да сьмерці нудным. І часта я бачыў, што людзі літасьцівыя і любяць другіх толькі на словах, на справе ж непрыкметна ад саміх сябе падначальваюцца агульнаму парадку жыцьця.

    Вельмі цяжка было мне.

    Аднойчы вэтэрынар Лаўроў, жоўты і апухлы ад вадзянкі, сказаў мне, задыхаючыся:

    — Жорсткасьць трэба павялічыць да таго, каб усе людзі стаміліся ад яе, каб яна спрыкрала ўсім і кожнаму, як вось гэта праклятая восень.

    Восень была раньняя, мокрая, халодная, багатая на хваробы і самагубствы. Лаўроў таксама атруціўся цыяністым калі, ня хочучы чакаць, пакуль яго задушыць вадзянка.

    — Быдла лячыў — быдлам і здох! — праводзіў труп вэтэрынара гаспадар ягонае кватэры, кравец Меднікаў, хударлявы, набожны чалавечак, які ведаў на памяць усе акафісты боскае маткі. Ён лупцаваў дзяцей сваіх — дзяўчынку сямёх год і гімназістага адзінаццаці — раменным бізуном з трыма хвастамі, а жонку біў бамбукавым дручком па лытках і скардзіўся:

    — Міравы судзьдзя засудзіў мяне за тое, што я, нібы ад кітайца пераняў гэтую сыстэмачку, а я ніколі ў жыцьці кітайца ня бачыў, апрача як на шыльдах ды малюнках.

    Адзін яго рабочы, нудны, клышаногі чалавек, па мянушцы “Дунькін муж”, гаварыў пра свайго гаспадара:

    — Баюся я лагодных людзей, ды яшчэ набожных. Разьюшаны чалавек адразу відзён і заўсёды ёсьць час схавацца ад яго, а лагодны паўзе на цябе непрыкметна, падобны да здрадлівага гада і раптам джгне ў самае непрыкметнае месца душы. Баюся лагодных...

    У словах “Дунькінага мужа», — была праўда...

    Часам мне здавалася, што лагодныя людзі разьмякчаючы, як лішаі, каменнае сэрца жыцьця, робяць яго больш мяккім і плённым, але часьцей, назіраючы, як шмат гэткіх лагодных людзей, назіраючы іхнюю спрытную здольнасьць прыстасоўвацца да подлага, непрыкметную зьменнасьць іхняе душы, іхняе камарынае жыцьцё, — а адчуваў сябе як спутаны конь у хмары аваднёў.

    Пра гэта я і думаў, ідучы ад паліцэйскага.

    Уздыхаў вецер і дрыжэлі агні ліхтароў, а здавалася — дрыжыць цёмна-шэрае неба і засявае зямлю дробным, як пыл, кастрычнікавым дажджом. Мокрая прастытутка цягнула ўгору на вуліцы п’янага, трымала яго пад руку і штурхала, а ён штосьці мармытаў, усхліпваў. Жанчына стомлена і глуха сказала:

    — Такі твой лёс...

    — Вось, — падумаў я — і мяне нехта цягне, штурхае ў непрыемныя куткі і паказвае мне бруднае, сумнае і дзіўна пярэстых людзей. Стаміўся я ад гэтага.

    Можа ня ў гэтых словах было падумана, але менавіта гэтая думка шуганула ў мазгох, менавіта ў гэты журботны вечар я ўпершыню адчуў стомленасьць душы, ядавітую цьвіль у сэрцы. З гэтага часу я пачаў адчуваць сябе горш, пачаў глядзець на самога сябе неяк з боку, холадна, чужымі і варожымі вачыма.

    Я бачыў, што амаль у кожным чалавеку нязграбна і складана сумяшчаюцца супярэчнасьці ня толькі слова і чыннасьці, але і адчуваньняў — іхняя сваявольная гульня асабліва цяжка прыгнятала мяне, цягнула ва ўсе бакі — да жанчын і кніжак, да рабочых і вясёлага студэнцтва, але я нікуды не пасьпяваў, і жыў “ні ў тых, ні ў гэтых”, круціўся, нібы ваўчок, а нейчая непрыкметная, але моцная рука горача падсьцёбвала мяне непрыкметным бізуном.

    Даведаўшыся, што Якуб Шапачнікаў лёг у бальніцу, я пайшоў наведаць яго, але там крываротая, тоўстая жанчына ў акулярах і белай хустачцы, з-пад якое зьвісалі чырвоныя, вараныя вушы, спакойна адказала:

    — Памёр.

    І бачачы, што я ня выходжу, а моўчкі тырчу перад ёю, — зазлавала, крыкнула:

    — Ну? Яшчэ чаго?

    Я таксама ўзлаваўся і сказаў:

    — Вы — дурніца.

    — Мікола, — выгані яго!

    Мікола выціраў анучаю нейкія мядзяныя прэнты, ён крактануў і выцяў мяне прэнтам па плячох. Тады я ўзяў яго на ўлоньне, вынес на вуліцу і пасадзіў у лужыну вады каля ганку бальніцы. Ён застаўся спакойным, пасядзеў некалькі хвілін моўчкі, вылупіўшы на мяне вочы, а пасьля ўстаў і сказаў:

    — Эх, ты, сабака!

    Я пайшоў у Дзяржавінскі сад, сеў там на лаўку каля помніка паэты і адчуваў гострае жаданьне зрабіць што-небудзь такое злоснае, каб на мяне кінуўся натоўп людзей і гэтым даў мне права біць іх. Але, ня гледзячы на сьвяточны дзень, у садзе было пуста і навокал саду — ні душы, толькі гойсаў вецер, гнаў сухое лісьце, шастаў афішай, што адляпілася на слупе ліхтара.

    Празрыста-сіні халодны змрок гусьцеў над садам. Вялізарны масянжовы статуй узвышаўся перада мною; я пазіраў на яго, і думаў: жыў на зямлі самотны чалавека Якуб, зьніштажаў усёй сілай душы бога і памёр ад звычайнае сьмерці. Ад звычайнае. У гэтым было штосьці цяжкае, вельмі крыўднае.

    — А Мікола вар’ят; ён павінен быў біцца са мною або паклікаць паліцыю і накіраваць мяне ў вучастак...

    Пайшоў да Рубцова, ён сядзеў у сваім кутушку каля стала перад маленькаю лямпай і латаў жакетку.

    — Якуб памёр.

    Стары падняў руку з іголкай і відаць хацеў перажагнацца, але ўсяго махнуў рукою, зачапіў за нешта нітку і ціха памацеры вылаяўся.

    Пасьля — забубніў:

    — Між іншым — усе памром, такі ўжо дурны звычай у вас, — так, брат. Ён, вось, памёр, а тут катляр быў адзін, дык яго таксама — прэч, значыцца з рахунку. У тую нядзелю з жандарамі. Мяне з ім Гурка зьвёў. Разумны катляр. Са студэнтамі крыху блытаўся. Ты чуў, што бунтуюцца студэнты — праўда? На вось, зашый жакетку мне, ня бачу я нічога...

    Ён перадаў мне свае рызманы, іголку з ніткай, а сам залажыў рукі за плечы і пачаў хадзіць па пакоі, кашляючы і мармычучы:

    — Або — тут, або — яшчэ дзе шугане агонь, а чорт дзьмухне і — зноў нуда! Нешчасьлівы гэты горад. Паеду адгэтуль, пакуль параходы ходзяць.

    Спыніўся і, чухаючы чэрап, спытаўся:

    — А — куды паедзеш? Усюды быў. Так. Усюды аб’едзьдзіў, але толькі сябе зьезьдзіў.

    Ён плюнуў і дадаў:

    — Ну — і жыцьцё, халера! Жыў, жыў, а —нічога не нажыў — ні душы, ні целу...

    Ён сьціх, стаяў у кутку каля дзьвярэй, і, нібы прыслухоўваючыся да нечага, пасьля рашуча падышоў да мяне, сеў на бераг стала:

    — Я табе скажу, Ляксей ты мой Максімавіч, — дарэмна Якуб вялікае сэрца сваё на бога патраціў. Ні бог, ні цар лепшымі ня будуць, калі я зракуся іх, а трэба, каб людзі самі на сябе раззлаваліся ды перакулілі сваё паганае жыцьцё, — во-ось! Эх, стары я, спазьніўся, хутка зусім сьляпы зраблюся — бяда, брат! Залатаў. Дзякую... Хадзем у шынок, гарбату піць...

    Па дарозе ў шынок ён спатыкаўся ў цемры, хапаў мяне за плечы і мармытаў:

    — Папомні маё слова: не датрываюцца калі-небудзь і пачнуць усё руйнаваць — у пыл зруйнуюць нікчэмнасьць сваю! Не датрываюць...

    У шынок мы ня трапілі, натыркнуўшыся на аблогу матросамі дому распусты, — вароты яго абаранялі Алафузаўскія рабочыя.

    — Кожнае сьвята тутака бойка! — Спагадна прамовіў Рубцоў, зьняў акуляры, і, пазнаўшы сярод абаронцаў дому сваіх таварышаў, зараз жа ўлез у бойку і пачаў падбухторваць, нацкоўваючы:

    — Трымайся, фабрыка! Душы жаб! Глушы плотак! І — гы-ых!

    Дзіўна і пацешна было глядзець, з якім захапленьнем і спрытнасьцю прасоўваўся стары праз натоўп матросаў-рэчнікоў, адбіваў іх кулакі і зьбіваў з ног штуршком пляча. Біліся бяз злосьці, весела, дзеля зухвальства, ад лішняе сілы, цёмная купа цел зьбілася каля варот і прыціснула да іх фабрычных, трашчалі дошкі, былі чутны задзірыстыя крыкі:

    — Лупцуй лысага ваяводу!

    На дах дому залезьлі двое і гладка жвава сьпявалі:

                                              Мы не воры, мы не плуты, не разбойники

                                              Суровые мы ребята, рыболовники.

    Сьвістаў паліцэйскі, у цемры блішчэлі мядзяныя гузікі, пад нагамі хлюпала гразь, а з даху неслася:

                                              Мы закидываем сети по сухим берегам

                                              По купеческим домам, па амбарам, по клетям...

    — Пакінь! Ляжачага ня б’юць...

    — Дзядок — сківіцу трымай мацней!

    Пасьля Рубцова, мяне ды яшчэ чалавек з пяць ворагаў ці сяброў, павялі ў вучастак, і супакоеная цемра восенскае ночы праводзіла нас жваваю песьняй:

                                              Эх мы поймали сорок щук,

                                              из которых шубы шьют!..

    — Да чаго народ добры на Волзе, — з захапленьнем казаў Рубцоў, часта смаркаўся, плёваў і шаптаў мне: — ты — уцякай. Выберы хвіліну і — уцякай. Навошта табе ў вучастак лезьці?

    Я ды нейкі доўгі матрос сьледам за мною кінуліся ў завулак, пераскочылі цераз плот, другі — і ад гэтае ночы я больш не спатыкаў любага разумніка Мікіту Рубцова.

    Вакол мяне рабілася пуста. Пачыналіся студэнцкія хваляваньні — сэнс іх быў незразумелы мне, матывы — невыразныя. Я бачыў вясёлую мітусьню, не адчуваў у ёй драмы, і думаў, што дзеля шчасьця вучыцца ва унівэрсытэце можна перацярпець нават катаваньні. Калі б мне прапанавалі:

    — Ідзі, вучыся, але за гэта, па нядзелях, на Мікалаеўскім пляцы мы будзем біць цябе кіямі, — я, пэўне, згадзіўся б.

    Я зайшоў у булачную Сямёнава і даведаўся, што булачнікі зьбіраюцца ісьці пад унівэрсытэт біць студэнтаў:

    — Гірамі будзем біць! — казалі яны, з вясёлай злосьцю.

    Я пачаў спрачацца, лаяцца з імі, але раптам амаль што з жахам, адчуў што ў мяне няма жаданьня, няма слоў абараняць студэнтаў.

    Памятую, я пайшоў з сутарэньня, як пакалечаны, з нейкаю непераможнаю і атрутнаю на сьмерць тугою ў сэрцы.

    Уночы сядзеў на беразе Кабана, шпурляў каменьне ў чорную ваду, думаў трыма словамі і бясконца цьвярдзіў іх:

    — Што мне рабіць?

    З нудоты пачаў вучыцца граць на скрыпцы, пілікаў на ёй начамі ў магазыне і турбаваў п’янага вартаўніка ды мышэй. Музыку я любіў і пачаў вучыцца ёй з вялікім захапленьнем, але мой настаўнік, скрыпач тэатральнага аркестру, у час заняткаў, — калі я выйшаў з магазыну, — адчыніў незачыненую мною скрынку касы, і, вярнуўшыся, я ўбачыў яго, як ён напакоўваў свае кішэні грашыма. Убачыўшы мяне ў дзьвярох, ён выцягнуў шыю, падставіў нудны, голены твар і ціха сказаў:

    — Ну — бі.

    Губы ў яго дрыжэлі, з бясколерных вачэй каціліся нейкія масьленыя сьлёзы, дзіўна буйныя.

    Мне хацелася ўдарыць скрыпача; каб не зрабіць гэтага, я сеў на падлогу, падклаў пад сябе кулакі і загадаў яму вылажыць грошы ў касу. Ён разгрузіў кішэні, пайшоў да дзьвярэй, але, спыніўшыся, сказаў па вар’яцку высокім і страшным голасам:

    — Давай дзесяць рублёў.

    Грошы я яму даў, але вучыцца граць на скрыпцы пакінуў.

    У сьнежні я парашыў забіць сябе. Я спрабаваў апісаць матыў гэтага рашэньня ў апавяданьні “Выпадак з жыцьця Макара”. Але гэта ня выйшла ў мяне — апавяданьне было напісана па-партацку, непрыемнае і пазбаўлена ўнутранай праўды. Да яго вартасьці трэба дадаць — як мне здаецца — менавіта тое, што ў ім няма гэтае праўды. Факты — праўдзівыя, а іхняе асьвятленьне, здаецца зроблена, ня мною і апавядаецца не пра мяне. Калі не казаць пра літаратурную каштоўнасьць апавяданьня — у ім для мяне ёсьць штосьці прыемнае — нібы я пераступіў праз самога сябе.

                                                                            * * *

    Я купіў на рынку рэвальвэр барабаншчыка, заладаваны чатырма патронамі, і стрэліў сабе ў грудзі, мяркуючы лучыць у сэрца, але прабіў толькі лёгкае, і праз месяц, вельмі асаромлены, адчуваў сябе дурнем. Зноў працаваў у булачнай.

    Аджа ж — нядоўга. Праз канец сакавіка, увечары я прыйшоў у магазын з пякарні і ўбачыў у пакоі прадаўчыхі Хахла. Ён сядзеў на крэсьле каля вакна, задумна паліў тоўстую папяросу і пільна пазіраў на хмары дыму.

    — Вы маеце час? — спытаўся ён, ня вітаючыся.

    — На дваццаць хвілін.

    — Сядайце, пагамонім.

    Як заўсёды, ён быў туга зашыты ў казакін з “чортавае скуры”, на ягоных шырокіх грудзёх слалася сьветлая барада, над упартым ілбом тырчыць шчаціна жорсткіх, каротка абстрыжаных валасоў, на нагах у яго цяжкія, мужыцкія боты, ад іх моцна сьмярдзіць дзёгаць.

    — Та-ак! — загаварыў ён спакойна і ціха, — ці не жадаеце вы прыехаць да мяне? Я жыву ў сяле Краснавідаве, сорак пяць вёрст уніз па Волзе, у мяне там крама, вы будзеце дапамагаць мне гандляваць, на гэта пойдзе ў вас ня лішне часу, я маю добрыя кнігі, дапамагу вам вучыцца — згодны?

    — Але.

    — У пятніцу, а шостай гадзіне раніцою прыходзьце на рум Курбатава, спытайце барліну з Краснавідава, — гаспадар Васіль Панкоў. Адылі, — я ўжо буду тамака і ўбачу вас. Да пабачэньня!

    Устаў, падаў мне шырокую далонь, а другою рукой выняў з-за пазухі цяжкі срэбны гадзіньнік і прамовіў:

    — Скончылі за шэсьць хвілін. Ага — маё імя — Міхайла Антонавіч, а прозьвішча — Ромась. Так.

    Ён пайшоў, не азіраючыся, цьвёрда ступаў нагамі, лёгка нёс цяжкае, як у асілка, цела.

    Праз два дні я паплыў у Краснавідава.

    Волга кагадзе ўзьнялася, зьверху, па каламутнай вадзе, плывуць і гойдаюцца, шэрыя, мяккія крыгі, барліна выпярэджвае іх, і яны шаруюцца аб краі, рыпяць і крышацца ад удараў на гострыя крышталі. Гуляе злосны вецер і заганяе хвалю на бераг, асьляпляючы зіхаціць сонца і адлюстроўваецца яскрава-белымі пучкамі ад сінявата-шкляных бакоў крыг. Барліна, цяжка нагружаная кадушкамі, кулямі, скрынкамі, плыве пад ветразем — стырнуе малады мужык Панкоў, чапурыста апрануты ў кажушок з вырабленай аўчыны, расшыты на грудзёх рознакаляровымі шнуркамі.

    Твар ягоны — спакойны, вочы халодныя, ён маўклівы і мала падобны да мужыка. На носе барліны, раскірэчыўшы ногі, стаіць з восьцямі ў руках парабак Панкова, Кукушкін, раскудлачаны мужычок у падранай сьвітцы, падперазаны вяроўкаю, у абшарпаным папоўскім капялюшы, твар яго ў сіняках і пісагах. Ён адпіхае крыгі доўгімі васьцямі і з пагардаю лаецца:

    — Адхініся... Куды прэсься...

    Я сяджу побач з Ромасем пад ветразем на скрынках, ён ціха гаворыць мне:

    — Мужыкі ня любяць мяне, асабліва — багатыя. Нялюбасьць гэту давядзецца адчуць і вам.

    Кукушкін, паклаў восьці ўпоперак краёў барліны, пад ногі сабе, адвярнуўся да нас сваім скалечаным тварам і кажа з захапленьнем:

    — Асабліва цябе, Антонавіч, поп ня любіць...

    — Гэта праўда, — сьцьвярджае Панкоў.

    — Ты яму, сабаку рудому, як костка ў горле.

    — Але ёсьць і сябры ў мяне — будуць і ў вас — чую я голас Хахла.

    Сьцюдзёна. У сакавіку сонца яшчэ кепска грэе. На беразе калышацца цёмнае гольле голых дрэў, дзе-нідзе ў шчылінах і пад кустамі горнага берагу шматкамі аксаміту ляжыць сьнег. Усюды на рацэ — крыгі, нібы пасецца атара авечак. Я адчуваю сябе як увасьне.

    Кукушкін запіхае ў люльку тытун і філёзофствуе:

    — Ну, хай сабе, ты папу ня жонка, адылі ж, паводле пасады сваёй, ён павінен любіць усялякае стварэньне, як напісана ў кнігах.

    — Хто гэта цябе набіў? — усьміхаецца і пытае Ромась.

    — Так, нейкія цёмныя людзі, мабыць — жулікі, — з пагардаю кажа Кукушкін. I — з гонарам:

    — Не, мяне, аднаго разу, антылерыстыя білі, — гэта — дык адным словам. Нават і сам ня ведаю, як жывым застаўся.

    — Завошта білі? — пытае Панкоў.

    — Учора? Ці — антылерыстыя?

     —  Ну — учора?

    — Дык хіба ж ільга зразумець, завошта б’юць? Народ у нас накшталт казла, ледзь што якое —зараз жа рагамі коле. За абавязак свой маюць калатню.

    — Я думаю, — кажа Ромась, — за язык цябе б’юць, гаворыш ты неасьцярожна...

    — А можа і гэтак. Чалавек і цікаўны, характар такі, прызвычаіўся пытацца пра ўсё. Мне — радасьць, калі навіну якую пачую.

    Нос барліны моцна тыркнуўся аб крыгу, аб край злосна шарганула. Кукушкін хістануўся і схапіў восьці, Панкоў з дакорам гаворыць:

    — Ты за справаю сачы, Сьцяпан!

    — А ты не гамані са мною! — адпіхае крыгі і мармыча Кукушкін. — Не магу ж я разам і справу сваю рабіць і гаварыць з табою...

    Яны бяз злосьці спрачаюцца, а Ромась кажа мне:

    — Зямля тутака горшая, чымся ў нас, на Украіне, а людзі лепшыя. Вельмі здольны народ!

    Я ўважліва слухаю яго і веру яму. Мне падабаецца ягоны спакой і роўная гаворка, простая, важкая. Адчуваецца, што гэты чалавек шмат ведае і што ў яго ёсьць свая мерка на людзей. Мне асабліва прыемна, што ён ня пытаецца — чаму я страляўся? Каб хто іншы на ягоным месцы, даўно б ужо спытаўся, а мне так спрыкрыла гэтае пытаньне. Ды — і адказаць цяжка. Чорт ведае, чаму я гэта зрабіў. Дый наогул мне ня хочацца ўспамінаць пра гэта, — на Волзе так хораша, вольна, сьветла.

    Барліна плыве каля берагу, налева шырока раскінулася рака і заліла пясчаны бераг, ад паплавоў. Бачыш, як прыбывае вада, залівае і калыша ўзьбярэжныя кусты, а насустрач ёй па лагчынках і шчылінах зямлі шумліва бягуць сьветлыя ўстрыманьні вясновае вады. Усьміхаецца сонца, жаўтадзюбыя гракі блішчаць у ягоных праменьнях чорнаю стальлю пер’я, клапатліва каркаюць і робяць гнёзды. На тале пяшчотна вылазіць з зямлі да сонца яскрава-зялёная шчаціна травы. Целу—холадна, а ў душы—ціхая радасьць і таксама зьяўляюцца кволыя парасткі сьветлых надзей.

    Вельмі прытульна ўвесну на зямлі.

    Пад паўдня даплылі да Краснавідава; на высокай, з крутымі адхонамі, гары стаіць блакітна-галовая царква, ад яе наўсьцяж, паўз бераг цягнуцца добрыя моцныя хаты і блішчаць жоўтымі гонтамі стрэх і грызэтавым накрыцьцём саломы. Проста і прыгожа.

    Колькі разоў любаваўся я гэтым сялом, праяжджаючы паўз яго на параходзе.

    Калі, разам з Кукушкіным, я пачаў разгружаць барліну, Ромась падаючы мне з барліны кулі прамовіў:

    — Аднак, — сіла ў вас ёсьць!

    І, ня гледзячы на мяне, спытаўся:

    — А грудзі — не баляць?

    — Ані.

    Я быў вельмі расчулены далікатнасьцю ягонага запытаньня, — мне асабліва не хацелася, каб мужыкі ведалі пра маю спробу забіць сябе.

    — Сілачка — ёсьць, трэ’ сказаць — дый добрая, — гаманіў Кукушкін. — Якое губэрні, малойчык? Ніжагародзкай? Вадахлёбамі дражняць вас. А яшчэ — “Чай, примечай, отколе чайки летят” — гэта таксама пра вас складзена.

    З гары, па адхону, па разьмяклае гліне, сярод ручаёў, што блішчэлі срэбрам, шырока ступаў, сьлізгаўся і хістаў доўгі, хударлявы чалавек, босы, у адной сарочцы і портках, з калматай барадою, у густой шапцы рудаватага валосься.

    Ён падышоў да берагу, прамовіў гучна і ветліва:

    — З прыездам.

    Азірнуўся, падняў тоўстую жэрдку, другую, паклаў іх канцамі на краі, лёгка скочыў у барліну і скамандаваў:

    — Упрыся нагам; ў канцы жэрдак, каб ня зьехалі з краю, і прымай бочкі. Хлопча, хадзі сюды, дапамагай.

    Ён быў прыгожы, як на малюнку, і, відаць, вельмі дужы. На ружовым твары яго, з простым, вялікім носам, строга блішчэлі крыху блакітныя вочы.

    — Застудзісься, Ізот, — прамовіў Ромась.

    — Я? Ня бойся.

    Выкацілі бочку газы на бераг. Ізот акінуў вокам мяне і спытаўся:

    — Прыказчык?

    — Падужайся з ім — прапанавау Кукушкін.

    — А табе ізноў морду папсавалі?

    — Што з імі зробіш?

    — З кім гэта?

    — Ды — тыя што б’юцца...

    — Эх, ты! — прамовіў Ізот, уздыхнуў і зьвярнуўся да Ромася. — Вазы зараз пад’едуць. Я вас здалёку ўбачыў, — плывуць. Добра плылі. Ты — ідзі Антонавіч, — я папільную тутака.

    Відаць было, што чалавек гэты ставіўся да Ромася пасяброўску і клапатліва, нават — паапякунску, хаця Ромась быў старэйшы ад яго гадоў на дзесяць.

    Праз паўгадзіны я сядзеў у чыстым і прытульным пакоі новай хаты, сьцены яе яшчэ ня страцілі паху смалы і пакульля. Жвавая з гострымі вачмі, баба засьцілала стол на полудзень. Хахол вымаў кнігі з чамадану і ставіў іх на паліцу каля печкі.

    — Ваш пакой на гары, — прамовіў ён.

    З вакна падстрэшша відаць частка сяла, сухадол супроць нашай хаты, у ім — стрэхі лазьняў, сярод кустоў. За сухадолам — сады і чорнае поле; мяккімі нізінамі цягнецца яно да сіняга грабяню лесу, на даляглядзе. На версе страхі лазьні сядзеў сіні мужык,  трымаў у руцэ сякеру, а другую руку прыклаў да ілба і пазіраў уніз, на Волгу. Рыпелі калёсы, дакучліва рыкала карова, шумелі ручаі. З варот выйшла бабулька, уся ў чорным, павярнулася да варот і моцна сказала:

    — А каб вы падохлі!

    Два хлапчукі, што клапатліва загароджвалі дарогу ручаю каменьнем і гразьзю, як толькі пачулі голас бабулькі, кулём кінуліся наўцекі ад яе, а яна падняла з зямлі трэску, плюнула на яе і кінула ў ручаіну. Пасьля, нагою ў мужыцкім баце, разбурыла дзіцячую будову і пайшла ўніз на рэчку.

    Як жа буду я жыць тут?

    Паклікалі палуднаваць. Унізе, за сталом сядзеў Ізот, выпрастаўшы доўгія ногі з чырвонымі плюснамі, і нешта гаварыў, але ўбачыў мяне і змоўк.

    — Чаго ж ты? — пахмурна спытаў Ромась. — Гавары.

    — Ды няма ўжо і чаго, усё сказаў. Значыцца — так вырашылі: самі, маўляў справімся. Ты хадзі з пісталетам, не — з кіем таўсьцейшым. Пры Баранаве — ня ўсё казаць можна, у яго ды ў Кукушкіна — языкі бабскія.

    — Ты, хлопча, рыбу лавіць любіш?

    — Не.

    Ромась пачаў гаварыць аб патрэбе арганізаваць мужыкоў, дробных уласьнікаў садамі, вырваць іх з рук перакупнікаў. — Ізот уважліва праслухаў яго і сказаў:

    — Зусім міраеды жыць табе не дадуць.

    — Пабачым.

    — Ды ўжо ж так.

    Я пазіраў на Ізота і думаў:

    — Напэўна, — вось з такіх мужыкоў пішуць апавяданьні Каронін і Златаўрацкі...

    Няужо мне ўдалося падыйсьці да нечага сур’ёзнага, і я цяпер буду працаваць з людзьмі сапраўднае справы?

    Ізот папалуднаваў і прамовіў:

    — Ты, Міхайла Антонавіч, не сьпяшайся, добра — хутка ня робіцца. Павольна трэба!

    Калі ён выйшаў, Ромась сказаў задуменна:

    — Разумны чалавек, сумленны. Шкода, што малапісьменны, ледзь чытае.           Але — упарта вучыцца. Вось — дапамажыце яму ў гэтым.

    Аж да самага вечару ён знаёміў мяне з коштам на тавары ў краме і казаў:

    — Я прадаю, таньней, чымся двое другіх, крамнікаў сяла. Зразумела — ім гэта не да спадобы. Робяць усялякія брыдоты, зьбіраюцца біць. Жыву я тут не таму, што прыемна, ці ёсьць выгада гандляваць, а — па іншых прычынах. Гэта — выгадка накшталт вашае булачнае.

    Я сказаў, што здагадваюся пра гэта.

    — Ну, так... Трэба ж вучыць людзей розуму — так?

    Крама была замкненая, мы хадзілі па ёй з лямпай у руках і на вуліцы таксама нехта хадзіў, асьцярожна хлюпаў па гразі і часам цяжка ўзыходзіў на сходцы ганку.

    — Вось — чуеце? — ходзіць. Гэта — бабыль Мігун, злосная жывёла, ён любіць чыніць благое, нібы прыгожая дзеўка заляцацца. Вы асьцерагайцеся ў словах з ім ды і — наогул...

    Пасьля, у пакоі ён запаліў люльку, прытуліўся шырокімі плячыма да печкі і, прымружыўшы вочы, пушчаў істужкі дыму сабе ў бараду, павольна складаў словы ў простую, зразумелую гаворку і казаў, што даўно ўжо заўважыў, як дарэмна трачу я гады юнацтва.

    — Вы чалавек здольны, ад прыроды — упарты і, відаць, з добрымі жаданьнямі. Вам трэба вучыцца, ды так, каб кніга не засланяла людзей. Адзін сэктант, дзядок, вельмі слушна сказаў: “усялякае навучаньне — ад чалавека паходзіць”. Людзі вучаць больш балюча, — груба яны вучаць — але навука іхняя мацней укараняецца.

    Гаварыў ён знаёмае мне, пра тое, што раней ад усяго трэба абуджаць розум вёскі. Але і ў знаёмых словах я знаходзіў больш глыбокі, новы для мяне сэнс.

    — Там, у вас студэнты шмат гутараць пра любасьць да народу, дык я кажу ім на гэта: народ любіць нельга. Гэта — словы, любасьць да народу...

    Усьміхнуўся ў бараду; дапытліва паглядзеў на мяне, пачаў хадзіць па пакоі і гаварыць далей моцна, паважна:

    — Любіць — значыць: згаджацца, рабіць ласку, не заўважаць, дараваць. З гэтым трэба ісьці да жанчыны. А — хіба ж можна не заўважаць невуцтва народу, згаджацца з памылкамі ягонага розуму, ласкава пазіраць на ўсялякія ягоныя брыдоты, дараваць яму лютасьць? Не?

    — Не.

    — Вось, бачыце. У вас, тамака, усё Някрасава чытаюць ды сьпяваюць, ну, ведаеце, з Някрасавым далёка не заедзеш! Мужыка трэба пераконваць — ты, братка, хоць і не благі чалавек сам па сабе, але жывеш пагана і рабіць ня ўмееш нічога, каб жыцьцё тваё перайначылася на лягчэйшае, лепшае. Зьвер, пэўне лепш дбае пра сябе, чымся ты: зьвер абараняе сябе лепш. А з цябе, мужыка, разраслося ўсё, — шляхецтва, духавенства, вучоныя цары, усё гэта былыя мужыкі. Бачыш? Зразумеў. Ну — дык вучыся жыць, каб цябе ня білі па мордзе...

    Ён выйшаў на кухню, і загадаў кухарцы наставіць самавар, а пасьля пачаў паказваць мне свае кнігі, — амаль што ўсе навуковага характару: Бокль, Ляйэль, Гартпуль, Леккі, Леббок, Тэйлар, Мільль, Спэнсэр, Дарвін, а з расійскіх — Пісараў, Дабралюбаў, Чарнышэўскі, Пушкін, “Фрэгат Палада” Ганчарова, Някрасаў.

    Ён гладзіў іх шырокаю далоньню, ласкава, нібы кацянятак, і мармытаў амаль што пяшчотна:

    — Добрыя кнігі! А гэтае — нідзе ня знойдзеш: яе спаліла цэнзура. Хочаце ведаць што такое дзяржава — чытайце гэтую!

    Ён падаў мне кніжку Гоббса “Левіяфан”.

    — Гэтыя — таксама пра дзяржаву, але лягчэйшыя, весялейшыя!

    Вясёлая кніжка была “Государем” Макіявэлі.

    П’ючы гарбату, ён каротка расказаў пра сябе; сын чарнігаўскага каваля, ён быў змазчыкам цягнікоў на станцыі Кіеў, пазнаёміўся там з рэвалюцыянэрамі, арганізаваў гурток самаадукацыі рабочых, яго арыштавалі, гады два ён сядзеў у астрозе, а пасьля — выслалі ў Якуцкую вобласьць на дзесяць гадоў.

    — Спачатку — жыў там з якутамі, ва ўлусе, думаў — загіну. Зіма там, ліха на яе, такая, ведаеце, што ў чалавека мазгі стыгнуць. Ды і лішні розум тамака. Пасьля, бачу: дзе-нідзе тарчыць рускі, наторкана іх ня густа, але ўсё-ж-ткі — ёсьць.І, каб ня нудзіліся, клапоцяцца, новых да іх прысылаюць. Добрыя людзі былі. Быў студэнт Уладзімер Караленка, — ён цяпер таксама вярнуўся. Я з ім добра жыў, пасьля — разышліся. Шмат у чым мы падобны адзін да аднаго былі, а на падабенстве такім сяброўства ня ладзіцца. Але гэта сур’ёзны, упарты чалавек, здатны на ўсё. Нават абразы маляваў, гэта мне не падабалася. Цяпер, кажуць, добра піша ў часопісах.

    Доўга, аж да поўначы вёў гутарку ён і відавочна хацеў адразу паставіць мяне поплеч з сабою. Упершыню мне было гэтак сур’ёзна добра з чалавекам. Пасьля таго, як я спрабаваў скончыць жыцьцё самагубствам, я пачаў ставіцца да самога сябе горш, адчуваў сябе нікчэмным, вінаватым перад кімсьці, і мне было сорамна жыць. Ромась, мабыць, разумеў гэта і па-людзку, проста, адчыніў мне дзьверы ў сваё жыцьцё — выраўнаваў мяне. Незабыўны дзень!

    У нядзелю мы адчынілі краму пасьля імшы, і зараз жа да нашага ганку пачалі зьбірацца людзі. Першым зьявіўся Мацей Барынаў, брудны, абшарпаны чалавек, з доўгімі рукамі малпы і безуважлівым поглядам прыгожых, бабскіх вачэй.

    — Што чуваць у горадзе? — прывітаўшыся, спытаў ён і, не чакаючы адразу, закрычаў Кукушкіну:

    — Сьцяпан! Твае каты ізноў пеўня пажэрлі!

    І зараз жа расказаў, што губэрнатар паехаў з Казані ў Пецярбург да цара старацца, каб усіх татар выселілі на Каўказ і ў Туркестан. Пахваліў губэрнатара:

    — Разумны! Разумее сваю справу...

    — Ты сам навыдумляў усё гэта, — спакойна заўважыў Ромась.

    — Я? Калі?

    — Ня ведаю...

    — Да чаго ты мала верыш людзям, Антонавіч, — прамовіў Барынаў з дакорам і са спачуваньнем паківаў галавою. — А я — шкадую татар. Да Каўказу трэба прызвычаіцца.

    Асьцярожна падышоў маленькі хударлявы чалавек, у падранай ватоўцы з чужога пляча, Шэры твар яго калечыла сударага — разьдзірала цёмныя вусны ў хваравітую ўсьмешку: гострае левае вока няспынна моргала, над ім уздрыгвала сівое брыво, разадраная пісагамі.

    — Шанаваньне Мігуну! — кпліва прамовіў Барынаў. — Што ўночы ўкраў?

    — Твае грошы, — гучным тэнарам адказаў Мігун і зьняў шапку перад Ромасем.

    З двара выйшаў гаспадар нашай хаты і наш сусед Панкоў, у жакетцы, з чырвонай хустачкаю на шыі, у гумовых галёшах і з доўгім, як лейцы, срэбным ланцужком на грудзёх. Ён злосна акінуў вокам Мігуна.

    — Калі ты, стары чорт, будзеш да мяне ў гарод лазіць, дык я табе — калом ногі пераб’ю.

    — Пачынаецца звычайная гутарка, — спакойна заўважыў Мігун і, уздыхаючы, дадаў: — Як жыць — калі ня біць?

    Панкоў пачаў лаяць яго, а ён дадаў:

    — Які ж я стары? Сорак шэсьць гадоў...

    — А на каляды табе пяцьдзесят тры было, — выгукнуў Барынаў. — Сам казаў — пяцьдзесят тры! Навошта хлусіш?

    Прыйшоў паважны, барадаты стары Суслаў [* Дрэнна памятаю прозьвішча мужыкоў і. напэўна, пераблытаў ці перайначыў іх.] і рыбак Ізот. Так сабралася чалавек дзесяць. Хахол сядзеў на ганку каля дзьвярэй крамы, паліў люльку і моўчкі слухаў гутарку мужыкоў; яны паселі на ўсходах ганку і на лаўках паабапал яго.

    Дзень быў халодны, каляровы; па сінім, вымаражаным зімою, небе шпарка плылі хмары, плямы сьвятла і ценяў купаліся ў ручаёх і лужынах: то сьляпілі вочы яскравым бляскам, то песьцілі зірк аксамітавай мяккасьцю. Прыбраныя, выстроеныя дзяўчаты павамі плылі ўніз па вуліцы, да Волгі, ступалі праз лужыны, паднімалі падолы спадніц і паказвалі чорныя камашы. Беглі хлапчукі з доўгімі вудамі на плячох, ішлі паважныя мужыкі, скоса аглядалі групу каля нашае крамы і моўчкі паднімалі шапкі і лямцавыя капялюшы.

    Мігун з Кукушкіным лагодна вырашалі незразумелае пытаньне — хто больш б’ецца: купец ці пан? Кукушкін даводзіў — купец. Мігун абараняў абшарніка, і ягоны гучны тэнарок пераматаў няскладную гаворку Кукушкіна.

    —Пана Фінгерава бацька Напалеон Банапарта за бараду тузаў. А пан Фінгераў, бывала, схопіць абодвых за каўняры на патыліцах, разьвядзе ручкі свае, ды і трэсьне ілбамі — гатова! Абодвы ляжаць нерухомыя.

    — Гэтак — ляжаш! — згадзіўся Кукушкін, але дадаў:—Ну, затое купец больш есьць за пана...

    Прыстойны і паважны Суслаў, сядзеў на верхняй ўсходцы ганку, скардзіўся:

    — Нядужы робіцца мужык на зямлі, Міхайла Антонавіч. Пры панах не дазвалялася дарэмна жыць, кожны чалавек да справы сваёй быў прымацаваны...

    — А ты падай прашэньне, каб прыгоннае права ізноў увялі, — адказаў яму Ізот. Ромась моўчкі зірнуў на яго і пачаў выбіваць люльку аб поручні ганку.

    Я чакаў: калі ж пачне гаварыць? Уважліва слухаў няскладную гаворку мужыкоў і хацеў уявіць — што ж скажа Хахол? Мне здавалася, што ён прапусьціў шмат зручных момантаў, каб пачаць гутарку. Але ён безуважна маўчаў і сядзеў як статуй зусім нерухома, сачыў, як вецер моршчыць ваду у лужынах і гоніць хмаркі, сьціскае іх у адну густа-шэрую хмару. На рацэ гуў параход, зьнізу ўзьлятала пісклівая песьня дзяўчат, падскакваў гармонік. Уніз па вуліцы сігаў п’яны, ікаў і роў, махаў рукамі, ногі яго неяк ненатуральна гнуліся і траплялі ў лужыны. Мужыкі. гаманілі ўсе павольна, сумецца гучэла ў іхных словах, і мяне таксама паціху кранула журба, таму што халоднае неба пагражала дажджом, і прыгадаўся мне няспынны шум гораду, разнастайнасьць ягоных гукаў, Хуткае мільганьне людзей на вуліцах, шпаркасьць іхняе гаворкі, багацьце слоў, якія раздражняюць розум.

    Увечары, калі пілі гарбату, я спытаўся ў Хахла: — калі ж ён гаворыць з мужыкамі?

    — Пра што?

    — Ага, — сказаў ён, калі ўважліва праслухаў — ну, ведаеце, каб я гаварыў з імі пра гэта, ды яшчэ на вуліцы — мяне ізноў паслалі б да якутаў...

    Ён напхаў тытуну, раскурыў яе, адразу ахутаўся дымам і, спакойна, уцямна пачаў гаварыць пра тое, што мужык — чалавек асьцярожны, недаверлівы. Ён сам сябе баіцца, суседа баіцца, а злашча ўсялякага чужога. Яшчэ ня мінула трыццаці год, калі яму далі волю, кожны саракагадовы селянін нарадзіўся нявольнікам і памятае пра гэта. Што такое воля — цяжка зразумець. Калі разважаць проста — воля гэта значыць: жыву, як хачу. Але — усюды начальства і усе не даюць жыць. У абшарнікаў адабраў сялянства цар, выходзіць, што цар адзіны пан над усім сялянствам. І зноў: а што ж такое воля? Раптам прыйдзе дзень, калі цар растлумачыць, што яна значыць. Мужык вельмі верыць цару аднаму, пану і ўладару над усёй зямлёй і ўсімі багацьцямі. Ён адабраў сялян у абшарнікаў, — можа адабраць параходы і крамы ў купцоў. Мужык — царысты, ён разумее: шмат паноў — дрэнна, адзін — лепей. Ён чакае, што надыдзе дзень, калі цар абвясьціць яму пра сэнс волі. Тады — хапай хто што можа. Гэтага дню ўсе жадаюць, і кожны — баіцца, кожны жыве насторажы ўнутры сябе: каб хоць не прапусьціць рашучы дзень усеагульнае дзяльбы. І — сам сябе баіцца: хоча шмат чаго і ёсьць што ўзяць, а — як возьмеш? Усе гостраць зубы на адно і тое самае. Да таго ж усюды — незьлічоная колькасьць начальства, выразна варожага мужыку, дый цару. Але — і без начальства нельга, усе пераб’юцца, пераб’юць адзін аднаго.

    Вецер злосна пырскаў у шыбы вакон спорным вясновым дажджом. Шэрая імгла разьлівалася па вуліцы; — у маёй душы таксама зрабілася шэравата і нудна, Спакойны, ціхі голас разважна гаварыў:

    — Пераконвайце мужыка, каб ён паступова навучаўся адбіраць ад цара ўладу ў свае рукі, кажыце яму, што народ павінен мець права выбіраць начальства са свайго асяродзьдзя і станавога, і губэрнатара, і цара...

    — Гэта — на сто гадоў!

    — А вы меркавалі ўсё зрабіць да Сёмухі? — сур’ёзна спытаўся хахол.

    Увечары ён пайшоў некуды, а гадзіне адзінаццатае я пачуў на вуліцы стрэл, — ён бабахнуў недзе блізка. Я выскачыў у цемру, пад дождж і ўбачыў, што Міхайла Антонавіч ідзе да варот і абмінае струменьні вады, не сьпяшаецца і старанна, вялікі, чорны.

     — Вы — чаго? Гэта я стрэліў...

    — У каго?

    — Ды тут, нейкія, з каламі наскочылі на мяне. Я кажу — адчапіцеся, страляць буду —ня слухаюць. Ну, тады я стрэліў у неба — што яму зробіцца?..

    Ён стаяў у сенцах, распранаўся, выціскаў рукою мокрую бараду, і чмыхаў, як конь.

    — А боты, ліха на іх, як відаць, зусім стаптаныя ў мяне. Трэба пераабуцца. Вы ўмееце рэвальвэр чысьціць? Калі ласка, а то заіржавее. Змажце газаю...

    Захапляў мяне ягоны непарушны спакой, ціхая ўпартасьць зірку ягоных шэрых вачэй. У пакоі, расчэсваючы перад люстэркаю бараду, ён папярэдзіў мяне:

    — Вы хадзіце па сяле асьцярожна, асабліва — у сьвяты, вечарамі вас, напэўна, таксама захочуць біць. Але кія з сабою не насіце, гэта раздражняе задзіраў і можа падаць ім думку, што вы — баіцёся. А баяцца — ня трэба! Яны самі народ палахлівы.

    Я пачаў жыць вельмі добра, кожны дзень прыносіў мне новае і важнае. З прагнасьцю пачаў я чытаць кніжкі па прыродазнаўству. Ромась навучаў мяне:

    — Гэта, Максімавіч, перш ад усяго і лепш ад усяго трэба ведаць, у гэтую навуку ўкладзены лепшы розум чалавечы.

    Вечарамі, тройчы на тыдзень, прыходзіў Ізот, я вучыў яго грамаце. Спачатку ён глядзеў на мяне недаверліва, крыху пасьміхаўся, але пасьля некалькіх заняткаў, дабратліва прамовіў:

    — Добра тлумачыш! Табе б, хлопча, настаўнікам быць...

    І—раптам прапанаваў:

    — Ты, здаецца, дужы, а ну, давай у перацяжкі пойдзем?

    Узялі з кухні кій, селі на падлогу, упнуліся адзін аднаму ступнямі ў ступні ног і доўга стараліся падняць адзін аднаго з падлогі, а Хахол усьміхаўся і падбухторваў нас:

    — А — ну? Хто каго!

    Ізот падняў мяне, і гэта, здаецца зрабіла яго яшчэ большым прыхільнікам маім.

    — Дармо, ты — дужы! — супакоіў ён мяне. — Шкода, Што рыбу лавіць ня любіш, а так хадзіў бы са мною на Волгу. Уночы, на Волзе — хараство!

    Вучыўся ён старанна, добра і — вельмі хораша дзівіўся; бывала, у часе заняткаў, раптам стане, возьме з паліцы кніжку, высока падніме бровы, з натугай прачытае два-тры радкі і, пачырванеўшы, глядзіць на мяне і зьдзіўлена кажа:

    — Чытаю ж я, маць яго такую!

    Заплюшчыць вочы і паўтарае:

                                  Словно как мать над сыновней Могилой

                                  Стонет кулик над равниной унылой...

    — Бачыў?

    Некалькі разоў ён, паціху, асьцярожна дапытваўся:

    — Растлумач ты мне, братка, як жа гэта выходзіць, усё ж такі? Глядзіць чалавек на гэтыя рысачкі, а яны складаюцца ў словы, і я ведаю іх — словы жывыя, нашы! Як я гэта ведаю? Ніхто мне іх не шапоча. Калі б гэта малюнкі былі, ну, тады зразумела. А тут нібы самыя думкі надрукаваны, — як гэта?

    Што я мог адказаць яму? І маё “ня ведаю” засмучала чалавека.

    — Чараўніцтва! — уздыхаючы, казаў ён і разглядаў балёнкі кніжкі на сьвятло.

    Была ў ім прыемная і чулая прастата душы, штосьці празрыстае, дзіцячае; ён усё больш нагадваў мне слаўнага мужыка з тых, аб якіх пішуць у кніжках. Як амаль што ўсе рыбакі, ён быў паэта, любіў Волгу, ціхія ночы, самоту, сузіральнае жыцьцё.

    Глядзеў на зоркі і пытаўся:

    — Хахол кажа, — і там, можа, сякія-такія жыхары ёсьць, накшталт нас, як ты мяркуеш, ці праўда гэта? Знак бы ім падаць, спытацца — як жывуць? Лепей, мабыць, чымся мы, весялей...

    Сапраўды — ён быў задаволены сваім жыцьцём, ён сірата, бабыль і ні ад каго не залежыць у сваёй ціхай улюбёнай справе рыбака. Але да мужыкоў ставіўся непрыхільна і папярэджваў мяне:

    — Ты не зважай, што яны ветлівыя, гэта — хітры народ, фальшывы, ты не давай веры. Зараз яны з табою — гэтак, а заўтра іначай. Кожны толькі сам сябе бачыць, а справу грамады — катаргай лічаць.

    І з нянавісьцю, дзіўнае ў чалавека, з такой мяккай душою, ён гаварыў аб “міраедах”:

    — Чаму — яны багацейшыя за іншых? Таму што — разумнейшыя. Дык ты, халера, памятай, калі разумны: сялянства павінна жыць гуртам, дружна, тады яно — сіла! А яны расчапляюць вёску, як палена на лучыну, от што! Самі сабе ворагі. Гэта — зладзейскі народ. Вось як Хахол марнуецца з імі...

    Прыгожы, дужы ён вельмі падабаўся жанчынам, і яны вабілі яго.

    — Праўда, гэтым я расьпешчаны — дабратліва, проста каяўся ён. — Мужыкам — крыўда гэта, я сам крыўдзіўся б на іхным месцы. Адылі ж баб не пашкадаваць, баба, яна нібы другая душа твая. Жыве яна — бяз сьвята, без пяшчоты; працуе, нібы конь той, і больш нічога. Мужам кахаць няма часу, а я — вольны чалавек. Шмат якіх, у першы ж год пасьля вясельля мужыкі кулакамі частуюць. Так, у гэтым — грашу я, дурэю з імі. Аднаго прашу: вы бабы, толькі ня злуйце адна на адну — мяне хопіць на ўсіх. Не зайздросьце адна адной, усе вы мне аднакія, усіх шкадую.

    Ён сарамліва ўсьміхаўся ў бараду і апавядаў.

    — Я нават з паняй адой ледзь не падурэў, — на дачу прыехала з гораду, паня. Красуня, белая, бы малако, а валосьсе — лён. І вочы сіняватыя, добрыя. Я ёй рыбу прадаваў, і ўсё, бывала, пазіраю на яе. Ты чаго? — пытаецца. Самі ведаеце — кажу. Ну, добра — кажа, — я да цябе ўночы прыйду, чакай. І — праўда! — Прыйшла. Толькі — камароў яна баялася, закусалі яе камары, ну, і ня выйшла ў нас нічога. Не магу, кажа, кусаюць вельмі, а сама ледзь ня плача. Праз суткі да яе муж прыехаў, судзьдзя нейкі. Дык вось якія, пані гэтыя, — з сумам і дакорам скончыў ён. — Камары ім жыць перашкаджаюць...

    Ізот вельмі хваліў Кукушкіна:

    — Вось, прыгледзься да мужыка, — добрая душа ў гэтага! Ня любяць яго, ну, — дарэмна! Балбатун, праўда, дык жа ва ўсякае жывёлы свая стракатасьць.

    Кукушкін быў безьзямельны, жанаты з п’янаю бабаю, наймічкай, маленькай, але вельмі спрытнай, дужай і злоснай. Хату сваю ён здаў кавалю, а сам жыў у лазьні і працаваў у Панкова. Ён вельмі любіў навіны, а калі іх ня было — сам выдумляў розныя гісторыі і нанізваў іх заўсёды на адну нітку.

    — Міхайла Антонавіч — чуў ты? Цінькаўскі ўраднік у манахі падаецца, ад сваёй пасады адмаўляецца, не хачу, кажа, мужыкоў у морды біць, — годзе!

    Хахол сур’ёзна гаварыў:

    — Вось так усё начальства і разьбяжыцца ад вас.

    Кукушкін дастае з начосаных бялявых валасоў на галаве саломінкі, сена, курыны пух і разважае:

    — Усе — не ўцякуць, а тыя, што сумленьне маюць — дык ім, зразумела, цяжка на сваіх пасадах. Ня верыш ты, Антонавіч, у сумленьне, як бачу. Але ж бяз сумленьня і з вялікім розумам не пражывеш. Вось, паслухай, выпадак...

    І апавядае пра нейкую “вельмі разумную” абшарніцу:

    — Гэткая зладзейка была, што нават губэрнатар, ня гледзячы на высокую сваю пасаду, у госьці да яе прыехаў: пані, кажа, трымайцеся асьцярожна, на ўсялякі выпадак, чуткі, кажа, пра ваша шальмоўскае зладзейства ажно да Пецярбургу дайшлі! Яна, вядома, наліўкай пачаставала яго, а сама кажа: едзьце з богам, не магу пераламаць свой характар! Прайшло тры гады з месяцам і раптам зьбірае яна мужыкоў: —вось, кажа, вам уся мая зямля і бывайце, даруйце мне, а я...

    — У кляштар, — падказвае Хахол.

    Кукушкін уважліва пазірае на яго і сьцьвярджае:

    — Правільна, у ігуменьні. Значыцца — і ты чуў пра яе?

    — Ніколі ня чуў.

    — Дык — адкуль жа ведаеш?

    — Я — цябе ведаю.

    Фантазёр мармыча і ківае галавою:

    — Да чаго ж ты зьняверыўся ў людзей...

    І гэтак — заўсёды: дрэнныя, злосныя людзі ягоных апавяданьняў стамляюцца ўсё благое чыніць і “гінуць бяз вестак”, але часьцей Кукушкін накіроўвае іх у кляштары, як сьмецьце на сьметнік.

    У яго зьяўляюцца нечаканыя і дзіўныя думкі, — ён раптам, спахмурнее дый кажа:

    — Дарэмна мы татар перамаглі, — татары лепшыя ад нас! — А пра татар ніхто не гаварыў, гаварылі гэтым часам, пра арганізацыю арцелі садаўласьнікаў. Ромась апавядае пра Сібір, пра багатага сыбірскага селяніна, але раптам Кукушкін задуменна мармыча:

    — Калі селядцоў гады з два-тры не лавіць, яны могуць да таго распладзіцца, што мора выйдзе з берагоў, і будзе патоп на людзей. Надта ж пладлівая рыба!

    Сяло лічыць Кукушкіна пустым чалавекам, а ягоныя апавяданьні і дзіўныя думкі абураюць мужыкоў, выклікаюць у іх лаянку і кпіны, але слухаюць яны яго заўсёды з цікавасьцю, уважліва, нібы чакаюць спаткаць праўду сярод ягоных выгадак.

    — Трапло, — завуць яго паважныя людзі, і толькі фігурант Панкоў кажа сур’ёзна:

    — Сьцяпан — чалавек таемны.

    Кукушкін вельмі здольны майстар, ён бондар, муляр, ведае пчолы, навучае баб гадаваць птушак, добры цясьляр, і ўсё яму ўдаецца, хоць працуе ён марудна, нехаця. Любіць катоў, у яго ў лазьні штук з дзесяць сытых зьвяроў і зьверанят, ён корміць іх варонамі, галкамі і, прывучыўшы катоў есьці птушак, павялічыў гэтым адмоўныя дачыненьні да сябе: ягоныя каты душаць цылянят, кур, а бабы палююць за зьвяр’ём Сьцяпана, бязьлітасна б’юць іх. Каля лазьні Кукушкіна часта чуцен шалёны лямант пакрыўджаных гаспадынь, але гэта ня трывожыць яго:

    — Дурніцы, кот — паляўнічы зьвер, ён спрытнейшы ад сабакі. Вось я прывучу іх да паляваньня на птушак, нагадую сотні катоў — прадаваць будзем, прыбытак вам, дурныя!

    Ён ведаў грамату, але забыўся, а ўспомніць ня хоча. Разумны ад прыроды свае, ён хутчэй ад усіх разумее самы сэнс у апавяданьнях Хахла.

    — Але, але — кажа ён і жмурыцца, як дзіцянё, што глытае горкае лякарства: — значыцца — Іван — гэты Грозны, дробнаму народу ня шкодзіў...

    Ён, Ізот і Панкоў прыходзяць да нас вечарамі, і часта сядзяць аж да поўначы, слухаюць апавяданьні Хахла пра пабудову сьвету, пра жыцьцё замежных дзяржаў, пра рэвалюцыйныя сударагі народаў. Панкову падабаецца француская рэвалюцыя:

    — Вось гэта — сапраўдны паварот жыцьця, — ухваляе ён.

    Ён два гады таму назад аддзяліўся ад бацькі, багатага мужыка з велічэзным чэравам і страшэнна вылупленымі вачмі, узяў — “па каханьню” — замуж сірату пляменьніцу Ізота, трымае яе строга, але адзявае ў гарадзкую вопратку. Бацька прыкляў яго за непаслухмянасьць і, калі праходзіць паўз новенькую сыноўскую хату, злосна плюе на яе. Панкоў аддаў у арэнду Ромасю хату і прыбудаваў да яе краму супроць жаданьня вясковых багатыроў, і яны ня любяць яго за гэта, ён жа ставіцца да іх звонку абыякава, гаворыць пра іх зьняважліва, а пры іх — не далікатна і кпліва. Вясковае жыцьцё надакучыла яму:

    — Каб ведаў рамяство — дык у горадзе жыў бы... Зграбны, заўсёды чыста адзеты, ён трымае сябе паважна і вельмі ганарыста; розум ягоны асьцярожны, недаверлівы.

    — Ты па шчырасьці, ці з-за карысьці ўзяўся за гэтую справу? пытае ён Ромася.

    — А — як ты мяркуеш?

    — Не — ты кажы. А як лепей — па твайму? — Ня ведаю! А па твайму?

    Хахол упарты і ўрэшце прымушае мужыка выказацца.

    — Лепш — ад розуму, вядома! Розум без карысьці ня жыве, а дзе карысьць — там справа трывалая. Сэрца — благі парадчык наш. Ад сэрца, я б такога нарабіў — бяда! Папа абавязкова падпаліў бы — ня лезь туды ня трэба!

    Поп, злосны дзядок, з мордаю, як у крата, вельмі нашкодзіў Панкову, ублытаўшыся ў ягоную сварку з бацькам.

    Спачатку Панкоў ставіўся да мяне непрыхільна і амаль што варожа, нават па-гаспадарску гакаў на мяне, але хутка гэта зьнікла ў яго, хоць і адчуваў, што засталася захаваная недаверлівасьць да мяне, ды і мне Панкоў быў непрыемны.

    Добра памятаю я вечары ў невялічкім пакойчыку з бярвеннымі сьценамі. Вокны шчыльна зачынены аканіцамі, на стале, у кутку гарыць лямпа, каля яе круталобы, гладка абстрыжаны чалавек, з вялікай барадою, ён кажа:

    — Сутнасьць жыцьця ў тым, каб чалавек усё далей адыходзіў ад жывёлы...

    Трое мужыкоў уважліва слухаюць, ва ўсіх добрыя вочы, разумныя абліччы. Ізот сядзіць заўсёды нерухома, нібы прыслухоўвацца да чагосьці далёкага, што чуе толькі ён адзін. Кукушкін круціцца, нібы яго камары кусаюць, а Панкоў скубе сьветлыя вусікі і разважае ціха:

    — Значыцца, — усё ж ткі была патрэба народу падзяліцца на станы..

    Мне вельмі падабаецца, што Панкоў заўсёды далікатна гаворыць з Кукушкіным, сваім парабкам, і ўважліва слухае пацешныя выгадкі летуценьніка.

    Скончыцца гутарка, — я іду да сябе на гару, саджуся там каля адчыненага акна і гляджу на соннае сяло і ў поле, дзе непарушна пануе маўклівасьць. Начная імгла працятая бляскам зорак, тым больш блізкім да зямлі, чымся яны далей ад мяне. Бязмоўнасьць моцна сьцісьне сэрца, а думка лунае у бязьмежным прасторы, і я бачу тысячы вёсак, што таксама моўчкі прыціснуліся да пляскатае зямлі, як прыціснутае да яе наша сяло. Нерухомасьць, цішыня.

    Імглістая пустэча цёпла абняла мяне і прысмоктваецца тысячамі непрыкметных п’явак да маёй душы, я паступова адчуваю санліваю млявасьць, невыразная трывога хвалюе мяне. Маленькі і нікчэмны я на зямлі...

    Беспатольнае ўсплывае перада мною вясковае жыцьцё. Не аднойчы чуў я і чытаў, што ў вёсцы людзі жывуць здаравей і больш шчыра, чымся ў горадзе. Але — я бачу мужыкоў у няспыннай, катаржнай працы, сярод іх шмат нездаровых, што падарваліся ад працы, і амаль што зусім няма вясёлых людзей. Майстры і рабочыя гораду, якія працуюць ня менш, жывуць весялей і ня гэтак нудна, надакучліва скардзяцца на жыцьцё, як гэтыя панурыя людзі. Сялянскае жыцьцё не здаецца мне простым, яно вымагае пільнае ўвагі да зямлі і шмат чулых хітрыкаў у стасунку да людзей. І ня простае ад сэрца, гэтае беднае розумам, жыцьцё; відаць, што ўсе людзі на вёсцы жывуць вобмацкам, нібы сьляпыя, усе чагосьці баяцца, не давяраюць адзін аднаму, ёсьць у іх штосьці воўчае.

     Мне цяжка зразумець, завошта яны гэтак упарта ня любяць Хахла, Панкова і ўсіх “нашых” — людзей, якія хочуць жыць разумна.

    Я выразна бачу перавагу горада, яго прагнасьць да жыцьця, сьмелую дапытлівасьць, розум, разнастайнасьць ягоных мэтаў і задач. І, заўсёды, у такія ночы, я згадваю двух гарадзкіх:

                                                      «Ф. КАЛУГІН і З. НЕБЕЙ».

                                        Майстры гадзіньнікаў, а таксама прымаюць

                              у папраўку ўсялякія апараты, хірургічныя інструмэнты,

                            кравецкія машыны, музычныя скрынкі ўсіх сыстэм і іншае.

    Гэтая шыльда вісіць над вузенькімі дзьвярмі невялічкага магазыну, па абапал дзьвярэй запыленыя вокны. Каля аднаго сядзіць Ф. Калугін, лысы, з шышкай на жоўтым чэрапе і з павелічальным шклом на воку; з круглым тварам, у целе, ён амаль што ўвесь час пасьміхаецца і калупае тонкімі абцужкамі ў мэханізьме гадзіньніка, або штосьці сьпявае, разявіўшы круглы рот, схаваны пад сівою шчоткаю вусоў. Каля другога акна  — З. Небей, кучаравы, чорны, з вялікім, кірпатым носам, з вялікімі, як сьліўкі вачыма і гострай бародкаю; хударлявы, ён падобны да чорта. Ён таксама разьбірае і складае нейкія тоненькія рэчы і, часамі, нечакана крычыць басам:

    — Тра-та-там, там, там!

    За іхнымі плячыма хаатычна навалены скрынкі, машыны, нейкія колы, арыстоны, глёбусы, усюды па паліцах мэталёвыя рэчы розных форм і шмат гадзіньнікаў чыкаюць на сьценах. Я гатоў цэлы дзень глядзець, як працуюць гэтыя людзі, але маё доўгае цела засланяе ім сьвятло, яны строяць мне розныя мігі, махаюць рукамі — гоняць прэч. Адыходзячы, я зайздросна думаю:

    — Якое шчасьце ўмець усё рабіць!

    Паважаю гэтых людзей і веру, што яны ведаюць таямніцы ўсіх машын, інструмэнтаў і могуць паправіць усё на сьвеце. Гэта — людзі!

    А вёска не падабаецца мне, мужыкі — не зразумелыя. Бабы асабліва часта скардзяцца на хваробы, у іх нешта “падкочвае пад сэрца”, “сьціскае ў грудзёх” і заўсёды “рэжа у жываце”, — пра гэта больш і ахвотней ад усяго гавораць, седзячы ў сьвята каля сваіх хат ці на беразе Волгі. Усе яны надзвычайна лёгка абураюцца і шалёна лаюць адна адну. За разьбітую гліняную міску, што каштавала дванаццаць капеек, тры сям’і біліся каламі, пераламалі руку бабульцы і разьбілі галаву хлапцу. Такія бойкі амаль што кожны дзень.

    Хлопцы з дзяўчатамі трымаюцца цынічна і сваволяць з імі: зловяць дзевак у полі, заголяць ім спадніцы і моцна зьвяжуць аборкай падолы над галовамі. Гэта называецца “пусьціць дзеўку кветкаю”. Да паясьніцы аголеныя дзеўкі пішчаць, лаюцца, але, здаецца, ім па сэрцы гэтая гульня — прыкметна, што яны разьвязваюць спадніцы свае больш павольна, чымся маглі б. У царкве на ўсяночнае хлопцы шчыпаюць дзевак за сьцягнякі, — здаецца толькі дзеля гэтага яны і ходзяць у царкву. У нядзелю поп з амбону казаў:

    — Быдла! Хіба няма іншага месца на распусту вашую?

    — Ва Ўкраіне народ, бадай паэт у рэлігіі, — апавядае Ромась, — а тут, пад вераю ў бога, я бачу толькі самыя грубыя інстынкты страху і хцівасьці. Такое, ведаеце, шчырае любові да бога, захапленьня хараством і сілаю яго — у тутэйшых няма. Гэта, магчыма, добра: хутчэй вызваляцца ад рэлігіі, яна ж — самыя шкодныя забабоны, па праўдзе кажучы!

    Хлопцы выхваляюцца, але — баязьлівыя. Ужо разы тры яны памыкаліся даць мне, падпільнаваўшы на вуліцы, але гэта не ўдалося ім, і толькі аднаго разу мяне выцялі кіем па назе. Зразумела, я не казаў Ромасю пра такія сутычкі, але ён заўважыў, што я кульгаю і сам здагадаўся ў чым справа.

    — Так, так, усё ж такі — зрабілі падарунак? Я ж казаў вам!

    Хоць ён і ня раіў мне гуляць начамі, але ўсё ж, часам, я выходжу праз гароды на бераг Волгі, саджуся там пад вербалозамі і гляджу скрозь празрыстую заслону ночы ўніз за раку, у паплавы. Вялікасна павольная плынь Волгі, пышна пазалочаная праменьнямі нябачнага сонца, што адлюстроўваюцца мёртвым месяца. Я не люблю месяцу, ён, здаецца, прарочыць нешта благое, і, як у сабакі, абуджае ў мяне журбу, жаданьне самотна завыць. Я вельмі ўсьцешыўся, калі даведаўся, што ён сьвеціць не сваім сьвятлом, што ён мёртвы і няма, і ня можа быць жыцьця на ім. Дагэтуль я ўяўляў, што на ім жывуць мядзяныя людзі, яны складзены з трохкутнікаў, рухаюцца як цыркулі і, як у вялікі пост, звоняць. На ім усё — мядзянае; расьліны, жывёла, усё няспынна, прыглушана звоніць, варожае да зямлі, штосьці нядобрае хоча зрабіць ёй. Мне было прыемна даведацца, што ён — пустое месца ў небе, але, усё ж ткі, я хацеў, каб на месяц зваліўся вялікі мэтэор, з сілаю, якое хапіла б на тое, каб ён заняўся ад удару полымем і зазьзяў над зямлёю ўласным сьвятлом.

    Гледзячы, як плынь Волгі хістае грызэтавую істужку сьвятла і, народжаная дзесьці далёка ў цемры, зьнікае ў чорных сьценях горнага берагу — я адчуваю, што думка мая робіцца больш бадзёрай і гострай. Лёгка думаецца пра нешта такое, што нельга ўлавіць словамі, пра далёкае ад усяго таго, што перажытае ўдзень. Уладны рух вадзяное масы амаль што ня чуцён. На цёмнае шырокае дарозе сунецца параход цудоўнай птушкаю з агнёвым пер’ем, мяккі шум цячэ сьледам за ім, як трапятаньне цяжкіх крылаў. Пад паплаўным берагам плавае агеньчык, ад яго па вадзе падае гостры чырвоны прамень — гэта рыбак ловіць пры лучыне рыбу, а можна думаць, што на рэчку апусьцілася з неба адна з яго беспрытульных зорак і носіцца над вадою агнёваю кветкай.

    Вычытанае з кніжак разгортваецца ў дзіўныя фантазіі, уяўленьне нястомна тчэ малюнкі нябачнага хараства, і нібы плывеш у мяккім паветры ночы сьледам за рэчкаю.

    Мяне знаходзіць Ізот, уночы ён выглядае яшчэ большым, яшчэ больш любым.

    — Ты ізноў тутака? — пытаецца ён і сядае поплеч, доўга разважліва маўчыць, пазірае на раку і на неба, гладзіць тонкі шоўк залацістае барады.

    Пасьля — летуцее:

    — Вывучуся, начытаюся — пайду наўсьцяж усіх рэк і буду ўсё ведаць! Буду вучыць людзей! Так. Добра, брат, падзяліцца душою з чалавекам. Нават бабы, — некаторыя, — калі з імі гаварыць шчыра — і яны разумеюць. Надоечы адна сядзіць у маім чоўне і пытаецца: што з намі будзе, калі памрэм? Ня веру — кажа — ні ў пекла, ні ў той сьвет. Бачыў? Яны, брат, таксама...

    Не знайшоўшы слова, ён памаўчаў і нарэшце дадаў:

    — Жывыя душы...

    Ізот быў начны чалавек. Ён добра адчуваў хараство, добра гаварыў пра яго, ціхімі словамі летуценнага дзіцяці. У бога ён верыў бяз страху, хоць і царкоўна, уяўляў сабе яго вялікім, паважным дзедам, добрым і разумным гаспадаром сьвету, які ня можа перамагчы благога толькі таму, што: — не пасьпявае ён, дужа шмат людзей распладзілася. Ну — нічога, ён пасьпее, пабачыш! А вось, Хрыста я ніяк не магу зразумець ніяк! Ні да чаго ён мне. Ёсьць бог, ну і добра. А тут — яшчэ адзін! Сын, кажуць. Мала што — сын? Бог жа ж не памёр яшчэ...

    Але найбольш Ізот сядзіць моўчкі, думае пра нешта, і толькі, часам скаланецца і скажа:

    — Дык вось яно як...

    — Што?

    — Гэта я сам сабе...

    І зноў уздыхае, пазіраючы ў мутныя далі.

     — Гожа гэта — жыцьцё!

    Я згаджаюся:

    — Але, гожа!

    Магутна сунецца аксамітавая істужка цёмнае вады, над ёю выгнута прасьцерлася срэбная істужка млечнага шляху, зіхацяць залатымі жаўрукамі вялікія зоркі, і сэрца паціху сьпявае свае неразумныя думы пра таямніцы жыцьця.

    Далёка, над паплавамі з чырванаватых хмар вырываюцца праменьні сонца і — вось яно распусьціла ў небе свой хвост, як у павы.

    — Дзівосна гэта — сонца! — шчасьліва ўсьміхаецца і мармыча Ізот.

    Цьвітуць яблыні, сяло ахутана ружаватымі сумётамі і горкім пахам, ён праходзіць усюды і заглушае смурод дзёгцю і гною. Сотні цьвітучых дрэў, па сьвяточнаму апранутыя ў ружаваты атляс пялёстак, роўненька ідуць ад сяла ў поле. У месячныя ночы, пры лёгкім ветры, матылі кветак хісталіся, шалясьцелі ледзь чутна, і здавалася, што сяло заліваюць блакітныя, цяжкія хвалі. Нястомна і палка сьпявалі салаўі, а ўдзень гарэзьліва дражніліся шпакі, і жаўрукі высока ў небе лілі на зямлю свой няспынны, пяшчотны звон.

    У сьвяточныя вечары дзеўкі і маладзіцы хадзілі па вуліцы, сьпявалі песьні, разьзявіўшы раты, як птушаняты, і млосна ўсьміхаліся хмялёвымі ўсьмешкамі. Ізот таксама пасьміхаўся, нібы п’яны, ён зблажэў, вочы яго запалі ў цёмныя ямы, твар зрабіўся яшчэ больш строгім, больш прыгожым і — сьветлым. Ён цэлыя дні спаў, зьяўляўся на вуліцу толькі адвячоркам, заклапочаны, ціха задуменны. Кукушкін недалікатна, але ласкава зьдзекаваўся з яго, а ён, здэтанавана ўсьміхаўся і казаў:

    — Маўчы, брат. Што зробіш?

    І захапляўся:

    — Ой, соладка жыць. І, як жа хораша і пяшчотна жыць можна, якія словы ёсьць сэрцу! Іншае — да сьмерці не забудзеш, уваскрэсьнеш — першае загадаеш!

    — Глядзі, — прыб’юць цябе мужыкі, — папярэджваў яго Хахол і таксама ветліва ўсьміхаўся.

    — І — ёсьць за што — згаджаўся Ізот.

    Амаль ня кожную ноч, разам з песьнямі салаўёў разьліваўся па садох, у полі, на беразе рэчкі высокі, хвалюючы голас Мігуна, ён надзіва прыгожа сьпяваў гожыя песьні, за іх нават мужыкі шмат чаго даравалі яму.

    Увечары, па суботах, каля нашае крамы зьбіралася ўсё больш люднасьці і — абавязкова — стары Суслаў, Барынаў, каваль Кротаў, Мігун. Сядзяць у задуменьні і дудукаюць. Пойдуць адны, зьяўляюцца другія і так — амаль што да поўначы. Часам буяняць п’яныя, часьцей ад другіх — салдат Косьцін, чалавек аднавокі і бяз двух пальцаў на левае руцэ. Закасаўшы рукавы, махаючы кулакамі, ён падыходзіць да крамы хадою галагуцкага пеўня і натужліва, хрыпла дзярэ горла:

    — Хахол, шкодная нацыя, турэцкая вера! Адказвай чаму ў царкву ня ходзіш, га? Паганская душа! Баламут людзкі! Адказвай, — што ты за шышка?

    Яго дражняць:

    — Міхалка — навошта ты пальцы сабе адстрэліў? Турка спалохаўся?

    Ён лезе біцца, але яго хапаюць і сьмеючыся і крычачы штурхаюць у роў, — ён кулём коціцца па адхону і лямантуе — ня выцерпець:

    — Гвалт! Забілі...

    Пасьля вылазіць, увесь у пыле, і просіць у Хахла на кілішак гарэлкі.

    — За што?

    — За забаву, — адказвае Косьцін. Мужыкі дружна рагочуць. Аднойчы ўранку, у сьвята, калі кухарка падпаліла дровы ў печы і выйшла на двор, а я быў у краме — у кухні пачуўся моцны ўздых, крама закалацілася, з паліц паляцелі далоў бляшаныя карамэлі, зазьвінелі выбітыя шыбы, загрукацела па падлозе. Я кінуўся ў кухню, з дзьвярэй яе ў пакон лезьлі чорныя хмары дыму, за ім штосьці шыпела і трашчала.

    Хахол схапіў мяне за плячо:

    — Чакайце...

    У сенцах залямантавала кухарка.

    — Эт, дурніца!..

    Ромась сунуўся ў дым, загрымеў чымсьці, моцна вылаяўся і закрычаў:

    — Сьціхні! Вады!

    На падлозе кухні дымілі плашкі дроў, гарэла лучына, ляжалі цагліны, у чорным жарале печы было пуста, нібы вымецена. Я абмацаў у дыме вядро вады, заліў агонь на падлозе і пачаў ізноў кідаць паленьне ў печ.

    — Асьцярожна! — прамовіў Хахол, вядучы за руку кухарку і ўпіхнуўшы яе ў пакой, закамандаваў:

    — Зачыні краму! Асьцярожна, Максімавіч, можа яшчэ выбухнуць... Ён прысеў на карачкі і пачаў разглядаць яловыя круглякі, пасьля пачаў выцягваць з печы тыя, што я накідаў туды.

    — Што вы робіце?

    — А — вось!

 Ён падаў мне неяк дзіўна рашчэплены кругляк, і ўбачыў, што сярэдзіна яго была пракручаная сьвярдзёлкам і абкурэла.

    — Разумееце? Яны, халера насыпалі ў палёна пораху. Дурні! Ну, — што можна зрабіць хунтам пораху?

    Ён адклаў палена ў бок, пачаў мыць рукі і сказаў:

    — Добра, што Аксеня выйшла, а то выцяла б яе... Крыху кіслы дым разышоўся, было відаць, што на паліцы пабіты пасудак, з рамы вакна павыцісканы ўсе шыбы, а ў чалесьніках павыдзіраны цагліны.

    У гэты час спакой Хахла мне не спадабаўся, — ён трымаўся так, нібы гэтая дурная выдумка ані не абурае яго. А па вуліцы беглі хлапчукі, зьвінелі галасы:

    — У Хахла пажар! Гарым!

    Галасіла баба, а з пакою трывожна крычала Аксеня:

    — У краму ломяцца, Міхайла Антонавіч!

    — Ну, ну, ціха! — гаварыў ён і выціраў ручніком мокрую бараду.

    У адчыненыя вокны пазіралі скрыўленыя ад страху і злосьці валасатыя морды, жмурыліся вочы, разьядаў дым, і хтосьці ўзрушана, піскліва крычаў:

    — Выгнаць іх з сяла! Гвалты вечна ў іх. Раз-по-разу. Што ж гэта, божа ж мой?

    Маленькі руды мужычок жагнаўся, мыляў губамі і хацеў улезьці праз вакно ды — ня мог; у ягонае правае руцэ была сякера, а левая сударгава хапалася за падаконьнік і зрывалася.

    Ромась трымаў у руцэ палена і спытаўся ў яго:

    — Ты куды?

    — Тушыць, бацюхна...

    — Дык жа нідзе не гарыць...

    Мужык спалохана разявіў рот і зьнік, а Ромась выйшаў на ганак крамы, паказаў палена і пачаў гаварыць натоўпу людзей:

    — Нехта з вас пракруціў дзірку ў гэтым кругляку, насыпаў туды пораху і палажыў яго у нашы дровы. Але пораху было мала і ніякае шкоды не зрабіла...

    Я стаяў ззаду за Хахлом, глядзеў на натоўп і чуў, як мужык з сякераю палахліва апавядае:

    — А ён як намерыцца на мяне паленам...

    А салдат Косьцін, які падпіў ужо, крычаў:

    — Выгнаць яго, недавярка! Пад суд!..

    Але большасьць людзей маўчала, пільна пазірала на Ромася і недаверліва слухала ягоныя словы:

    — Дзеля таго, каб падарваць хату, трэба шмат пораху, мабыць — з пуд. Ну, ідзіце ж...

    Нехта пытаўся:

    — Дзе стараста?

    — Урадніка трэба!

    Людзі разышліся, не сьпяшаючыся, нехаця, нібы шкадавалі чагосьці.

    Мы селі піць гарбату, Аксеня налівала, ветлівая і добрая як ніколі, са спачуваньнем пазірала на Ромася і гаварыла:

    — Ня скардзіцеся вы на іх, вось яны і сваволяць.

    — Ня злуе вас гэта? — спытаўся я.

    — Часу ня хопіць злавацца на кожнае глупства.

    Я падумаў: калі б усе людзі гэтак спакойна рабілі сваю справу!

    А ён ужо гаварыў, што хутка паедзе ў Казань, і пытаўся, якія кніжкі мне прывезьці?

    Часамі мне здавалася, што ў гэтага чалавека на месцы душы працуе, як у гадзіньніку — нейкі мэханізм, заведзены адразу на ўсё жыцьцё. Я любіў Хахла, вельмі паважаў яго, але мне хацелася, каб калі-небудзь ён зазлаваў на мяне ці на каго іншага, крычаў і тупаў нагамі.

    Адылі, ён ня мог ці не хацеў злавацца. Калі яго абуралі глупствам або шальмоўствам, ён толькі кпліва прыжмурваў шэрыя вочы і гаварыў кароткімі, халоднымі словамі штосьці заўсёды вельмі простае, бязьлітаснае.

    Гэтак, ён спытаўся ў Суслова:

    — Дык навошта ж вы, стары чалавек, крывіце душою, га?

    Жоўтыя шчокі і чало старога паволі афарбаваліся ў барвовы колер, здавалася, што і белая барада яго таксама паружавела ля карэньня валасоў.

    — Няма ж вам жаднае карысьці ад гэтага, а павагу вы страціце.

    Суслаў схіліў галаву і згадзіўся:

    — Праўда — жаднае карысьці!

    І пасьля казаў Ізоту:

    —Гэта — духавод! Вось каб гэткіх падабраць у начальства...

    ... Коратка і добра Ромась тлумачыць, што і як я павінен рабіць без яго, і мне здаецца, што ён ужо забыўся пра спробу напалохаць яго выбухам, як забываюцца пра тое, што ўкусіла муха.

    Прыйшоў Панкоў, агледзеў печ і панура спытаўся:

    — Не спалохаліся?

    — Ну, чаго ж?

    — Вайна!

    — Сядай гарбату піць.

    — Жонка чакае.

    — Дзе быў?

    — Рыбу лавілі з Ізотам.

    Ён пайшоў і ў кухні яшчэ раз задуменна паўтарыў:

    — Вайна!

    Ён гаварыў з Хахлом заўсёды коратка, нібы даўно ўжо перагаварыў пра ўсё важнае і складанае. Памятаю, — выслухаўшы гісторыю ўладараньня Івана Грознага, якую расказаў Ромась, Ізот прамовіў:

    — Нудны цар!

    — Разьнік, — дадаў Кукушкін, а Панкоў рашуча заявіў:

    — Розуму асаблівага ня відаць у ім. Ну, перабіў ён князёў, дык на месца іх распладзіў дробных дваранчыкаў. Ды яшчэ чужых — панавозіў, чужаземцаў. Тутака — няма розуму. Дробны абшарнік, горш ад буйнага. Муха — ня воўк, са стрэльбы не заб’еш, а надакучае горш за воўка.

    Зьявіўся Кукушкін з вядром размочанае гліны, умазваў цагліны ў печ і казаў:

    — Надумаліся чэрці! Вошы свае зьнішчыць —ня могуць, а чалавека згубіць — калі ласка! Ты, Антонавіч шмат тавару адразу ня прывозь, лепей — менш, ды часьцей, а то, убачыш, падпаляць цябе. Цяпер, калі ты гэтую штуку зробіш, — чакай бяды!

    “Гэтая штука” вельмі непрыемная багатыром сяла, — арцель садаўласьнікаў. Хахол ужо амаль што наладзіў яе пры дапамозе Панковага, Суслова і яшчэ двух-трох разумных мужыкоў. Большасьць гаспадароў зрабіліся прыхільнікамі Ромася, у краме прыкметна павялічыўся лік пакупнікоў, і нават “нікчэмныя” мужыкі — Барынаў, Мігун — усялякімі спосабамі стараліся дапамагчы ўсім, чым маглі, справе Хахла.

    Мне вельмі падабаўся Мігун, я любіў яго прыгожыя, журблівыя песьні. Калі ён сьпяваў, дык заплюшчваў вочы і яго пакутніцкі твар ня корчылі сударгі. Жыў ён цёмнымі начамі, калі няма месяцу ці неба заслана шчыльнай тканінай хмар. Бывала, адвячоркам кліча мяне ціхенька:

    — Прыходзь на Волгу.

    Там ён ладзіць на чачугу забароненую снасьць, сядзіць у сваім чаўне, спускае крывыя цёмныя ногі ў цёмную ваду і кажа ў паўголаса:

    — Зьдзекуецца з мяне пан, — ну, добра, магу трываць, ліха яго бяры, ён — асоба, ён ведае невядомае мне. Але калі свой брат, мужык цісьне мяне, — дык як я магу згадзіцца з гэтым? Дзе між намі розьніца? Ён — рублямі лічыць, я — капейкамі, усяго толькі.

    Твар Мігуна хваравіта корчыцца, скача брыво, хутка варушацца пальцы рук, разьбіраюць і гостраць напілкам кручкі снасьці, ціха гучыць шчыры, ад душы, голас:

    — Лічуся я злодзеем, праўда — грашу! Дык жа ж і ўсе жывуць з таго, дзе хто ўрве, усе адзін аднаго смокчуць ды грызуць. Так. Бог нас ня любіць, а чорт — песьціць!

    Чорная рэчка паўзе паўз нас, чорныя хмары плывуць над ёю, паплаўнога берагу ня відаць у цемры. Асьцярожна плёскаюць хвалі аб пясок берагу і замываюць мае ногі, нібы цягнуць мяне за сабой у бяздонную цемру, што плыве кудысьці.

    — Жыць жа трэба? — уздыхае і пытаецца Мігун. Уверсе, на гары, нудна вые сабака. Як праз сон, я думаю:

    — А навошта трэба жыць гэткім і гэтак, як ты? Вельмі ціха на рацэ, вельмі чорна і жудасна. І няма канца гэтае цёплае цемры.

    — Заб’юць Хахла. І цябе, глядзі заб’юць, — мармыча Мігун, пасьля нечакана і ціха заводзіць песьню:

                                                     Меня-а мамонька любила-а,

                                                                    Говорила:

                                                     Эх-ма, Яша, эх-ты, милая душа.

                                                                    Живи тихо-о...

    Ён заплюшчвае вочы, голас яго гучыць моцна і журбліва, пальцы разьбіраюць шнур снасьці і кратаюцца павольна.

                                                     Не послушал я родимой

                                                     Эх, — не послушал...

    У мяне дзіўнае адчуваньне: нібы зямля, падмытая цяжкім рухам цямнае, вадкае масы, перакульваецца ў яе, а я — зьяжджаю, скоўзваюся з зямлі ў цемру, дзе, назаўсёды, патанула сонца.

    Скончыўшы сьпяваць таксама нечакана, як і пачаў, Мігун моўчкі сьцягвае човен у ваду, садзіцца ў яго і ціха зьнікае ў чарнаце. Гляджу я ўсьлед яму і думаю:

    — Навошта жывуць гэткія людзі?

    Сябруе са мной і Барынаў, бязладны чалавек, хвалько, гультай, пляткар і няўседлівы валацуга. Ён жыў у Маскве, апавядае пра яе і плюецца:

    — Пякельны горад! Бязладзьдзе. Цэркваў — чатырнаццаць тысяч і шэсьць штук, а людзі ўсе дазваньня шэльмы. І ўсе — у каросьце, як коні, далібог! Купцы, вайсковыя, мяшчане, —усе ходзяць і чухаюцца. Сапраўды, — цар-пушка ёсьць таксама, струмант вялізарны! Пётра Вялікі сам яе выліваў, каб мяцежнікаў разганяць: баба адна, дваранка, бунт узьняла супроць яго, праз каханьне да яго. Жыў ён з ёю роўна сем год, дзень-у-дзень, пасьля кінуў з трыма дзяцьмі. Раззлавалася яна і — бунт! Дык, братка, ты мой, як бухнуў ён з гэтае гарматы ў бунт — дзевяць тысяч трыста восем чалавек адразу паклаў. Нават — сам спалохаўся: не, кажа Філарэт мітрапаліту, — трэба яе, халеру, закляпаць ад спакусы. Закляпалі...

    Я кажу яму, што ўсё гэта лухта, ён — злуецца:

    — А, божу-у-ухна мой! Які ў цябе характар паганы! Мне гэтую гісторыю адзін вучоны казаў, а ты... Хадзіў ён у Кіёў на паклон сьвятым і расказваў:

    — Горад гэты, — як наша сяло, таксама на гары стаіць і — рэчка, адно забыўся якая. Павэдля Волгі — лужына. Горад у бязладзьдзі, трэба проста сказаць. Усе вуліцы крывыя і пад гару ідуць. Народ — хахол, не такое крыві, як Міхайла Антонавіч, а — напоўпаляцкі, напоўтатарскі. Не гаворыць, — балбоча. Не абчэсаны народ, брудны. Жабы есьць — яны ў іх хунтаў па дзесяць. Езьдзяць там на валах і нават аруць імі. Валы ў іх — вельмі добрыя, самы невялічкі — у чатыры разы больш ад нашага. Восемдзесят тры пуды важыць. Манахаў тамака — пяцьдзесят сем тысяч і дзьвесьце семдзесят тры архірэі... Ну, дзівак! Дык як жа ты можаш спрачацца? Я — сам усё бачыў, на свае вочы, а ты — быў там? Ня быў. То-ж-бо-то. Я, брат, дакладнасьць больш ад усяго люблю...

    Ён любіў лічбы, навучыўся ў мяне складаць і памнажаць іх, але ня любіў дзяленьня. З захапленьнем памнажаў вялікія лічбы, сьмела памыляўся пры гэтым і, напісаўшы безьліч лічбаў кіём на пяску, са зьдзіўленьнем глядзеў на іх, вытрашчыўшы дзіцячыя вочы, і гукаў:

    — Гэткую штуку ніхто і вымавіць ня можа!

    Ён — чалавек нязграбны, раскудлачаны, абшарпаны, а твар у яго амаль што прыгожы, у кучаравай, вясёлай невялічкай бародцы, блакітныя вочы пасьміхаюцца дзіцячай усьмешкаю. У яго і ў Кукушкіна ёсьць нешта агульнае, і, мабыць, таму яны абыходзяць адно аднаго.

    Барынаў двойчы езьдзіў на Касьпі лавіць рыбу і — трызьніць:

    — Мора, братка ты мой, ні да чаго не падобна. Ты перад ім — мошка! Пазіраеш ты на яго і — няма цябе! І жыцьцё там салодкае. Туды зьбягаецца ўсялякі народ, нават архімандрыт адзін быў: нічога — працаваў! Кухарка адна таксама там жыла, яна была ў пракурора палюбоўніцай — ну, чаго ж яшчэ трэба Адылі — не сьцярпела: дужа ты мне пракурор, любы, а ўсё ж ткі — бывай! Таму — хто хоць раз бачыў мора, яго ізноў вабіць туды. Прастор там. Як у небе — аніякае калатні! Я таксама пайду туды навекі. Ня люблю я народ, вось што! Мне, каб пустэльнікам жыць, у пустэльнях, ну, — ня ведаю я пустэльняў людзкіх.

    Ен туляўся па сяле, як бадзячы сабака, ім пагарджалі, але апавяданьні яго слухалі з такім жа задаваленьнем, як і песьні Мігуна.

    — Спрытна хлусіць! Цікава!

    Яго фантазіі часам зьбівалі з панталыку нават такіх паважных людзей, як Панкоў, — аднойчы гэты недаверлівы мужык сказаў Хахлу:

    — Барынаў даводзіць, што пра Грознага ня ўсё у кніжцы напісана, што шмат чаго захована. Ён, нібы, ваўкалакам быў, гэты Грозны, у арла перарабляўся, — з яго часу арлоў на грошах і адбіваюць — на гонар яму.

    Я неаднакроць заўважаў, што ўсё незвычайнае, фантастычнае, відавочна, а часам і дрэнна выдуманае, падабаецца людзям куды больш, чымся сур’ёзныя апавяданьні пра праўду жыцьця.

    Але калі я казаў пра гэта Хахлу, ён пасьміхаўся і казаў:

    — Гэта пройдзе! Толькі б людзі навучыліся думаць, а да праўды яны дадумаюцца. І дзівакоў гэтых — Барынава, Кукушкіна — вам трэба зразумець. Гэта, ведаеце, — мастакі, песьняры. Гэткім жа, напэўна, дзіваком Хрыстос быў. А — згадзіцеся, што ён жа сёе-тое і ня кепска выдумаў...

    Дзівіла мяне, што ўсе гэтыя людзі мала і неахвотна гавораць пра бога — толькі стары Суслаў часта і пераконана заўважаў:

    — Усё — ад бога!

    І заўсёды чуў я ў гэтых словах штосьці безнадзейнае. Вельмі добра жылося з гэтымі людзьмі, і шмат чаму навучыўся я ад іх у ночы гаворак. Мне здавалася, што кожнае Ромасева запытаньне пусьціла, як магутнае дрэва, карэньне сваё ў жыцьцё, а там, у ягоных нетрах гэта карэньне сплялося з карэньнем другога такога ж старога дрэва і на кожнае іхняе галіне яскрава цьвітуць думкі, прыгожа распускаецца лісьце гучных слоў. Я адчуваў свой рост, насмактаўшыся ўзбуджаючага мёду кніжак, гаварыў больш ўпэўнена, і ўжо колькі разоў Хахол усьміхаўся і хваліў мяне:

    — Добра працуеце, Максімавіч!

    Як удзячны быў я яму за гэтыя словы.

    Часамі Панкоў прыводзіў сваю жонку, маленькую жанчыну з ціхім тварам і разумным поглядам сініх вачэй, адзетую “па гарадзкому”. Яна ціхенька садзілася ў куток, сьціпла сьціскала губы, але праз некаторы час рот яе зьдзіўлена разяўляўся, і вочы расплюшчваліся палахліва. А часамі яна, пачуўшы ўдалае слаўцо, засаромлена сьмяялася і засланяла твар рукамі, а Панкоў, падміргнуўшы Ромасю, казаў:

    — Разумее!

    Да Хахла прыяжджалі асьцярожныя людзі, ён ішоў з імі на падстрэшша да мяне і гадзінамі сядзеў там.

    Аксеня падавала ім есьці ды піць, там яны спалі і ніхто іх ня бачыў, апрача мяне і кухаркі, якая была, нібы сабака, адданай гаспадару і амаль што малілася за яго. Начамі Ізот і Панкоў адвозілі гэтых гасьцей ў чаўне на параход, які праходзіў паўз сяло ці на прыстань у Лобышкі. Я пазіраў з гары, як на чорнае — ці пасрэбранае месяцам — рацэ мільгае човен, лётае і над ім агеньчык ліхтара і прыцягвае ўвагу капітана параходу, — пазіраў і адчуваў сябе ўдзельнікам вялікае, таемнае справы.

    Прыяжджала з гораду Мар’я Дзеранкова, але я ўжо не знайшоў у яе поглядзе таго, што засаромлівала мяне, — яе вочы здаліся мне вачыма дзяўчыны, якая шчасьліва тым, што разумее сваю прыгожасьць і здаволена, што да яе заляцаецца вялікі, барадаты чалавек. Ён гаварыў з ёю таксама спакойна і крыху кпліва, як са ўсімі, толькі часьцей пагладжваў бараду ды вочы ягоныя блішчэлі цяплей. А яе тонкі галасок зьвінеў весела, яна была у блакітнай сукенцы, блакітная істужка на сьветлым валосьсі. Дзіцячыя рукі яе былі неяк дзіўна неспакойны — нібы шукалі, каб ухапіцца за што? Яна амаль што заўсёды ціхенька сьпявала штосьці, не разяўляючы роту, і абмахвала хустачкай крыху ружовы, кволы твар. Было ў ёй штосьці, што хвалявала мяне па-новаму, непрыхільна і злосна. Я стараўся як мага меней бачыць яе.

    У сярэдзіне ліпеня згінуў Ізот. Загаманілі, што ён утапіўся, і дні праз два гэта сьцьвердзілася: вёрст за сем ніжэй ад сяла да паплаўнога берагу прыбіла яго човен з прабітым дном і адбітым бокам. Няшчасьце тлумачылі тым, што Ізот, мабыць, заснуў на рацэ і човен яго зьнесла на пыжы трох барлін, што стаялі на якарах, вёрст за пяць ніжэй ад сяла.

    Ромась быў у Казані, калі здарылася ўсё гэта. Адвячоркам да мяне ў краму прыйшоў Кукушкін, панура сеў на мяшкі, памаўчаў, гледзячы сабе пад ногі, пасьля закурыў і спытаўся:

    — Калі вернецца Хахол?

    — Ня ведаю.

    Ён пачаў моцна церці далоньню свой падбіты твар, паціху лаяўся па-мацярынску і хрыпеў, нібы ў яго горле засела костка.

    — Чаго ты?

    Ён зірнуў на мяне і пачаў кусаць губы. Вочы ягоныя пачырванелі, сківіца дрыжэла. Бачачы, што ён ня можа гаварыць, я з трывогаю чакаў чагосьці сумнага. Нарэшце зірнуў на вуліцу, ён заікаючыся цяжка вымавіў:

    — Езьдзіў я — з Мігуном. Човен глядзелі Ізотаў. Сякераю дно прабіта — зразумеў? Значыцца — забіты Ізотка! Няйначай...

    Ён ківаў галавою і пачаў нанізваць мацерныя словы адно на адно, усхліпваў сухім, гарачым гукам, а пасьля змоўк і пачаў хрысьціцца. Дзіўна было бачыць, як гэты мужык хоча заплакаць і — ня можа, ня ўмее, дрыжыць увесь, задыхаецца ад злосьці і журбы. Усхапіўся і выйшаў, ківаючы галавою.

    На другі дзень увечары хлапчукі, купаючыся, убачылі Ізота пад разьбітаю барлінай, якая абсохла на беразе крыху вышэй ад сяла. Палавіна дна барліны была на каменьнях берагу, палавіна — ў вадзе, і пад ёю зачапілася за паламаныя крыльлі стырна і распрасьцёрлася, уніз тварам, доўгае Ізотава цела, з разьбітым пустым чэрапам, — вада вымыла з яго мазгі. Рыбака стукнулі ззаду, патыліца яго была нібы счасаная сякераю. Плынь хістала Ізота і закідвала ягоныя ногі да берагу, варушыла рукі рыбака, здавалася, што ён напружвае ўсе свае сілы і хоча вылезьці на бераг.

   Панура, задуменна стаяла на беразе каля двух дзесяткаў сялян багатыроў, беднякі яшчэ не вярнуліся з поля. Трывожна тупаў і махаў дручком зладзеяваты, палахлівы стараста, шморгаў носам і абціраў яго рукавом ружовае кашулі. Раскірэчыўшыся і адставіўшы жывот, стаяў прысадзісты крамнік Кузьмін і пазіраў па чарзе — то на мяне, то на Кукушкіна. Ён грозна нахмурыў бровы, але ягоныя бясколерныя вочы сьлязіліся, і руды твар здаўся мне нікчэмным.

    — Ой, свавольства! — мармытаў стараста і тупаў крывымі нагамі. — Ох, мужыкі, ня добра!

    Грузная маладзіца, ягоная братава, сядзела на камяні і тупа пазірала ў ваду, жагналася дрыжачай рукою, губы яе шавяліліся і ніжняя, тоўстая, чырвоная, неяк непрыемна, нібы ў сабакі, адвісла і з-пад яе былі відаць жоўтыя, як у авечкі, зубы. З гары каляровымі камамі каціліся дзеўкі, дзеці, сьпяшалі пыльныя мужыкі. Натоўп асьцярожна і паціху гуў:

    — Задзірысты мужык быў.

    — Чым гэта?

    — Гэта вунь, Кукушкін задзірысты...

    — Дарэмна згубілі чалавека...

    — Ізот — спакойна жыў...

    — Спако-ой-на? — завыў Кукушкін і кінуўся да мужыкоў. — Дык завошта ж вы яго забілі, га? Гадаў’ё! Га?

    Раптам гістэрычна зарагатала нейкая баба і рогат апантанае нібы бізуном сьцебануў натоўп, — мужыкі зараўлі, лезьлі адзін на аднаго, лаяліся, крычалі, а Кукушкін падскочыў да крамніка і змазаў яму аплявуху па шурпатае шчацэ:

    — На, быдла!

    Ён махнуў кулакамі, адразу ж выскачыў з калатні і амаль што весела гукнуў мне:

    — Ідзі, а то біцца будуць!

    Яго ўжо ўдарылі, ён пляваў крывёю з разьбітае губы, але твар яго блішчэў ад захапленьня.

    — Бачыў, як я Кузьміну аплявушыў?

    Да нас падбег Барынаў і палахліва азіраўся на натоўп каля барліны, які зьбіўся цесным гуртам, з яго вырываўся тонкі голас старасты:

    — Не, ты давядзі — каму я патураю? Ты — давядзі!

    — Ісьці адгэтуль трэба мне, — мармытаў Барынаў ідучы пад гару. Вечар быў гарачы, цяжкая духата не давала дыхаць. Барвовае сонца хавалася ў чорныя крыху сінія хмары, чырвоныя водблескі зіхацелі на лістоце кустоў; дзесьці грымеў гром.

    Перада мною варушылася цела Ізота, і на разьбітым чэрапе валасы, выпрастаныя плыньню, нібы сталі дыбам. Я згадваў яго глухаваты голас, чужыя словы:

    — У кожнага чалавека штось дзяцінае ёсьць, на яго і трэба націскаць, на дзяцінае гэта! Вазьмі Хахла: ён, нібы, жалезны, а душа ў яго — дзіцячая!

    Кукушкін сігае побач са мною і кажа злосна:

    — Усіх нас вось гэтак... Божухна, глупства якое!

    Хахол прыехаў дні праз два, позна ўночы, відаць вельмі задаволены нечым, незвычайна ветлівы. Калі я ўпусьціў яго ў хату, ён ляснуў мяне па плячы.

    — Мала сьпіце, Максімавіч?

    — Ізота забілі.

    — Што-о?

    Сківіцы ў яго набухлі жаўлакамі, барада задрыжэла, нібы струменём сьцякала на грудзі. Ня здымаючы шапкі, ён стаў пасярод пакою, прымружыў вочы і ківаў галавою.

    — Так. Невядома — хто? Ну, так...

    Павольна падышоў да вакна і сеў там, выпрастаўшы ногі.

    — Я ж казаў яму... Начальства было?

    — Учора. Станавы.

    — Ну, што ж? — спытаўся ён і сам сабе адказаў: — Вядома — нічога!

    Я сказаў яму, што станавы, як і заўсёды, спыніўся ў Купліна і загадаў пасадзіць Кукушкіна за аплявуху крамніку.

    — Так. Ну, што ж тут скажаш?

    Я пайшоў на кухню ставіць самавар.

    П’ючы гарбату, Ромась казаў:

    — Шкада гэтага народу, — лепшых сваіх забівае ён! Можна думаць, — баіцца іх. “Не да двара” яны яму, як тут кажуць. Калі я ішоў этапам у Сыбір, — катаржнік адзін апавядаў мне: краў ён, была ў яго цэлая шайка, пяцёра. І вось адзін пачаў гаварыць: кіньма, браткі, красьці, усё роўна — ладу няма, жывем пагана. І за гэта яны яго задушылі, калі ён п’яны спаў. Катаржнік, што апавядаў мне гэта, вельмі хваліў забітага: трох, кажа, прыкончыў я пасьля таго — ня шкода, а таварыша дагэтуль шкадую, добры быў таварыш, разумны, вясёлы, чыстая душа. “Навошта ж вы забілі яго — пытаюся — баяліся: здрадзіць?” Нават пакрыўдзіўся: “Не, кажа, ён бы ні за якія грошы ня здрадзіў ніколі. А — так, неяк, ня добра было сябраваць з ім, усе мы — грэшныя, а ён, нібы, праведнік. Ня добра”.

    Хахол устаў і пачаў хадзіць па пакоі, заклаўшы рукі назад, трымаючы ў зубах люльку, белы ўвесь, у доўгае татарскае кашулі да пят. Ён моцна тупаў босымі падэшвамі, казаў ціха і задуменна:

    — Шмат разоў натыкаўся я на гэтую баязьлівасьць праведніка, на выгнаньне з жыцьця добрага чалавека. Два дачыненьні да такіх людзей: або іх, як ільга толькі зьнішчыць, спачатку зацкаваўшы як сьлед, або — як сабакі — пазіраюць ім у вочы і поўзаюць перад імі на жываце. Гэта — радзей. А — вучыцца жыць у іх, пераймаць ад іх — ня могуць, ня ўмеюць. Магчыма — ня хочуць?

    Ён узяў шклянку астылае гарбаты і сказаў:

    — Могуць і не хацець! Падумайце, — людзі з вялікаю цяжкасьцю наладзілі сабе сякое-такое жыцьцё, прызвычаіліся да яго, а нехта адзін — бунтуе: ня гэтак жывяце! Ня гэтак? Ды мы ж лепшыя сілы свае паклалі ў гэтае жыцьцё, ліха на тваю галаву! І — лясь яго, настаўніка, праведніка. Не замінай! А ўсё ж такі жывая праўда з тымі, якія кажуць: ня гэтак жывяце! З імі праўда. І гэта яны пасоўваюць да лепшага.

    Ён махнуў рукою на паліцу кніжак і дадаў:

    — Асабліва — гэтыя! Эх, калі б я мог напісаць кніжку! Але — ня здатны на гэта, — думкі ў мяне цяжкія, няскладныя.

    Ён сеў за стол, абапёрся на локці і, сьціснуўшы голаў рукамі, прамовіў:

    — Як шкада Ізота...

    І доўга маўчаў:

    — Ну, давайце ляжам спаць...

    Я пайшоў да сябе на падстрэшша, сеў каля вакна. Над палямі шугалі зарніцы і займалі палавіну неба; здавалася, што месяц спалохана уздрыгвае, калі па небе разальецца празрыстае, крыху чырвонае сьвятло. Надрыўна брахалі і вылі сабакі, і калі б ня гэтае выцьцё, можна было б уявіць сабе, што нібы жывеш на незаселенай, бязьлюднай высьпе. Грукацеў далёкі гром, у вакно ўліваўся цяжкі струмень парнай цяплыні.

    Перада мною ляжала Ізотава цела, — на беразе, пад кустамі вербалозу. Сіні твар яго пазіраў у неба, а шкляныя вочы строга глядзелі ў сярэдзіну самога сябе. Залацістая барада зьліпалася гострымі камамі, у ёй хаваўся зьдзіўлена разяўлены рот.

    — Галоўнае, Максімавіч, дабрата, пяшчота! Я Вялікдзень затое люблю, што ён — самае пяшчотнае сьвята.

    Да сініх ягоных ног, чыста вымытых Волгай, прыліплі сінія порткі, высахшы на гарачым сонцы. Мухі гулі над тварам рыбака, ад яго цела тхнула нечым чмарным і гідкім, што ледзь ня брала на ваніты.

    Цяжкія крокі на ўсходах, згорбіўшыся ў дзьвярох, увайшоў Ромась, сеў на мой ложак і сабраў у жменю бараду.

    — А я, ведаеце, жанюся! Так.

    — ... Цяжка будзе тут жанчыне...

    Ён пільна зірнуў на мяне, нібы чакаў, што яшчэ скажу я? Але я не знаходзіў, што сказаць. Водблескі зарніц урываліся ў пакой і залівалі яго празрыстым сьвятлом

    — Жанюся з Марылькай Дзеранковай...

    Я міжвольна ўсьміхнуўся: да гэтае хвіліны мне ня прыходзіла ў галаву, што гэтую дзяўчыну можна назваць Марылька. Цікава. Не памятаю, каб бацька ці браты звалі яе гэтак — Марылька.

    — Чаго вы сьмеяцёся?

    — Так сабе.

    — Думаеце — стары я ёй?

    — О, не!

    Яна сказала мне, што вы былі ўкаханы ў яе.

    — Здаецца, — так.

    — А цяпер? Прайшло?

    — Так, я думаю.

    Ён выпусьціў бараду з пальцаў і ціха сказаў:

    — У вашыя гады гэта часта здаецца, а ў мае — гэта ўжо не здаецца, але проста ахапляе ўсяго, і ні аб чым нельга больш думаць, няма змогі!

    І, выскаліўшы ўсьмешкай моцныя зубы, ён гаварыў далей:

    — Антоні прайграў Цэзару Актавіяну бойку пры Акцыуме таму, што пакінуў свой флёт, камандаваньне і пабег на сваім караблі сьледам за Клеапатрай, калі яна спалохалася і адплыла з бойкі, — вось што бывае!

    Устаў Ромась, выпрастаўся і паўтарыў, як чалавек, што ідзе супроць сваёй волі:

    — Дык вось як — жанюся!

    — Хутка?

    — Увосень. Калі абяром яблыкі.

    Ён пайшоў нахіліўшы голаў у дзьвярох ніжэй, чымся гэта трэ’ было, а я лёг спаць, і думаў, што, мабыць, лепш будзе, калі я ўвосень пайду адгэтуль. Навошта ён сказаў пра Антонія? Не спадабалася гэта мне.

    Ужо надыходзіла пара абіраць яблыкі-скорасьпейкі: ураджай быў багаты, гальлё яблынь гнулася да зямлі пад цяжарам садавіны. Гостры пах ахутаў сады, там гаманілі дзеці, зьбіралі чарвівыя і абтрэсеныя ветрам жоўтыя і ружовыя яблыкі.

    У першых лічбах жніўня Ромась прыплыў з Казані з барлінай тавараў і другою, гружанай каробкамі. Была раніца, гадзін восем будзённага дню. Хахол толькі што пераадзеўся, вымыўся, зьбіраўся піць гарбату і весела гаварыў:

    — А добра плысьці ўночы па рацэ...

   І раптам нюхнуў і спытаўся ўсхвалёвана:

    — Здаецца — смаленым пахне?

    У тую ж хвіліну на дварэ залямантавала Аксеньня:

    — Гарым.

    Мы кінуліся на двор, — гарэла сьцяна сьвірану ад гароду, у сьвіране была газа, дзёгаць, масла. Некалькі сэкундаў мы зьбянтэжана пазіралі, як важна ліжуць сьцяну жоўтыя языкі агню, збляклыя ад яскравага сонца, як загінаюцца яны на страху. Аксеньня прыцягнула вядро вады, Хахол выліў яго на цьвітушчую сьцяну, кінуў вядро і сказаў:

    — К чорту. Выкочвай бочкі, Максімавіч. Аксеньня — у краму.

    Я шпарка выкаціў на двор і на вуліцу бочку дзёгцю і ўзяўся за бочку газы, але калі я павярнуў яе, — выявілася, што затычка бочкі вынятая і газа пацякла на зямлю. Пакуль я шукаў затычку, агонь — не чакаў, праз дашчатыя сенцы сьвірану прасунуліся гострыя яго кліны, трашчала страха, і штосьці кпліва сьпявала. Я выкаціў няпоўную бочку і ўбачыў, што па вуліцы адусюль з лямантам і крыкам бягуць бабы, дзеці. Хахол і Аксеньня выносяць з крамы тавар, скідаюць яго ў роў, а сярод вуліцы стаіць чорная сівая бабулька, пагражае кулаком і крычыць прарэзьліва:

    — Га-а-а, д’яблы...

    Убегшы ізноў у сьвіран, я ўбачыў, што ён повен густога дыму. У дыме гудзела, трашчала, са страхі вісьлі, выгінаючыся, чырвоныя істужкі, а сьцяна ўжо зрабілася распаленымі чырвонымі кратамі. Дым душыў мяне і сьляпіў, у мяне ледзь хапіла сіл падкаціць бочку да дзьвярэй сьвірану, у дзьвярох яна ўчапілася і далей ня ішла, а са страхі на мяне сыпаліся іскры, джгалі скуру. Я закрычаў, на дапамогу прыбег Хахол, схапіў мяне за руку і выцягнуў на двор.

    — Уцякайце адгэтуль... Зараз выбухне...

    Ён кінуўся ў сенцы, а я за ім і — на падстрэшшы, там ў мяне ляжала шмат кніг. Выкінуўшы іх праз вакно, я хацеў выкінуць сьледам і скрынку шапак, вакно, было вузкае на яе, тады я пачаў выбіваць вушакі паўпудовай гірай, але, — глуха бухнула, па страсе моцна плёснула, я зразумеў, што гэта выбухнула бочка газы, страха нада мной запалала, затрашчэла, паўз акно ліўся, заглядаючы ў яго, руды струмень агню, і мне стала нязносна горача. Кінуўся да ўсходаў, — густыя хмары дыму ўздымаліся насустрач мне, па сходках упаўзалі барвовыя зьмяі, а ўнізе, у сенцах, так трашчала, нібы чыесь жалезныя зубы грызьлі дрэва. Я ня ведаў, што мне рабіць. Асьлеплены дымам, я задыхаўся і стаяў нерухома некалькі бясконцых сэкунд. У слыхавое вакенца над усходамі зірнула рудабародая, жоўтая морда, сударгава скрывілася, зьнікла, і зараз жа страху працялі крывавыя пікі полымя.

    Памятаю, мне здавалася, што валасы на маёй галаве трашчаць і апрача гэтага я ня чуў нічога. Разумеў, што — загінуў, пацяжэлі ногі, і было балюча вачам, хаця я засланіў іх рукамі.

    Мудры інстынкт жыцьця падказаў мне адзін спосаб ратунку — я схапіў аберуч свой сяньнік, падушку, пук мачульля, ахінуў галаву ромасевым кажушком і выскачыў праз вакно.

    Ачуняў я на беразе рову, каля мяне на карачках сядзеў Ромась і крычаў:

    — Што-о?

    Я ўстаў на ногі, ачмурэла пазіраў, як раставала наша хата, уся ў чырвоных стружках, чорную зямлю перад ёю лізалі чырвоныя сабачыя языкі. Вокны дыхалі чорным дымам, на страсе расьлі і хісталіся жоўтыя кветкі.

    — Ну, што? — крычаў Хахол. Яго твар, абліты потам, запэцканы ў сажу, плакаў бруднымі сьлязьмі, вочы спалохана моргалі, у мокрае барадзе заблыталася мачульле. Мяне абліла сьвежая хваля радасьці — такое вялікае, магутнае пачуцьцё, потым ахапіў боль у левае назе, я лёг і сказаў Хахлу:

    — Нагу зьвіхнуў.

    Ён абмацаў нагу і раптам тузануў за яе — мяне хваціў гостры боль і, праз некалькі хвілін, п’яны ад радасьці, кульгаючы, я зносіў да нашае лазьні выратаваныя рэчы, а Ромась з люлькаю ў зубох весела казаў:

    — Быў упэўнены, што вы згарыце, калі выбухнула бочка і газа рынула на страху. Агонь узьняўся слупам, надта ж высока, а пасьля ў небе вырас гэткі грыб і ўся хата адразу акунулася ў агонь. Ну, думаю, загінуў Максімавіч.

    Ён быў ужо спакойны, як заўсёды, акуратна складаў рэчы ў кучу і казаў мурзатае раскудлачанае Аксені:

    — Сядзеце тут, сьцеражыце, каб ня кралі, а я пайду тушыць...

    У дыме над ровам лёталі белыя кавалкі паперы.

    — Эх, — сказаў Ромась — шкада кніжак. Родныя кніжкі былі.

    Гарэлі ўжо чатыры хаты. Дзень быў ціхі, агонь не сьпяшаў і расьцілаўся направа і налева, гнуткія гакі яго чапляліся за платы і стрэхі як бы нехаця. Распалены грэбень часаў салому стрэх, крывыя, вогненыя пальцы перабіралі платы, граючы на іх, як на гусьлях, у дымным паветры разьлягалася зларадасна-ныючае, гарачае пяяньне полымя і ціхі, амаль што пяшчотны, трэск дрэва. 3З хмараў дыму падалі на вуліцу і ўва двор залатыя “галкі”, бязладна мітусіліся мужыкі і бабы, кожны клапаціўся аб сваім і няспынна гучэў і выў крык:

    — Вады-ы.

    Вада была далёка, пад гарой, у Волзе. Ромась хутка сагнаў мужыкоў у гурт, хапаючы іх за плечы, штурхаючы, пасьля падзяліў на дзьве групы і загадаў зламаць платы і будынкі па абодвы бакі пажарышча. Яго пакорна слухалі, і пачалося больш разумнае змаганьне з ўпэўненым імкненьнем агню зжэрці ўвесь “парадак”, усю вуліцу. Але працавалі ўсё ж такі нясьмела і неяк безнадзейна, нібы рабілі чужую справу.

    У мяне быў радасны настрой, я адчуваў сябе дужым, як ніколі. На канцы вуліцы я заўважыў натоўп багатыроў са старастам і Кузьміным на чале, яны стаялі і нічога не рабілі, як гледачы, крычалі, махалі рукамі і кіямі. З поля, конна імчаліся мужыкі і махалі локцямі да вушэй, лямантавалі бабы, бегалі хлапчукі.

    Загараліся будынкі яшчэ аднаго двара, трэ’ было, як мага хутчэй раскідаць сьцяну хлява, яна была сплецена з тоўстага гальля і ўжо аздоблена чырвонымі істужкамі полымя. Мужыкі пачалі падсякаць кольле, на іх пасыпаліся іскры, вугольле, яны адбегліся і тушылі далонямі кашулі, што тлелі.

    — Не палохайся, — крычаў Хахол.

    Гэта не дапамагло. Тады ён садраў з некага шапку, насунуў яе на маю галаву.

    — Сячыце з таго канца, а я — тут.

    Я падсек адзін, два калы, — сьцяна захісталася, тады я ўзьлез на яе, ухапіўся за верх, а Хахол пацягнуў мяне за ногі на сябе, і ўся сьцяна павалілася, накрыўшы мяне амаль што па галаву. Мужыкі дружна выцягнулі пляцень на вуліцу.

    — Апякліся? — спытаў Ромась.

    Яго турботнасьць павялічыла мае сілы і спрытнасьць. Хацелася выдацца перад гэтым, дарагім мне, чалавекам і я разышоўся, каб толькі заслужыць яго хвалу. А ў хмарах дыму ўсё яшчэ лёталі, нібы галубы, балёнкі нашых кніжак.

    З правага боку не далі перакінуцца пажару далей, а ўлева ён займаўся ўсё шырэй і пачынаў гарэць ужо дзесяты двор. Ромась пакінуў частку мужыкоў сачыць за хітрыкамі чырвоных зьмей і большасьць людзей пагнаў у левы бок; я прабягаў каля багатыроў і пачуў, як хтосьці выгукнуў:

    — Падпаліў.

    А крамнік сказаў:

    — У ягонае лазьні паглядзець трэба.

    Гэтыя словы непрыемна ўеліся мне ў памяць.

    Вядома, што ўзрушэньне, асабліва — радаснае, падвойвае сілы; я быў узрушаны, радасна працаваў да самазабыцьця і, нарэшце, зусім змарыўся. Памятаю, што сядзеў на зямлі і, прыхіліўся да нечага гарачага. Ромась паліваў мяне вадою з вядра, а мужыкі, навакол нас з пашанаю мармыталі:

    — Дужы хлапец.

    — Гэты — ня здасца...

    Я прыціснуўся галавою да ромасевае нагі і ганебна заплакаў, а ён гладзіў мяне па мокрае галаве, кажучы:

    — Адпачніце. Даволі.

    Кукушкін і Барынаў, абодва ўкураныя, як чэрці, павялі мяне ў сухадол і суцяшалі:

    — Дармо, браце. Скончылася.

    — Спалохаўся?

    Я не пасьпеў яшчэ адляжацца і апамятавацца, як убачыў, што ў сухадол, да нашае лазьні, ідзе чалавек дзесяць “багатыроў”, паперадзе іх — стараста, а з-заду яго двое соцкіх вядуць Ромася. Ён — бяз шапкі, рукаво мокрае кашулі адарвана, у зубах сьціснутая люлька, твар яго сувора пануры і страшны. Салдат Косьцін махае кіем і апантана раве:

    — У агонь, паганскую душу!

    — Адчыняй лазьню...

    — Ламіце замок — ключ згубіўся, — голасна прамовіў Ромась. Я ўсхапіўся, схапіў з зямлі кол і стаў поплеч з ім. Соцкія адсунуліся, а стараста піскліва, спалохана прамовіў:

    — Праваслаўныя, — ламаць замкі не дазваляецца.

    Кузьмін крычаў і паказваў на мяне:

    — Вось гэты яшчэ... Хто такі?

    — Спакойна, Максімавіч, — гаварыў Ромась. — Яны думаюць, што я схаваў тавар у лазьні і сам падпаліў краму.

    — Абое вы.

    — Ламай.

    — Праваслаўныя...

    —    Адказваем.

    — Мы адказваць будзем...

    Ромась шапнуў:

    — Станьце плячыма да маіх плеч. Каб ззаду ня ўдарылі...

    Замок лазьні зламалі, некалькі чалавек адразу ўлезьлі ў дзьверы і амаль зараз жа вылезьлі адтуль, а я, тым часам, сунуў кол у рукі Ромася і падняў з зямлі другі.

    — Няма нічога...

    — Нічога?

    — Ах, д’яблы.

    Хтосьці нясьмела прамовіў:

    — Дарэмна, людзі...

    І ў адказ некалькі задзірыстых галасоў, нібы п’яных:

    — Чаго — дарэмна?

    —У агонь.

    —Баламуты...

    — Арцелі выдумляюць...

    — Зладзеі. І кумпанія іхняя зладзеі.

    — Цыц! — голасна крыкнуў Ромась. — Ну, — бачылі вы, што ў мяне тавар не схаваны — чаго ж вам яшчэ трэба? Усё згарэла, засталося — вось: бачыце? Якая ж карысьць была мне падпальваць сваё дабро?

    — Застрахавана.

    І зноў дзесяць глотак разьюшана зараўлі:

    — Чаго глядзець на іх?

    — Годзе. Нацярпеліся...

    У мяне калаціліся ногі і пацямнела ў ваччу. Праз чырванаваты туман я бачыў лютыя морды, валасатыя дзіркі ратоў на іх і ледзь стрымліваў злоснае жаданьне біць гэтых людзей. А яны раўлі і круціліся вакол нас.

    — Ага-а, калы пабралі.

    — З каламі?

     — Адарвуць яны бараду мне, — казаў Хахол, і я адчуваў, што ён пасьміхаецца. — І вам усыпяць, Максімавіч, — эх! Але — спакойна-спакойна...

    — Зірніце, у маладога сякера.

    У мяне за папругаю ад нагавіц сапраўды тырчала цясьлярская сякера, я забыўся пра яе.

    — Здаецца — палохаюцца, — меркаваў Ромась. — Аднак, вы з сякераю ня кідайцеся, калі што...

    Незнаёмы, маленькі і кульгавы мужычок падскакваў і разьюшана роў:

    — Цаглінамі іх здалёку. Бі на мой адказ.

    Ё сапраўды схапіў аскабалак цэглы, размахнуўся і кінуў яго мне ў жывот, але раней, чымся, я пасьпеў адказаць яму, зьверху, каршуном, зваліўся на яго Кукушкін, і яны, абняўшыся, пакаціліся ў роў. За Кукушкіным прыбег Панкоў, Барынаў, Каваль, яшчэ чалавек з дзесяць, і тады адразу ж Кузьмін загаварыў паважна:

    — Ты, Міхайла Антонавіч, чалавек разумны, табе вядома: ад пажару мужык вар’яцее...

    — Хадзем, Максімавіч, на бераг, у карчму — сказаў Ромась, выцяг люльку з роту і рэзкім рухам піхнуў яе ў кішэню нагавіц. Апіраючыся на кол, ён стомлена палез з рову, і калі Кузьмін, ідучы поплеч з ім, нешта сказаў, ён ня зірнуў на яго і адказаў:

    — Пашоў прэч, дурань!

    На месцы нашае хаты тлела залатая куча вугольля, пасярод яе стаяла печ, з коміну ўздымаўся ў гарачае паветра блакітны дымок. Тырчалі распаленыя да чырвані пруты ложка, нібы ногі павука. Апаленае шульлё варот стаялі каля вагню чорнымі вартавымі, адно шуло было ў чырвонае шапцы вугольля і ў агеньчыках, падобных да пер’я пеўня.

    — Згарэлі кніжкі, — прамовіў Хахол і ўздыхнуў. — Гэта горна.

    Хлапчукі заганялі кіямі ў гразь вуліцы вялікія галавешкі, нібы парасят, яны шыпелі і тухлі і напаўнялі паветра едкім белаватым дымком. Чалавек, год пад пяць ад нараджэньня, русы, з блакітнымі вачыма, сядзеў у цёплае чорнае лужыне, лупіў дручком па паломаным вядры і задуменна цешыўся гукамі ўдараў па жалезе. Панура хадзілі пагарэльцы і сьцягвалі ў кучу хатнія рэчы. Плакалі і лаяліся бабы, сварыліся за абгарэлыя паленьні дрэва. У садох за папялішчам нерухома стаялі дрэвы, лістота шмат каторых парудзела ад гарачыні, і багацьце ружовых яблык было яшчэ больш прыкметна.

    Мы сышлі да ракі, пакупаліся і пасьля моўчкі пілі гарбату ў карчме на беразе.

    — А з яблыкамі жываглоты прайгралі справу, — прамовіў Ромась.

    Прыйшоў Панкоў, задуменны і больш мяккі, чымся заўсёды.

    — Што, браце? — спытаўся Хахол.

    Панкоў паціснуў плячыма:

    — У мяне хата застрахаваная была.

    Памаўчалі, дзіўна, як незнаёмыя, прыглядаліся адзін да аднаго вачыма, нібы мацалі.

    — Што цяпер будзеш рабіць, Міхайла Антонавіч?

    — Памяркую.

    — Паехаць табе трэба адгэтуль.

    — Пагляджу.

    — У мяне плян ёсьць, — сказаў Панкоў, — пойдзем на волю, пагамонім.

    Пайшлі. На парозе Панкоў азірнуўся і сказаў мне:

    — А ты — не палахлівы. Табе тут — можна жыць, цябе баяцца будуць...

    Я таксама выйшаў на бераг, лёг пад кустамі і пазіраў на руку.

    Горача, хоць сонца ўжо хілілася на захад. Шырокім скруткам разгарнулася перада мною ўсё перажытае ў гэтым сяле — нібы фарбамі намалявана на істужцы ракі. Сумна было мне. Але хутка змагла стома, і я моцна заснуў.

    — Гэй, — чуў я праз сон і адчуваў, што мяне тузаюць і цягнуць кудысьці. — Памёр ты, ці што? Прачніся.

    За рэчкаю над паплавамі сьвяціў барвовы месяц, вялікі, нібы кола. Нада мною нахіліўся Барынаў і тузаў мяне.

    — Ідзі, Хахол цябе шукае, хвалюецца.

    Ён ішоў адзаду мяне і бубніў:

    — Табе нельга спаць, абы дзе. Пройдзе па гары чалавек, спатыкнецца, скіне на цябе камень. А то і наўмысьля скіне. У нас — не жартуюць. Народ, братка ты мой, крыўду памятае. Апрача крыўды яму і памятаць няма чаго.

    У кустох на беразе хтосьці паціху варушыўся, — шавялілася гальлё.

    — Знайшоў? — спытауся гучным голасам Мігун.

    — Вяду, — адказаў Барынаў.

    І адышоўшы крокаў з дзесяць, сказаў, уздыхнуўшы:

    — Рыбу красьці зьбіраецца. Яно і Мігуну — не салодкае жыцьцё.

    Ромась спаткаў мяне злосным папрокам:

    — Вы чаго ж гуляеце? Хочаце, каб далі вам?

    А калі мы засталіся адны, ён сказаў панура і ціха:

    — Панкоў прапануе вам застацца ў яго. Ён хоча краму адчыніць. Я вам ня раю. Ага вось што: я прадаў яму ўсё, што засталося, паеду у Вятку і праз некаторы час выпішу вас да сябе. Згодны?

    — Памяркую.

    — Мяркуйце.

    Ён лёг на падлогу, паварушыўся крыху і сьціх. Я сядзеў каля акна і глядзеў на Волгу. Адлюстраваньне месяцу нагадвала мне агні пажару. Пад паплаўным берагам цяжка пляскаў коламі буксірны параход, тры агні на шчогле плылі ў цемры, кранаючыся зорак, і часам засланялі іх.

    — Злуяцё на мужыкоў? — санліва спытаўся Ромась. — Ня трэба. Яны толькі дурныя. Злосьць гэта глупства.

    Ягоныя словы не суцяшалі, не маглі зьменшыць маёй жорсткасьці і гастрату маёй крыўды. Я бачыў перад сабою зьвярыныя, валасатыя ляпы, якія злосна скавыталі:

    — Цаглінамі здалёку!

    У гэты час я яшчэ ня умеў забывацца на тое, чаго мне ня трэба. Так, я бачыў, што ў кожным з гэтых людзей, паасобку, ня шмат злосьці, а часта і зусім няма яе. Гэта, сапраўды, добрыя зьвяры, — кожнага з іх ня цяжка прымусіць усьміхнуцца дзіцячаю ўсьмешкаю, кожны будзе слухаць з давер’ем дзіцяці апавяданьні пра шуканьне розуму і шчасьця, пра вялікія добрыя ўчынкі. Дзіўнай душы гэтых людзей дорага ўсё, што абуджае летуценьні пра магчымасьць лёгкага жыцьця паводле законаў асабістае волі.

    Але калі на вясковых сходах ці ў карчме на беразе гэтыя людзі зьбяруцца шэраю грамадою, яны кудысьці хаваюць усё сваё добрае і апранаюцца, як паны, у шаты хлусьні і крывадушша; у іх пачынае граць сабачая дагодлівасьць перад моцнымі людзьмі, і тады на іх агідна глядзець. Або — нечакана іх ахоплівае воўчая злосьць, яны натапырваюцца, выскаляюць зубы і дзіка выюць адзін на аднаго, гатовы біцца — і б’юцца праз драбніцу. У гэтыя хвіліны яны страшныя і могуць разбурыць царкву, куды яшчэ ўчора ўвечары пакорна і ціха ішлі, як авечкі ў хлеў. У іх ёсьць паэты і баечнікі, — ніхто іх ня любіць і жывуць яны на людзкі сьмех, без дапамогі, у пагардзе.

    Ня ўмею, не магу жыць сярод гэтых людзей. І я падзяліўся ўсімі маімі горкімі думкамі з Ромасем у той дзень, калі мы разлучаліся з ім.

    — Дачасны вывад, — з папрокам заўважыў ён.

    — Але, — што ж рабіць, калі ён склаўся?

    — Непраўдзівы вывад. Негрунтоўна.

    Ён доўга пераконваў мяне гожымі словамі ў тым, што я казаў няпраўду, памыляюся.

    — Не сьпяшайцеся асуджаць. Асудзіць — прасьцей ад усяго, не захапляйцеся гэтым. Глядзіце на ўсё спакойна і памятайце пра адно: усё мінае, усё зьмяняецца да лепшага. Павольна? Затое — моцна. Заглядвайце ўсюды, абмацвайце ўсё, нічога не палохайцеся, але — не сьпяшайцеся асудзіць. Да пабачэньня, дружа!

    Гэтае пабачэньне адбылося праз пятнаццаць год у Седляцы, пасьля таго, як Ромась адбыў па справе “народапраўцаў” яшчэ адну дзесяцігадовую высылку ў Якуцкае вобласьці.

    Мяне волавам абліла туга, калі ён паехаў з Краснавідава, я замітусіўся па сяле нібы шчанё, што страціла гаспадара. Я хадзіў з Барынавым па вёсках, працавалі ў багатых мужыкоў, малацілі, выбіралі бульбу, чысьцілі сады. Жыў я ў ягонае лазьні.

    — Ляксей Максімавіч, ваявода без народу, — дык як жа, га? — Спытаў ён мяне дажджавою ноччу. Паедзем на мора заўтра, ці што? Дальбог. Чаго тут? Ня любяць тутака нашага брата, гэткіх. Яшчэ — гэтае, як-небудзь, пад п’яную руку...

    Не ўпершыню казаў гэта Барынаў. Ён таксама чагосьці засумаваў, яго рукі, як у малпы, апусьціліся, ён панура азіраўся, нібы чалавек, што зблудзіў у лесе.

    У вакно лазьні сьцёбаў дождж, вугал яе падмываў струмень вады і бурліва сьцякаў на дно рова. Немачна шугалі блядыя маланкі апошняе навальніцы. Барынаў ціха пытаўся:

    — Паедзем, га? Заўтра?

    Паехалі.

    ... Нявымоўна хораша плысьці па Волзе восеньскай ноччу і сядзець ззаду барліны, каля стырна, якім кіруе калматае страшыдла з вялізарнай галавою, — водзіць, тупае аб дах цяжкімі нагамі і густа ўздыхае:

    — Го-уп... А-рро-у...

    Усьлед за барлінай шаўкова струменіцца, ціха плёскае вада, смаляна-густая, бязьмежная. Над ракою ўздымаюцца чорныя хмары восені. Усё навакол — толькі павольны рух цемры, яна сьцерла берагі, здаецца, што ўся зямля растала ў ёй, ператворана ў дымны, рэдкі, пустэльны, нямы прасьцяг, што ўсёю масаю няспынна, бясконца цячэ кудысьці ўніз, дзе няма ні сонца, ні месяца, ні зорак.

    Наперадзе, у вільготнай цемры цяжка кратаецца і дыхае нябачны буксірны параход і нібы пярэчыць упарта сіле, што цягне яго. Тры агеньчыкі — два над вадою і адзін высока над імі — праводзяць яго; бліжэй да мяне, над хмарамі плывуць, нібы залатыя карасі, яшчэ чатыры, адзін з іх — агонь ліхтара на шчогле нашае барліны.

    Я адчуваю сябе, што нібы сяджу ў сярэдзіне халоднае масьлянае бурбалкі, яна паціху сунецца па адхону, а я ўлеплены ў яе, нібы мошка. Мне здаецца, што рух паступова замірае, і блізка момант, калі ён зусім. спыніцца, параход пакіне бурчэць і біць коламі па густой вадзе, усе гукі ападуць, нібы лісьце з дрэва, сатруцца, нібы надпісы крэйдай, і ўладна ахіне мяне нерухомасьць, цішыня.

    І вялікі чалавек у парадным кажусе, у калматай барашкавай шапцы, што ходзіць каля стырна, нерухома спыніцца, зачараваны навекі, ня будзе рыкаць:

    —    Арр-оп. О-урр...

    Я спытаўся ў яго:

     — Як цябе завуць?

    — А навошта табе ведаць? — глуха адказаў ён.

    На захадзе сонца, адплываючы з Казані, я заўважыў, што ў гэтага чалавека, нязграбнага, як мядзьведзь, твар валасаты, бязвокі. Становячыся да стырна, ён выліў у драўляны коўш пляшку гарэлкі, выпіў яе за два разы, як ваду, і закусіў яблыкам. А калі буксір тузануў барліну, чалавек учапіўся за стырно і зірнуў на чырвоны круг сонца, страсянуў галавою і строга сказаў:

    — Блаславі божа!

    Параход цягне з Ніжняга, з кірмашу, у Астрахань чатыры барліны, гружаныя жалезам, бочкамі з цукрам і нейкімі цяжкімі скрынкамі, — усё гэта ў Пэрсію. Барынаў паляпаў нагою па скрынцы, панюхаў, падумаў і сказаў:

    — Ня іначай — стрэльбы, з Іжаўскага заводу...

    Але стырнавы таўхануў яго кулаком у жывот і спытаўся:

    — Табе што да гэтага?

    — Я меркаваў...

    — А — ў морду — хочаш?

    За праезд на пасажырскім параходзе нам няма чым плаціць, нас узялі на барліну з “зьлітасьці” і хоць мы “трымаем вахту”, як матросы, — усе на барліне глядзяць на нас, як на жабракоў.

    — А ты кажаш — народ, — дакарае мне Барынаў. — Тут — проста: хто каго асядлаў...

    Цемра такая, што хоць выкаль вока, барлін ня відаць, бачыш толькі асьветленыя агнямі ліхтароў сьпічакі шчоглаў на фоне дымных хмар. Хмары пахнуць нафтаю.

    Мяне абурае панурае маўчаньне стырнавога. Я прызначаны боцманам “вахціць” на стырне ў дапамогу гэтаму зьверу. Ён сочыць за рухам агнёў на заваротах і ціха гаворыць мне:

    — Гэй, бярыся!

    Усхопліваюся і варочаю стырно.

    — Добра, — бубніць ён.

    Я ізноў саджуся на палубу. Пачаць гутарку з гэтым чалавекам — не ўдаецца, ён адказвае запытаньнямі:

    — А табе што?

    Пра што ён думае? Калі праходзілі месца, дзе жоўтая вада Камы ўліваецца ў сталёвую паласу Волгі, ён зірнуў на поўнач і прабубніў:

    — Шэльмы.

    — Хто?

    Не адказаў.

    Дзесьці далёка ў прадоньнях цемры выюць і брэшуць сабакі. Гэта нагадвае пра нейкія рэшткі жыцьця, што яшчэ не расьціснуты цемраю. Гэта здаецца недасяжна-далёкім і не патрэбным.

    — Сабакі тут кепскія, — нечакана кажа чалавек каля стырна.

    — Дзе — тут?

    — Усюдах. У нас — сабака, што зьвер...

    — Ты — адкуль?

    — Валагодзкі.

    І нібы бульба з прадранага мяшка, пакаціліся шэрыя цяжкія словы:

    — Гэта — хто з табой — дзядзька? Дурань ён, па-мойму. А ў мяне дзядзька разумны. Удалы. Багатыр. У Сімбірску рум мае. Карчму. На беразе.

    Чалавек сказаў усё гэта павольна і нібы з цяжкасьцю і ўтаропіўся нябачнымі вачыма на шчоглавы ліхтар параходу і пачаў сачыць, як паўзе ён у сетках цемры залатым павуком.

    — Бярыся, ну... Пісьменны? Мо’ ведаеш — хто законы піша?

    Ён не дачакаўся адказу і гаворыць далей:

    — Усяляк кажуць: адны — цар, другія — мітрапаліт, сэнат. Каб я добра ведаў — хто, схадзіў бы да яго. Сказаў бы ты пішы законы так, каб я замахнуцца ня мог, а ня тое, што выцяць! Закон павінен быць жалезны. Як ключ. Зачынілі мне сэрца і годзе! Тады — я адказваю! А так — не адказваю. Не.

    Ён мармытаў сам сабе, усё больш ціха і бяз ладу і ляскаў кулаком па дрэве стырна.

    З параходу нехта крычаў у рупар, і глухі голас чалавека быў таксама лішні, як брэх і жыцьцё сабак, ужо ўсмактаны ноччу. Каля краёў параходу па чорнае вадзе, жоўтымі плямамі алею плывуць водблескі агнёў і растаюць, ня могуць асьвятліць што-небудзь. А над імі нібы твань цячэ, такія густыя, ліпкія, цёмныя сакавітыя хмары. Мы ўсё глыбей сунемся ў маўклівыя нетры цемры.

    Чалавек панура скардзіўся:

    — Да чаго давялі мяне? Сэрца ня дыхае.

    Абыякавасьць апанавала мною, абыякавасьць і халодная туга. Захацелася спаць.

    Асьцярожна, з цяжкасьцю прабілася праз хмары і падкралася сьвітаньне, бяз сонца, немачнае і шэрае. Афарбавала ваду ў колер волава, паказала на берагох жоўтыя кусты, жалезныя, пакрытыя іржою хвоі, цёмныя лапы іхняга гальля, чараду хат вёскі, постаць мужыка, нібы высечаную з каменю. Над барлінай праляцела чайка і сьвістанула крывым крыльлем.

    Мяне і стырнавога зьмянілі з варты, я залез пад брызэнт і заснуў, але хутка — так здалося мне — мяне пабудзіў тупат ног і крыкі. Я высунуў галаву з-пад брызэнту і ўбачыў, што трох матросаў прыціснулі стырнавога, да сьцяны “канторкі” і бязладна крычаць:

    — Кінь, Пятрусь!

    — Бог з табой, — нічога!

    — А ты — кінь!

    Ён склаў рукі накрыж, учапіўся пальцамі сабе ў плечы, стаяў спакойна і прыціскаў нагою да палубы нейкі клунак, глядзеў на ўсіх па чарзе і хрыпла ўгаворваў:

    — Пусьціце, каб граху не нарабіў!

    Ён быў босы, бяз шапкі, у аднае кашулі і портках, цёмная куча нячэсанага валосься тырчала на ягонае галаве, яно зьвісала на ўпарты, пукаты лоб, пад ім былі відаць маленькія вочы, як у крата, налітыя крывёй, яны глядзелі трывожна, упрошвалі...

    — Утопісься! — казалі яму.

    — Я? Ды не. Пусьціце, браткі! Ня пусьціце — заб’ю яго! Як прыплывем у Сімбірск дык і...

    — Ды пакінь!

    — Эх, браткі...

    Ён павольна, шырока разьвёў рукамі, стаў на калені і, кратаючыся рукамі “канторкі”, нібы ўкрыжаваны, паўтарыў:

    — Пусьціце ад граху ўцячы.

    У ягоным голасе, дзіўна-глыбокім, было штосьці незвычайнае, раскінутыя рукі, доўгія, як вёслы, калаціліся і былі павернуты далонямі да людзей. Калаціўся і ягоны, як мядзьведзя, твар у калматае барадзе, сьляпыя, як у крата, вочы, цёмнымі кружочкамі вылупіліся з арбіт. Здавалася, што непрыкметная рука схваціла яго за горла і душыць.

    Мужыкі моўчкі адхінуліся, ён нязграбна ўстаў на ногі, падняў клунак, сказаў:

    — Вось — дзякую!

    Падышоў на край барліны і з нечаканай лёгкасьцю скокнуў у рэчку. Я таксама кінуўся да краю і ўбачыў, як Пятрусь матаў галавою, надзеў на яе — шапкай — свой клунак і паплыў, наўскасяк плыні да пясчанага берагу, дзе насустрач яму нахіляліся пад ветрам кусты, асыпаючы ў ваду жоўтае лісьце.

    Мужыкі казалі:

    — Асіліў сябе, усё ж такі!

     Я спытаўся:

    — Ён звар’яцеў?

    — Ды не! Гэта ён душу сваю ратуе...

    Пятрусь ужо выплыў на неглыбокае месца, стаў на грудзі ў вадзе і махнуў над галавою клункам.

    Матросы закрычалі:

    — Быва-ай!

    — А як жа ён будзе бяз пашпарту?

    Руды, клышаногі матрос са здавальненьнем апавядаў мне:

    — У яго, у Сімбірску, дзядзька жыве, абабраў, злодзей, яго, вось ён і надумаўся забіць дзядзьку, адылі, пашкадаваў сам сябе, уцёк ад граху. Зьвер — мужык, а — добры... Ён — добры...

    А добры мужык ужо сігаў па вузкае паласе пяску, супроць плыні ракі і — вось ён зьнік у кустох.

    Матросы былі добрыя хлопцы, усе яны былі маімі землякамі, спрадвеку валгары; пад вечар я адчуваў ужо сябе сваім чалавекам сярод іх. Але назаўтра заўважыў, што яны глядзяць на мяне панура, недаверліва. Я адразу здагадаўся, што ліха пацягнула Барынава за язык і гэты фантазёр нешта расказаў матросам.

    — Расказаў?

    Ён усьміхаўся бабскімі вачыма, зьбянтэжана чухаў за вухам і прызнаўся:

    — Крышку расказаў!

    — Дык я ж цябе прасіў маўчаць?

    — Дык я ж і маўчаў, ды ўжо дужа ж гісторыя цікава. Хацелі ў карты гуляць, а стырнавы ўзяў карты, — нудна. Я і гэтае...

    Калі я распытаў яго, дык выявілася, што Барынаў, ад няма чаго рабіць, сплёў вельмі пацешную гісторыю, пад канец якое Хахол і я, як старадаўнія вікінгі, біліся сякерамі з натоўпам мужыкоў.

    Дарэмна было злаваць на яго — ён бачыў праўду толькі па-за сапраўднасьцю. Аднойчы, калі мы з ім ішлі шукаць працы і селі на беразе рову ў полі, ён пераканана і ласкава казаў мне:

    — Праўду трэба выбіраць, як да спадобы. Вунь, за ровам, статак пасецца, сабака бегае, пастух ходзіць. Ну, дык што? Чым мы з табой пакарыстаемся ад гэтага для душы? Ты, браце, глянь проста: злосны чалавек — праўда, а добры — дзе? Добрага, дык яшчэ і ня выдумалі, та-ак.

    У Сімбірску матросы вельмі не абыходліва прапанавалі нам сысьці з барліны на бераг.

    — Людзі вы нам не адпаведныя, — сказалі яны.

    Завезьлі нас у чаўне да Сімбірскае прыстані, і мы абсохлі на беразе, маючы ў кішэнях трыццаць сем капеек.

    Пайшлі ў шынок гарбату піць:

    — Што рабіць будзем?

    Барынаў упэўнена сказаў:

    — Як гэта што? Трэба ехаць далей.

    Да Самары даехалі “зайцамі” на пасажырскім. У Самары наняліся на барліну, праз сем дзён амаль што бяз прыгод даплылі да берагоў Касьпію і там прымайстраваліся да невялікае арцелі рыбаловаў на калмыцкім промысьле Кабанкуль-бай.

    [Стар. 5-187.]

    ГÓРКІ Максім (сапр. Пешкаў Аляксей Максімавіч; 28. 3. 1868, г. Ніжні Ноўгарад, Расія — 18. 6. 1936), рускі пісьменнік і грамадскі дзеяч. Ганаровы акадэмік АН БССР (1932). З 1878 працаваў служкай, грузчыкам, пекарам, дворнікам і інш. З 1884 жыў у Казані, удзельнічаў у нелегальных народніцкіх гуртках. У 1888-89 і 1891-92 вандраваў па Расіі. За ўдзел у арганізацыі падп. друкарні ў 1901 высланы з Ніжняга Ноўгарада. Удзельнічаў у Снежаньскім узбр. паўстанні 1905. У 1906 выехаў у Амерыку, потым — у Італію, жыў на в-ве Капры (1906-13). У 1913 вярнуўся ў Расію. Узначальваў выд-ва “Всемирная литература” (1918-24). У 1924-31 жыў у Сарэнта (Італія). З 1931 у СССР. Засн. шэраг часопісаў, кніжных серый, у т. л. 2Жыццё выдатных людзей”, “Бібліятэка паэта” і інш. Ініцыятар 1-га з’езда (1934) і 1-ы старшыня Саюза сав. пісьменнікаў. Зрабіў вял. ўплыў на фарміраванне ідэйна-эстэт. прынцыпаў сав. л-ры.

    У друку ўпершыню выступіў з апавяданнем “Макар Чудра” (1892). У яго ранняй творчасці спалучаліся рамантызм і рэалізм. У алегарычных творах (“Песня пра Сокала”, 1895, “Песня пра буравесніка”, 1901) адлюстраваліся погляды Г. на рэвалюцыю. Шырокі рэзананс меў зб. “Нарысы і апавяданні” (т. 1-3, 1898-99). У рэаліст. творах (раманы “Фама Гардзееў”, 1899; “Трое”, 1900-01, і інш.) паказаў Расію напярэдадні 20 ст. У драме “Мяшчане” (паст. 1902), п’есах “На дне” (1902), “Дачнікі” (1904), “Дзеці сонца” (1905), “Варвары” і “Ворагі” (1906) адлюстраваў перадрэвалюцыйныя працэсы ў рас. грамадстве. У рамане “Маці” (1907) спачувальна паказаў нарастанне рэв. руху ў Расіі. Аповесці “Лета” і “Гарадок Акураў” (1909), “Жыццё Мацвея Кажамякіна” (1910-11) пра рус. сялянства і мяшчанства. Патрыятычнымі настроямі прасякнуты “Казкі пра Італію” (1911-13), цыкл апавяданняў “Па Русі” (1912-17). У публіцыстычнай кн. “Несвоечасовыя думкі” (асобнае выд. 1918) крытыкаваў узяты У. І. Леніным курс на рэвалюцыю, сцвярджаў пра яе дачаснасць і разбуральныя вынікі. Напісаў аўтабіягр. трылогію (“Дзяцінства”, 1913-14; “У людзях”, 1916; “Мае універсітэты”, 1923), раман “Справа Артамонавых” (1925), п’есы “Ягор Булычоў і іншыя” (паст. 1932), “Дасцігаеў і іншыя” (1933), “Васа Жалязнова” (1936, 1-я рэд. 1910), у якіх зноў звярнуўся да паказу жыцця Расіі да 1917. Аўтар літ. партрэтаў “Леў Талстой” (1919), “У. Г. Караленка” (1923), “Сяргей Ясенін” (1927) і інш. Апошні твор — няскончаны раман-эпапея “Жыццё Кліма Самгіна” (ч. 1-3, 1927-31, ч. 4, 1937) у надзвычай згушчанай, насычанай форме адлюстраваў падзеі перадрэвалюцыйных дзесяцігоддзяў.

    Г. першы з рус. пісьменнікаў звярнуў увагу на бел. л-ру, даў высокую ацэнку творчасці Я. Купалы і Я. Коласа. Пераклаў на рус. мову верш Я. Купалы “А хто там ідзе”, які назваў нацыянальным гімнам беларусаў. Цікавіўся бел. фальклорам. З 1896 у сваяцкіх адносінах з сям’ёй А. Я. Багдановіча. У 1929 у час вяртання на радзіму на ст. Негарэлае яго сустракалі Я. Купала, Ц. Гартны, А. Александровіч, у 1931 — К. Крапіва, П. Галавач і інш. На бел. мову творы Г. перакладалі Т. Гардзялкоўская, К. Чорны, М. Гарэцкі, Э. Самуйлёнак, П. Глебка, К. Крапіва, М. Лынькоў, А. Куляшоў, Я. Брыль, Э. Агняцвет, З. Астапенка, С. Баранавых, В. Вітка, Ю. Гаўрук, А. Зарыцкі, М. Лобан, М. Машара, Я. Скрыган, Т. Хадкевіч, У. Хадыка, А. Якімовіч. П’есы Г. неаднаразова ставіліся і на сцэнах бел. т-раў.

    Тв.: Полн. собр. соч. Т. 1-25. М., 1968- 76; Архив А. М. Горького. Т. 1-14. М., 1939-76; Бел. пер. — Зб. твораў. Т. 5-13, 16-20, 23-24. Мн., 1935-38 (т. 1-4, 14-15, 21-22 не выд.); Архіп і Лявонка. Вільня, 1910; Зброднік. Канавалаў, Чалкаш. Мн., 1930; Справа Артамонавых. Мн., 1941; Маці. Мн., 1941; Дзяцінства. Мн., 1949; У людзях. Мн., 1952; Мае універсітэты. Мн., 1953; Казкі. Мн., 1968.

    Літ.: Летопись жизни и творчества А. М. Горького. Вып. 1-4. М.,1958-60; Десницкий М. В.  А. М. Горький: Очерки жизни и творчества. М., 1959; Михайловский Б., Тагер Е. Творчество М. Горького. 3 изд. М., 1969; Богданович А. Страницы из жизни Максима Горького... Мн., 1965; Ивашин В. В.  М. Горький и белорусская литература начала XX в. Мн., 1956; Ларчанка М. Славянская супольнасць. Мн., 1963; Максім Горкі і Беларусь: Зб. арт. і ўспамінаў. Мн., 1968.

    М. П. Кенька.

    /Беларуская энцыклапедыя ў 18 тамах. Т. 5. Мінск. 1997. С. 361-362./

                                                              23. СКИТАНИЯ РОМАСЯ

                                                                           (К стр. 167.)

    В «Моих университетах» и в ряде других источников мы встречаемся с уверенностью Горького в том, что после красновидовского разгрома Ромась поехал в Вятскую губернию на новое «поселение» среди крестьян. Однако сохранившиеся письма Ромася к В. Г. Короленко не подтверждают этого.

    Вероятно, Ромасю не удалось организовать новое пропагандистское «поселение» вследствие полного отсутствия средств. Более того: разорение лавки наложило, видимо, на него новые долги, и он мечется в поисках возможности хоть как-нибудь устроить свою жизнь.

    24 сентября 1888 года он пишет В. Г. Короленко из Казани:

    «Вы советуете мне обратиться к Началову. Дело вот в чем. Я обращаюсь ко всем, и выходит чудно, каждый посылает к другому, либо просит прийти завтра, или говорит, если бы раньше, все в этом роде. Словом, говоря языком евангелия, вместо рыбы дают змею и вместо хлеба суют камень. Хотя раньше, когда я говорил о будущем, мне предлагали всякие содействия.

    Видите, в чем дело, на мне лежит много долгу, который меня давит, вы этого состояния не понимаете, потому что ваше положение и мое две вещи разные. Вы с определенным положением, а я?

    Вот уже сколько лет прошло, я никак не мог избавиться от гнета. Да еще навалил на себя вдвое против того, что было. Я говорю с вами как с другом, который при некоторых случаях пожалеет, как и следует другу, но не обидится. И, конечно, при просьбе хлеба его подаст, но не другое.

    Я с удовольствием бы уехал как можно подальше отсюда. Благодарю вас за гостеприимство. Я и так знаю, что если бы приткнуться было негде, то к вам бы я поехал как домой.

    Но не в этом дело, а в чем, вы сами знаете. Впрочем, лучше всего так, если ничего нельзя, то вы сразу сообразите и ответьте, тогда буду стучать усиленно в другие двери».

    Через полгода, 4 марта 1889 года он пишет из Екатеринодара:

    «Как хочете, а старайтесь меня пристроить. Ибо мои дела совсем дрянь, заехал я далеко, а толку нет, думал попробовать не обращаясь ни к кому самостоятельно, да ничего не вышло, и теперь как рак на мели.

    Как я сюды попал, я вам как-нибудь напишу, теперь не до того. Теперь главным образом прошу вас посодействовать Мне еще раз, и больше уже я вас не буду беспокоить. Только доставьте мне возможность расквитаться с долгами. Я не хочу этим сказать, чтобы разыскали мне место с хорошим жалованием, нет, мне все равно. На первый раз хотя б было чем кормиться, лишь бы только мне усесться где, а уж там я извернусь на месте сидя, поразузнаю что и как, и дела мои пойдут в ход. Мои попытки пристроиться без посторонней помощи разлетелись прахом, вот почему я решился опять надоедать вам.

    Простите, пожалуйста, только еще этот раз окажите содействие, и затем я потихоньку расплачусь с вами, лишь бы мне где зацепиться, а то ведь я вишу между небом и землею и так уж дрянно, но еще не унываю...»

    В это время Короленко безуспешно хлопочет через Евг. Чирикова о том, чтобы пристроить Ромася на службу Грязе-Царицынской ж. д., где Горький в то время получил место ночного сторожа. Но в следующем году Ромася уже снова носит по стране, как перекати-поле.

    20 мая 1892 года он пишет:

    «Дорогой Владимир Галактионыч. Я вам писал из Иркутска. Не знаю, дошло ли письмо. Ежели будете отвечать, сообщите адрес Иллариона Галакт., он, кажется, служит и я хочу поэксплуатировать, может, он дослужил до того, что может повлиять на кого-нибудь дающего занятия. Я перепробовал много и хотя по старости и проч. на многое не годен, но опыт и энергия еще имеются, физические силы отходят. Тютчев заверял меня в том, что я, приехавши в эти края, встречу товарищеские отношения, а не звериные, вышло почти последнее, иначе я не метался бы из стороны в другую».

    Вслед за этим Ромась оказывается в Саратове. Никакого отражения в письмах следов его конспиративной деятельности, разумеется, нет, но мы знаем, что Саратов был одним из пунктов организации партии «Народного права».

    Через два года, в апреле 1894 года, Ромась арестован в Смоленске вместе с подпольной типографией народоправцев.

    Снова 8 страшных лет тюрьмы и далекой Якутской ссылки.

    Только в 1902 году возобновляется переписка между ним и Короленко.

    «Еще в предварилке, — пишет Ромась, вспоминая годы разлуки, — читал Ваше Без языка, помню, что очень завидовал человеку, могущему передвигаться даже до Америки. Я мог только на 6½ шагов и на три в ширину.

    Зависть появилась потому, что перед этим я был близок к пропаданию, 11 месяцев со дня или через неделю после начала недвигательного положения я по злости прекратил всякий разговор и послушание и все время 11 месяцев пребывания в Петровом детище не сказал ни одного слова, в результате галлюцинации и цинга по временам и теперь дает себя знать.

    Когда оправился, прочел Без языка. Ваши прежде присланные мне книжки погибли в пламени при окончании моей торгашеской карьеры, свидетелем того, как пламя пожирало вместе с продуктами творчества художественного воблу, керосин и мой черный сюртук, был Горький. Он тогда был моим приказчиком без жалования».

    На огромном пространстве страны отыскалось место и для Ромася после его возвращения к воле: место кладовщика в г. Седлеце, на строящейся железной дороге.

    В письме из Седлеца Ромась сообщал Короленко:

    «С Горьким у меня переписка, захотелось мне прочитать его Мещан, я, не нашовши здесь в продаже, обратился к нему. Он прислал мне чувствительное письмо, предложил книг и удивил тем, что послал и его и в размерах удививших меня положил много астрономии, но зато и весь Горький и Андреев со Скитальцем... Ничего, Максимыч в письмах без приложения гениальности проявляется. Выглядит сдаточным, дослужившим до генерала».

    Узнав о местонахождении Ромася, Горький поехал повидать друга и учителя. О свидании не сохранилось подробных сведений. Из беседы их известно только, что Ромась много расспрашивал о Короленко и рассказом остался недоволен:

    «Все расспрашивал о вас у Максимыча, и ничего не вышло. Он на бумаге пером помалявует, а на словах тот же грохало [* Грохало – прозвище Горького в Казани. – И. Г.], как я его знал на Волге...»

    А Ромась и в Седлеце снова почувствовал себя непрочно.

    «Меня поместил сюда Блек, бухгалтер, — сообщает Ромась Короленко, — но, очевидно, другие желают выпроводить и принимают соответственные меры. Возможно, что вскорости буду перечислен за штат. Нравы собачие, со всех сторон скалят зубы и даже такую мизерную кость, какую гложет кладовщик, желают вырвать».

    Предвидения его оправдались вскоре же:

    «Я все в безработных. Скверно быть безработным. Хорошо бы окаменеть! Как Лотиха с дочерью».

    Нарастающий подъем в стране снова бередит революционный пыл Ромася, но он одинок, без связей, обременен семьей, детьми.

    «Сижу я около кормежки своих ребятишек, но по временам зудят руки и, как старому волку, мерещится лес, может и убегу в него. Хотя маленькие ручки держат очень крепко».

    И снова он на работе в г. Лида в звериной обстановке хищников и прохвостов:

    «Я служу при постройке ж. д., на этой службе день прошел — и слава богу, а на другой к черту! Кругом воруют, я только посмеялся над приемами обмана казны и мужичков, а мешать и не думал: да такая мелочь, как я, не может помешать этому, а за мое веселое отношение к серьезным обычаям меня сочли бунтовщиком, составили протокол, в котором помещены вымышленные мои деяния, с протоколом поступили и бумаги в управление, от жан. чина. О том, что я вреден безусловно и чтобы меня в двадцать четыре секунды долой.

    Кажется, пока дело отложено до нового протокола, и тогда в двадцать четыре терции сжить, и я не буду строить дороги. Первый протокол составлявшим обошелся четверть ведра монопольки, после того я слышал угрозу, что и бутылки достаточно, ибо руки не подаю и не делаю проч.».

    В этом же письме, по поводу окружающей его звериной обстановки, Ромась с большой лаконической силой вспоминает о своих переживаниях в крепости:

    «Имею пустячное количество знакомых, да лучше не иметь бы! После Кишинева в особенности после Гомеля [* Речь идет о новой волне еврейских погромов. – И. Г.] этот народ очень страдает, с ним происходит то, что с нашим братом происходит перед неизбежным арестом.

    Пожалуй, даже и не то, а я их понимаю только тогда, когда представляю свое психическое состояние в крепости. Мне казалось, что две продольные стены должны меня проглотить. Одна казалась мне гигантской мордой крепостного коменданта с плотно сжатыми губами, а другая казалась мордой другого чина с приподнимающейся верхней губой, уже были видны зубы.

    Одно время я не мог спать, все смотрел на эти морды и все ожидал, что одна из них должна меня проглотить, в этом я был уверен так, что иногда не ложился спать, а стоял у короткой стены, рассуждая, что вбок морде трудно будет сразу проглотить».

    Ромася выжили, конечно, и с этого места, где он не подавал руки. В том же году он оказался уже в Севастополе на службе в городской больнице и писал Короленко:

    «Вам известно, что я в Севастополе, получил вами присланные деньги и только намеревался начать копить помаленьку, чтобы хотя часть выплатить долгов, как был изгнан со службы за излишнюю заботливость об имуществе города.

    Четыре месяца занят розысками занятий, скверное положение, все связи потеряны, товарищи где-то, где не найду. А без подмоги товарищей и без протекции нельзя даже коню хвоста завязать.

    Может, напишете мне. А может быть, прослышите, где бы можно было достать службу. Не буду я больше особенно заботиться о чужом имуществе, пусть его разворовывают. Мои дети настойчиво требуют подкармливания. А ежели я пропаду, могут ли поместить к вам хоть одного мальчугуна? Моему старшему пять лет. На всякий случай я разыскиваю для хлопцев своих приют, у меня их три».

    И снова тяга на революционную работу:

    «Как там у вас, — пишет Ромась из Чернигова, — у меня руки зудят, да вот детишки кругом, хотя ожесточение иногда не поддается кроткому взгляду младенцев. Как поживает ваша семья? Скверно устроен человек, ему бы в горести можно иметь более плотное общение, а в радости и без оного людно».

    А в страшный 1907 год, когда реакция обнажила свой звериный оскал, во времена повального испуга и ренегатства, Ромась пишет с тоской:

    «Я постоянно чувствую, что стою за спинами отвернувшихся людей, в таких случаях заметен, может быть, только необычайно крикнувший или выкинувший какую-нибудь громкую штуку, для этого нужен тоже талант, без таланта и крик не выйдет».

    И снова отчаянные поиски работы:

    «Получил на днях два письма, одно из Саратова от Степы, хотел меня пристроить, но не удалось, другое из Нижнего. Хотел меня пристроить, но самого посадили в сидку. По счету уже получил 11 отказов».

    Революционное имя Ромася закрывает ему все пути к пропитанию себя и семьи.

    В октябре 1907 года он пишет из Мелитополя: «Отовсюду отказы с прибавлением соболезнования и без прибавления. Моя жена мечется по всем земствам, но начальство, проявляя заботу о целости устоев, не позволяет добывать кормежку. Для очистки совести я покушался ходить на поденщину работать, да в 50 лет неохотно берут, кроме того, ноги отказываются служить. Не знаете ли вы адреса Блека, я разыскиваю его, хотя мало питаю надежды, ибо давно уже на нем показывалась свиная щетина. Все-таки лучше пропадать стоя, чем лежа, и потому брезгливость нужно отбросить.

    Когда обращался за мелкими займами, то испытывал унижение жестокое. Но по безвыходности выдерживал. Четверо пискливых человечков, слепая старуха мать и больная жена — обстановка сносная, только когда корм можно доставать, но при других условиях часто появляется желание головой об стену».

    А как испуг охватил обывателя — показывает такой изумительный по подлости случай, рассказанный Ромасем все тем же эпическим, несокрушимо спокойным тоном:

    «Дорогой Владимир Галактионыч! Я писал вам из Мелитополя. Вскоре после того моя жена послала в 25 земских управ прошение о службе фельдшерицей. На ее запросы первая ответила бахмутская у. зем. управа. Бумага была написана в определенных выражениях, уп. приглашала на службу, требовала документы и просила назначить время приезда.

    Все это мы проделали, приехали в Бахмут, с большим трудом добрались. Жена отправилась в управу, секрет. упр. объявил ей об ее напрасном приезде, несмотря на бумагу в руках жены находящуюся, за подписью пред. уп. Жена после недельной ловли поймала председателя, и этот почтенный обществ. деятель, глядя жене прямо в глаза, объявил, что ее управа не приглашала и бумаги ей в этом роде не посылала, а то, что она ему показывает, не бумага, а пустяки. Этот шулер своим решительным заявлением так нас смутил, что пришлось показать эту бумагу многим лицам, и все в один голос подтвердили, что в бумаге категорическое приглашение о приезде и занятии места фельдшерицей есть, и никуда эти слова не убежали, а пред. уверяет, что это пустяки.

    Вакантное место фельд. есть, но уп. не желает теперь замещать и ради того прибегает даже к мошенничеству, управа отличается тем, что департамент г. пол. считает слишком либеральным и мало деятельным и потому стоит над всякими моралями, тем не менее мы теперь вполне похожи на раков на мели, мои мальчуганы, как мелкие рачки, тоскливо ползают кругом. Не можете ли вы через кого-нибудь узнать о службе фельдш. акушерки...

    Может быть, что-либо выйдет...» [* Письма Ромася находятся в архиве В. Г. Короленко. За предоставление их приношу благодарность Наталье Владимировне Короленко.]

    Но до того, как «что-либо вышло», Ромась в третий раз был арестован всё за то же — за революционную пропаганду.

    Фигура М. А. Ромася заинтересовала и Короленко как беллетриста. В рассказе «Художник Алымов», оставшемся ненапечатанным при жизни Короленко, Ромась изображен в лице Романыча. Романыч и сопровождающая его девушка Фленушка (можно предположить, что этот образ навеян Машей Деренковой) изображены в момент их посадки на пароход после пожара. Красновидово названо в рассказе «Морщихой» (в варианте — «Миловидово»).

    В рассказе сообщается, что Романыч — «похож на хохла». Сходно с Ромасем, Романыч в Морщихе «хотел для начала завести общественную потребительную лавку». «Эту историю я вам теперь рассказывать не стану, — говорит художник Алымов, — поздно. Может быть, когда-нибудь сам опишу ее в «Н-ском листке», если пропустит губернская цензура. Да, впрочем, вы легко себе это представите... Одно знаю наверное: в душе у этого человека такая в настоящую минуту вражда к меньшому брату,— просто буря!» [* В. Г. Короленко, Собр. соч., Гослитиздат, М. 1954, т. 3, стр. 324.]

    Рассказ Короленко подчинен теме крушения народнических иллюзий, образ Романыча — одно из слагаемых этой темы, и нет оснований видеть в эпизоде с Романычем сколько-нибудь точное изображение деятельности Ромася. Но детали образа во многом, несомненно, характерны для Ромася.

    «...Образования нигде не получил, — рассказывает о нем Алымов, — а между тем читал Куно Фишера, Спенсера и Маркса и обо всем, о чем мы сейчас говорим с вами и еще будем говорить, во всей этой игре ума может легко принять участие на равных правах. Но... пишет плохо, с ошибками, и в конторщики, например, не годится... настоящий представитель бродячей интеллигенции, вышедший из народа...» [* Там же, стр. 311-312.] «Судьба наполовину переписала его, да так неотделанным и пустила. Ищи своего места, бедняга...» [* В. Короленко, Полное собр. соч., Гос. изд. Украины, 1925, т. XV, стр.

    /Илья Груздев. Горький и его время. 1868-1896. Изд. 3-е, доп. Москва. 1962. С. 618-625./

                                                 «Первое преступление» М. Горького*

                                                 (Из очерков по архивным материалам)

    [* А. М. Горький по просьбе редакции прочел этот очерк в рукописи и написал к нему примечания, которые печатаются вслед за текстом. Ред.]

    Мы мало интересуемся биографиями наших виднейших писателей и общественных деятелей, — и хороший пример тому наше крайне слабое знакомство с биографией, бесспорно, самого крупного из современных писателей-художников — Максима Горького. Целый ряд моментов в биографии этого писателя до сих пор совершенно не разработан, — и притом моментов столь важных и интересных, как например, годы его юности (конец 80-х г.г.), — период, когда будущий М. Горький, а в то время никому неведомый «нижегородский малярного цеха подмастерье» Алексей Максимович Пешков, только что начинал нащупывать свой путь в жизни...

    Заполнить один из пробелов в этой области, познакомить читателей с одним из интереснейших эпизодов в жизни Горького-юноши и является задачею нашей статьи: в ней мы, на основании архивных материалов, расскажем (к сожалению, далеко не с тою полнотою, как это нам хотелось бы) историю первого ареста А. М. Пешкова [* Материалом для настоящего очерка послужило имеющееся в нашем распоряжении в копиях дело № 7 за 1889 г. нижегород. жанд. управл., хранящееся с 1918 г. в нижегородском «Архиве революции»: в этом деле сшита переписка по ряду дознаний: переписка по делу А. М. Пешкова и его товарищей занимает л.л. 16-50. Как видно из характера этой переписки, данное дело о Пешкове было не основным, а добавочным делом о нем нижегород. жанд. упр.: оно включает в себя переписку, которую вел начальник этого жанд. упр. ген.-м. Познанский со своим помощн. подп. Федоровым, ведшим следствие об А. М. Основное дело, ведшееся подп. Федоровым и заключавшее протоколы допросов, в нижегородском архиве не сохранилось: оно было послано в департ. полиции итоттуда не возвращено. Сохранилось ли оно в архиве деп. пол. — судить пока трудно; можем только сказать, что во время нашей работы в этом архиве над делами 80-х г.г. нам дела о Пешкове не попадалось: возможно, что оно уничтожено: жандармы периодически производили чистку своего архива, сжигая «ненужные» дела; особенно беспощадна была чистка, произведенная незадолго до революции в 1915 году. Как бы то ни было, именно неполнотой архивного материала объясняется неполнота нашего очерка.]. До сих пор в литературе этот арест, насколько нам известно, совершенно не освещен, — о нем только упоминалось в некоторых биографических заметках, да в кратких — «справках», составленных о Горьком в департ. полиции [* Таких «справок» напечатано две; ранняя, составленная в 1902 г. на предмет исключения Горького из академии наук («Былое» за № 12, июль 1918 г.) и более позднего происхождения (около 1913 г.) опубликованная в «Луче» за ноябрь 1917 г.].

    В конце апреля или начале мая 1889 года [* Указания на этот счет в наших документах расходятся: сам Горький (в очерке «Писатель», «Современник», 1911 г., № 10) пишет, что прибыл в Нижний весною 1889 г.] А. М. Пешков, после двухлетнего отсутствия, во время которого он исколесил Поволжье до Царицына, возвратился в Нижний-Новгород. В этом городе у него имелись родственники: здесь (по Грузинскому переулку) проживал его дядя, чертежник Василий Сергеевич Сергеев, в семье которого А. М. провел 7 лет — с 1880 по 1887 г.г. (1) — перед своим отъездом в Казань. Но на этот раз А. М. поселился не у дяди, а в квартире «состоявшего под негласным надзором полиции бывшего сельского учителя Акима Чекина (Чикачева тоже)» в доме Лик по Жуковской улице. Вскоре после переезда в эту квартиру Пешкова, в ней же поселился третий жилец, — некто Сергей Сомов, (2) тоже с точки зрения начальства, «личность подозрительная»: бывший студент, привлекавшийся несколько лет тому назад по политическому делу (если не ошибаемся, по делу казанского кружка сочувствующей народовольцам молодежи), отбывший по этому делу административную ссылку в Сибири, откуда он теперь только что возвратился, и, конечно, также состоявший под надзором полиции.

    Таким образом в означенном доме Лик образовалась уже целая «коммуна» подозрительных, с точки зрения начальства, личностей, и нет ничего удивительного, — особенно если принять во внимание тогдашнюю острую безработицу в жандармских управлениях — в том, что подобное «скопление» «сомнительного в отношении политической благонадежности» народа привлекло к себе пристальное внимание недреманного ока начальства.

    Квартира была взята под «негласное наблюдение», данные которого только усилили подозрение.

    Это наблюдение установило, что и А. М. Пешков, и его жители круг своих знакомых ограничили «лицами, состоящими под надзором полиции или навлекающими на себя подозрение в политической неблагонадежности», что их квартиру часто посещают «личности, считающиеся неблагонадежными». Круг этих знакомств «дело» выясняет плохо: в нем есть указания на ряд лиц, преимущественно женщин, посещавших квартиру А. М. и его товарищей, но эти имена (часть их мы приводим ниже) ничего не говорят ни уму, ни сердцу современного читателя. В числе тогдашних знакомых А. М., — знакомых, хотя и не упомянутых в «деле», но, несомненно, не оставшихся неизвестными жандармам, были и люди, оставившие след в нашей общественности: к числу их надо в первую очередь отнести известного беллетриста народника Петропавловского-Каронина, привлекавшегося в свое время к знаменитому «большому делу» о «пропаганде в империи» (закончившемуся «процессом 193-х»); о крупном влиянии, которое было оказано этим писателем на складывавшееся тогда мировоззрение Горького юноши, рассказано недавно самим Горьким [* См. цитированный уже выше очерк «Писатель».]; о том же, что это знакомство не могло остаться неизвестным жандармам, с безошибочностью можно догадываться на основании того факта, что и Петропавловский-Каронин в то время так же, как и сам Горький, состоял под надзором полиции [* В секретном отделе архива бывш. нижегор. губернатора о Каронине хранится специальное дело (№ 52 за 1887 год.).].

    Далее то же самое наблюдение выяснило ряд других ценных, с точки зрения власти, подробностей: было установлено, что «жизнь этих трех лиц (т.-е. А. М. Пешкова, Сомова и Пекина) и общение их между собою велись на коммунистических началах, что они не только не держат у себя никакой прислуги», но — больше того — «они не дозволяют даже прислуге домовладельца г. Лика прибирать у них в комнатах и запирают квартиру», когда уходят из нее, очевидно скрывая, как догадывались проницательные жандармы, от постороннего глаза что-то, в этой квартире хранящееся.

    Все это увеличило подозрение попечительного начальства, у которого складывалось представление о квартире во флигеле дома Лик, как о каком-то центре крамолы: впоследствии в ноябре 1889 года, начальник нижегород. губерн. жанд. упр. ген.-м. Познанский так формулировал (в поданной губернатору резюмировочной записке по делу А. М.) свой взгляд на эту «коммуну» вообще и на А. М. Пешкова в частности.

    «Это обстоятельство (характер совместной жизни А. М. с Сомовым и Чекиным.) меня еще более утверждало в политической неблагонадежности Алексея Пешкова, так как дружба его с вышеназванными двумя, несравненно выше его стоящими по образованию и развитию личностями, которые, кроме того, гораздо старше его годами, давало мне полное право предполагать, что он, Пешков, представляет из себя орудие, при помощи которого Чекин и в особенности Сомов распространяют или желают распространять в городе свои антиправительственные воззрения».

    Собрав в Нижнем такие сведения о «коммунарах» из дома Лик и так расценивая уровень их политической благонадежности, г. Познанский, конечно, должен был приняться за тщательные разведки об их прошлом: и действительно, мы знаем, что уже с июля 1889 года [* Запрос в Царицын был отправлен 7 июля 1889 г. (№ 403).] он начал рассылать в разные города запросы о А. М. и его товарищах. Об А. М. 'Пешкове запросы были посланы, как видно из дела, в Казань, Саратов и Царицын: ответа, присланного из Саратова, в деле не сохранилось, — известно, только, что он был. Ответ из Царицына сохранился: из него явствовало, что А. М. во время своего пребывания в Царицыне (3) не попал в сферу влияния полиции: [* Бумага эта датирована 22 октября, в Нижнем получена 27 октября: в |своем ответе на нее нижегор. жанд. управление указывало, что «в данное время в справках относительно А. Пешкова надобности уже не встречено».] этот ответ гласил:

    «Вследствие предписания от 12 июля текущего года за № 403, имею честь довести до сведения вашего превосходительства, что так как чинами отд. корпуса жандармов, так равно и местной полицией не установлено того, чтобы когда-либо проживал в Царицыне маляр . Алексей Максимов Пешков, донося о вышеизложенном я имею честь покорнейше просить ваше превосходительство не отказать почтить меня предписанием, в котором году и у кого именно проживал Пешков в Царицыне, состоял ли он в качестве рабочего в артели или имел свое малярное заведение. Ротм. Устинов».

    Зато ответ Казанского губ. жанд. управления содержал в себе ряд очень интересных, — и для нижегородских жандармов, и для нас, — подробностей о жизни А. М. в Казани: приводим этот ответ полностью:

    Казанское губ. жанд. управл.

     Октября 13 дня 1889 года

                  № 1530

                                                  Начальнику Нижегород. губерн. жанд. управл.

                                                                                                                                   Секретно.

    На отношение вашего превосходительства от 9 сего октября имею честь сообщить, что упомянутый в оном маляр Алексей Максимов Пешков, очевидно, тот самый, о действительной выдаче коему нижегородской мещанской управою паспорта за № 323 сроком с 7 декабря 1887 года по 7 декабря 1888 года ваше превосходительство уведомили меня от 6 минувшего сентября за № 586/1048, и фотографическая карточка которого при сем прилагается, — проживал в Казани в 1887-88 году; занимался не малярным мастерством, но служил разносчиком хлеба в существовавшей с апреля мес. 1887 г. по июнь месяц 1888 года в городе Казани, на углу Бассейной улицы и Безымянного переулка, в доме Степановой, булочной, официальным владельцем которой считался проживавший в г. Казани и занимавшийся мелочной торговлей бакалейными товарами, а впоследствии объявленный несостоятельным должником крестьянин Степан Иванов Деренков, дочь которого Мария Степанова, в 1886 г. кончившая курс казанск. ксениинской женской гимн., а ныне состоящая в замужестве за управляющим имением казанского уездного предводителя дворянства г. Перцова при деревне Кашмары, Мамадышского уезда, Казанской губернии, Николаем Алексеевым Рамазовым (4) и по своим знакомствам и сношениям возбуждавшая сомнение в ее политической благонадежности, лично производила торговлю в упомянутой булочной, при которой и проживала, как уполномоченная от своего отца. В действительности же, как на то указывали получавшиеся мною негласные сведения, булочная эта была с весьма подозрительными целями, сущность коих, однако, не представлялось возможности выяснить, открыта на средства известного по своей политической неблагонадежности, состоящего ныне ассистентом при одном из профессоров хирургии императорского казанского университета врача Петра Филипповича Кудрявцева (5), бывшего в то время еще студентом означенного университета, и совместно с товарищами своими, — также сомнительными в политическом отношении, — студентами Анатолием Ивановым (6) и Виктором Пьянковым, из которых последний помогал Деренковой в торговле, проживавший как бы в качестве квартиранта при означенной булочной, которая имела чисто конспиративный характер, служа местом подозрительных сборищ учащейся молодежи, занимавшейся там, между прочим, совместным чтением тенденциозных статей и сочинений для саморазвития в противоправительственном духе, в чем участвовал и Алексей Пешков, что, помимо негласных сведений, явно доказывается препровождаемыми при сем для сведения и в полное распоряжение вашего превосходительства: 1) тетрадью, содержащей написанную, как видно из надписи под заглавием лист (?) Алексеем Пешковым, носившим также прозвище «Грохало», выписку из статьи «Современные учения о нравственности и ее история. Миртов. О.З., 10 ч., 4 том» [* Очевидно, «70-й год, е. 4-й»; бумаг этих в нижегородском архиве не обнаружилось.] и 2) принадлежащим Пешкову экземпляром из данного, как в свое время было выяснено, с противоправительственными целями в 1883 году в г. Челябинске, Оренбургской губ., владельцами библиотеки братьями Покровскими, а в августе месяце того же года распространенного в г. Казани известным вашему превосходительству Василием Кларк и его товарищем по казанскому университету челябинским купеческим сыном Николаем Зобниным, ныне состоящим в административной ссылке в Зап. Сибири, печатного «Систематического указателя лучших книг и журнальных статей 1856-1883 г.г.», каковые предметы обнаружены у подвергнутых по распоряжению моему, на основании 29 статьи положения 14 августа 1881 года, в ночь на 4 августа сего года обыску — без дальнейших впрочем, последствий и по причинам, не имеющим отношения к деятельности упомянутой булочной, — проживавшей в городе Казани сельской учительницы Надежды Александровой Щербатовой, которая с августа 1887 года до мая месяца 1888 года также проживала при булочной этой, помогая в торговле и по хозяйству Марии Деренковой, ее воспитаннице по гимназии.

    Когда упомянутая булочная в указанное выше время, по недостатку денежных средств у предпринимателей, прекратила свое существование, то Алексей Пешков, оставшийся некоторое время без всяких занятий, 7 июля 1888 года отправился в село Красновидово, Свияжского уезда, Казанской губернии, где пробовал, но неудачно, заняться мелочной торговлей (7) откуда же в сентябре месяце, того же года, возвратился в г. Казань, а затем в конце того же сентября месяца неизвестно куда выехал, причем, по имеющимся негласным сведениям, Алексей Пешков в последних числах мая месяца текущего года был на весьма короткое время в г. Казани, но с какою целью сюда приезжал и где квартировал, не представилось возможным выяснить, как равно не представляется возможности установить времени, целей и самого факта других приездов его летом настоящего года в город Казань, где он по всей вероятности останавливался у кого-либо из своих знакомых, не предъявляя своего документа к прописке. Что же касается до причин, которые могли бы вызвать упоминаемые вашим превосходительством поездки Пешкова из Нижнего Новгорода в г. Казань, где Пешков также постоянно вращался в кругу лиц прямо неблагонадежных и сомнительных по своему политическому направлению, весьма возможно, что он был посредником каких-либо тайных сношений между неблагонадежными личностями, проживающими в Нижнем Новгороде и Казани.

    «К изложенному необходимым считаю присовокупить, что Алексей Пешков, проживая в г. Казани, не был явно скомпрометирован в политическом отношении и мой запрос вашему превосходительству от 25 августа сего года за № 1086 касательно документа Пешкова и сведений о нем вызван был именно обнаружением у Надежды Щербатовой вышеозначенных предметов, Пешкову принадлежащих, как это удостоверила Надежда Щербатова, объяснившая, что предметы эти она увезла случайно со своими учебными книгами при отъезде ее из булочной в мае месяце 1888 года на летнее время к знакомым в Чистопольский уезд, Казанской губернии, и не возвратила по принадлежности, так как более с Пешковым не встречалась и не знала его местожительства. Начальн. управления полк. Гангард» [* Впоследствии, в 90-х г.г., комендант Шлиссельбургской крепости (в период относительно мягкого режима).].

    Эти справки о Пешкове прибыли в Нижний, как видно из имеющихся на них отметках, уже после того, как были совершены описываемые нами ниже обыск в «коммуне» в доме Лик и арест А. М. Пешкова; поэтому роли в этом аресте, вызванном совершенно иными причинами, они не сыграли, — они характеризуют лишь, какую сеть плело в это время вокруг Горького-юноши нижегородское жандармское управление.

    Причины ареста, повторяем, были другие.

    Ген.-майор Познанский, как он после сам писал губернатору, «постоянно искал случая проникнуть в общую квартиру Сомова, Чекина и Пешкова, но к сожалению не находил к тому законных оснований»; такое «законное основание» нашлось только в октябре в виде полученной 12 октября в Нижегородском губернск. жандармском управлении из департамента полиции телеграммы о заарестовании Сергея Сомова, в связи с одним небольшим делом, возникшим в это время в г. Казани. Эта телеграмма доставила Познанскому, по его собственному признанию, «известное удовольствие»: он, «наконец, мог посредством обыска узнать в известной степени, в какой мере неблагонадежны обитатели квартиры в д. Лик, и принять относительно их соответствующие меры».

    С производством обыска спешили: телеграмма об аресте пришла 12 октября, в этот же день был произведен обыск, и все же жандармы опоздали. «Хотя я, — писал потом Познанский, — и поторопился с обыском (он был произведен в самый день получения депеши), но в квартире не оказалось уже никого; во время самого обыска в нее возвратился только Пешков. Чекин же за два дня перед тем выбыл в Горбатовский уезд, а Сомов часа за 3 до получения мною телеграммы о заключении его под стражу исчез и затем в Нижнем уже найден не был».

    Такого рода результат обыска, конечно, далеко не был приятен для властей, и свою досаду они начали вымещать на А. М. Пешкове.

    Производивший обыск подп. Федоров немедленно же после того, как выяснилось отсутствие Сомова и Чекина, сообщил об этом факте г.-м. Познанскому, и последним было отдано следующее распоряжение:

    № 711. октября 12 дня 1889 г. Подполковнику Федорову.

    Вследствие полученного сейчас через посланного жандармского унтер-офицера донесения вашего высокоблагородия о том, что в квартире, занимаемой бывшим студентом Сергеем Сомовым и бывшим сельским учителем Акимом Чекиным, в данное время вами осматриваемой и обыскиваемой, ни Сомова, ни Чекина не оказалось, и что неизвестно, где они находятся, но что во время обыска в эту квартиру явился третий жилец оной Алексей Пешков, предлагаю вашему высокоблагородию поступить так: принять меры, чтобы означенный Пешков до окончания обыска в квартире из нее никуда не отлучался и не мог бы сообщаться с кем-нибудь из посторонних лиц и в особенности со знакомыми Сомова и Чекина и затем, руководствуясь законом об охране, опросить как Пешкова, так и хозяев и прислугу владельца дома, в котором находится квартира Сомова, Чекина и Пешкова, неизвестно ли им, где в данное время пребывают Сомов и Чекин и когда они отлучились. О том, что окажется по этим опросам, мне тотчас же донести.

    «Опрос» Пешкова был произведен: протокола его не сохранилось из других же документов мы узнаем, что на этом допросе Пешков держал себя мужественно: он не только ответил, что не знает где Сомов, но стал даже уверять, что Сомов исчез из квартиры не 12, а 11-го октября. Держал себя при этом опросе Пешков в высшей степени «дерзко и даже нахально». (8).

    Это показание Пешкова разошлось с показаниями прислуги и убедило жандармов в том, что А. М. «укрывательствует». Такого рола вывод находил некоторое подтверждение в общей картине, найденной жандармами при входе в квартиру; об этой картине Познанский писал:

    «Что касается до Сомова, то он по всей вероятности был кем-нибудь оповещен о производящемся ныне в Казани дознании и аресте некоторых из его знакомых и поторопился, уничтожив или припрятав все, что могло служить уликой против его, а быть может и против его сожителей, скрыться, из Нижнего. Оказавшиеся в квартире Сомова, Чекина и Пешкова книги и бумаги найдены разбросанными в беспорядке и частью порванными и притом между ними не обнаружено ничего существенного. [* «Несущественное» было все же в небольших размерах взято: ниже мы приведем расписку А. М. Пешкова в обратном получении забранных у него рукописей и карточек.] Очевидно было, что найденное представляло только ненужный отбросок, что бумаги пересматривались и разбирались. Какого-либо имущества (платья, белья и пр.) у Сомова также не было найдено, а между тем об отъезде его из Нижнего и об оставлении им квартиры в д. Лик ни членам его семейства ни даже его прислуге, с которою встречался как в день своего исчезновения так и накануне, не было известно».

    Эта обстановка отъезда Сомова с несомненностью говорила что ему в его отъезде кто-то помогал, а так как Чекина в городе в это время не было, то таким помощником, ясно, мог быть лишь «третий жилец квартиры в доме Лик» — А. М. Пешков. Такого рода вывод и был сделан жандармами, и он определил судьбу Пешкова: его решено было арестовать. Предписание об этом аресте, отданное г.-м. Познанским подполковнику Федорову гласило:

    № 713. Октября 13 дня 1889 г. Подполковнику Федорову.

    Рассмотрев произведенные вами в порядке закона об охране и по моему распоряжению опросы мещанина Алексея Пешкова, дворника дома Лик, в котором жили Сомов и Чекин, крестьянина Якова Шаринова и кухарки мещанки Ольги Прохоровой и заметив: 1) что показания этих трех лиц, относящиеся до времени исчезновения из квартиры бывшего студента Сомова, не согласуются между собою, 2) что Пешков, очевидно, отклоняется от истины, говоря, что он не знает, куда отправился Сомов и в 3) что скрывает он местонахождение Сомова весьма понятно для того, чтобы лишить вас возможности разыскать Сомова и чтобы в то же время предуведомить его, Сомова, о произведенном у него обыске и грозящей ему, быть может, беде, предписываю вашему высокоблагородию привлечь Пешкова к особому от производства о Сомове дознанию в порядке закона об охране в качестве обвиняемого и мерою пресечения относительно его принять заключение под стражу, что необходимо для успеха дальнейших розысков Сомова».

    Привлечь А. М. к дознанию не пришлось — данных для этого было мало, но к переписке он был привлечен и в тюрьму посажен: в деле сохранились уведомления о возбуждении этой переписки и сведения об А. М., посланные в департ. полиции...

    25. Время и место обыска или ареста: обыск произведен 12 октября, а арестован 13 октября в г. Нижием-Новгороде.

    26. Время нового допроса: 13 октября 1889 г... (9)

    На квартире Пешкова и его товарищей после ареста А. М. была посажена засада из чинов полиции, задерживавшая для выяснения личности всех ходивших на квартиру; в деле сохранилось, донесение пристава 2-й кремлевской части Чеховского (от 15 окт. за № 13929) о лицах, посетивших 14 октября квартиру в доме Лик; список этих лиц любопытен в том отношении, что он знакомит нас с кругом ближайших знакомых А. М. и его товарищей, в этом списке фигурируют:

    1. Алкина, состоящая под надзором полиции, живущая в д. Малышевой, на Больничной улице, (в других находящихся в деле документах она именуется «девицей татаркой» и гражданской женой упомянутого выше находившегося в ссылке в Зап. Сибири Василия Кларка);

    2. Бетнер, Лев (10) Дмитриевич, живет у смотрителя Аракчеевского корпуса г. Бетнера;

    3. Ширяева, Елена (11) Григорьевна, крестьянка дер. Таволжки, Петров, у., Сар. губ., живущая на Б. Покровке (в других документах она именуется «женой запасного секретаря» и «состоящей под негласным надзором»).

    4. Яковлева, Варвара Маркеловна, санитарка отделения нижегородской земской больницы, живущая на Мартыновской улице, в женском отделении.

    Уведомляя Федорова, ведшего следствие, о посещении этими лицами квартиры в д. Лик, г.-м. Познанский прибавлял, что «не мешало бы всех этих лиц опросить о причинах их прихода в ту квартиру, а также к кому именно они приходили, об отношении их к Сомову, Пешкову и Чекину», тем более, что «из поименованных 3-х женщин Алкина и Ширяева состоят под надзором и принадлежат к числу личностей, считаемых мною крайне подозрительными в отношении их политической благонадежности [* Любопытно, что в этом перечислении Познанским пропущен был Бетнер, т. е. оставшийся непритянутым к делу. Случайным этот пропуск конечно быть не мог: таких случайностей у жандармов не бывало. Чем же это объяснить?]».

    Были-ли произведены опросы этих лиц, и, если да, то что они показали, — из дела не видно...

    В тюрьме А. М. на этот раз пришлось пробыть очень недолго. 15 октября из Казани была получена телеграмма о задержании там Сергея Сомова и в тот же день Познанский писал подп. Федорову:

    «Получив сегодня из Казани депешу о том, что бывший студент Сергей Сомов разыскан и задержан, я нахожу, что содержать мещанина Алексея Пешкова под стражей не представляется необходимым, почему и предлагаю вашему высокоблагородию его, Пешкова, из под стражи освободить и мерою пресечения, впредь, до окончания о нем переписки, назначить особый надзор местной полиции».

    16 октября А. М. был освобожден и в департ. полиции была послана «литера Н.»: «Уведомление об изменении меры пресечения», где причиной освобождения выставлялось: «на том основании, что скрывшийся и подлежавший аресту Сергей Григорьев Сомов задержан в Казани и что, следовательно, нет опасения, чтобы Пешков способствовал укрывательству Сомова».

    Но «переписка» о Пешкове не прекратилась: она шла своим чередом и 30 октября уже была закончена. 31 она поступила к г.-м. Познанскому, в препроводительной бумаге подп. Федоров писал, что на основании собранных сведений «безошибочно можно причислить Пешкова к личностям неблагонадежным в политическом отношении». Познанский дела у себя не задержал и уже 1 ноября препроводил его к нижегородскому губернатору, приложив к нему большую резюмирующую записку: Фактические данные этой записки нами уже использованы выше, и здесь мы отметим только ее выводы.

    Стремясь все время подчеркнуть бдительность нижегородского жандармского управления, своевременно заметившего «сомнительное в отношении политической благонадежности» поведение А. М., записка эта приходит к выводу, что Пешков, «представляет собою удобную почву для содействия неблагодарному люду России», «был знаком с неблагонадежными личностями», «читая сочинения особенного, не вполне желаемого не соответствующего его развитию и полученному нм образованию, направления» и т. д. Но так как это в большей части „относилось к прежней жизни Пешкова (в Казани) и при обнаружении не было найдено достаточным для привлечения Пешкова к дознанию, то и я, — писал Познанский, — разумеется не нашел возможным основывать обвинение Пешкова» на этих фактах; «все же другие показания, встречающиеся в переписке о нем, и между ними показания г. г. Лика и Ланина (т.-е. того прис. пов., перепиской у которого А. М. зарабатывал свои 20 рублей. Б. Н.), — личностей, заслуживающих полной веры и уважения, говорят скорее в пользу Пешкова, нежели против него». Вследствие всего этого Познанский «полагал бы дело о мещанине Алексее Пешкове дальнейшим производством прекратить, принятую относительно него меру пресечения, — гласный надзор полиции, изменить на негласный надзор с тем, чтобы по поступлении его на военную службу (он будет тянуть жребий в конце нынешнего года) о его прошедшем было сообщено его военному начальству».

    Как и следовало ожидать, этот вывод жандармов был поддержан губернскими властями (известно, ведь, что последние чрезвычайно редко не соглашались с заключениями первых), и вскоре в жандарм, управление поступила из канцелярии губернатора бумага, за подписью вице-губернатора П. Неклюдова, уведомлявшего, что он «разделяет взгляд относительно прекращения производством дела о мещанине Алексее Пешкове и отмены учрежденного за ним гласного надзора с подчинением его секретному надзору полиции».

    Дальнейшее уже просто: 5 ноября переписка, вместе с ответом губернатора, была отправлена в департамент полиции; в этот же день А. М. были возвращены отобранные у него бумаги; приводим подлинную расписку А. М. в получении этих последних:

    «Принадлежащие мне книги и бумаги, с прибавлением под заглавием «Здесь свалка навоза и мусора» и за исключением фотографических карточек Кармазинской, Ширяевой, Полудницыной, Басаргиной и Алкиной я получил 5 ноября.

    Мещанин Алексей Пешков».

    Последний, хранящийся в деле и имеющий отношение к А. М. Пешкову документ, — это уведомление нижегородского полицеймейстера от 19 ноября о том, что А. М. перешел на новую квартиру, — в д. Малышева, по Больничной ул...

    Так закончилось для А. М. Пешкова его первое знакомство с российскими жандармами. В дальнейшем у него таких знакомств было не мало...

    Так закончилось для А. М. Пешкова его первое знакомство с российскими жандармами. В дальнейшем у него таких знакомств было не мало...

    Бор. Н-ский.

                                                          Примечания М. Горького.

    1. С 80-го по 85-й год. За эти пять лет я две навигации служил «посудником» на пароходах сначала «Добром» Курбатова, потом «Пермь» Любимова. 83-й и 84-й года был «мальчиком» при лавке икон и старопечатных книг и, в то же время, числился учеником иконописной мастерской Салабанова. Весною 84-го снова поступил к Сергееву. Летом 85-го уехал в Казань. «Поселиться у дяди», я, конечно, не мог, ибо не жил у него, как у родственника, а служил, как у хозяина. Сергеев был племянником моей бабушки. См. мою книгу «В людях».

    2. С. Р. Сомов, «нигилиста из дворян Саратовской губ., жил в Париже, изображен П. Д. Боборикиным в романе «Солидные добродетели» под фамилией Ломова. До Парижа работал с В. Пругавиным по изучению артелей на Волге, хорошо знал И. А. Кущевского, встречался с Лесковым. Был в ссылке в Ялуторовске или Верхоянске — вместе с И. Е. Петропавловским-Карониным, которого, между прочим, вызвал на дуэль, поссорившись с ним из-за брюк. Дуэль не состоялась. Сомов был наиболее типичный «нигилист» из всех людей этой марки, встреченных мною. Фанатический поклонник естественных наук, ярый рационалист, он хвастался своим эгоизмом и любил показывать его в формах крайне отталкивающих — был грязен, груб, циничен, в сущности же оставался большим добряком до смешного увлекавшимся изысканием среди молодежи «гениальных парней». Я познакомился с ним в Казани, где он организовал довольно обширный кружок молодежи; после переезда С. в Нижний, во главе кружка встал его талантливый ученик Федосеев, вскоре «провалившийся» вместе со всем кружком. Сомов написал большую работу, в которой доказывалось, что явления социальной психологии подчиняются тем же законам физики, как и явления электричества. На рукописи этой работы была надпись Н. К. Михайловского, сдержанно одобрительная; помню из нее два слова: «мало фактов». Более одобрительно отнесся к работе этой молодой московский психолог Викторов — его надпись тоже была сделана на обложке рукописи. Одна глава этой работы была издана в Нижнем брошюрой.

    3. Я жил не в Царицыне, а на ст. «Крутая», Волго-Донской ветви и, вероятно, подлежал наблюдению железно-дор. жандармов. Шпионов к нам на станцию присылали из Калача. Следили за мною, телеграфистом Юриным, казанским переплетчиком Лахметкой и поручиком Матвеевым, бывшим ссыльным. «Наблюдение, было вызвано частыми визитами к нам на станцию казаков из двух ближайших станиц, а также наездами Матвеева из Царицына и Лахметки из Калача. Поступил к нам сторожем некий Черногоров — мужчина весьма бравого вида, но скоро наш станционный жандарм Бодряга предупредил нас, что это шпион из Ростова. Недели через три Черногоров напился зверски, избил помощника начальника станции Ковшова и был прогнан.

    4. Это был Михаил Антонович Ромась, мещанин гор. Козельца железнодорожный рабочий, года за два перед тем вернувшийся из Якутской ссылки, где он жил вместе с В. Г. Короленко, а в 92 г. арестованный в Смоленске, как заведывающий тайной типографией «народоправцев». По этому делу был арестован и Мациевич, М. А. Натансон, А. М. Лежава — ныне Замнаркомвнешторга — и много других. В Нижнем и Казани по делу «народоправцев» выдавала истерическая девица Истомина, убитая вместе с ее ребенком, взрывом на даче Столыпина.

    5. Неверно, — на деньги Андрея и Марии Деренковых, детей Степана.

    6. Анатолий был маляр и стекольщик, а не студент. Изумительно талантливый юноша, он не вынес тяжкой жизни и застрелился в 90 г. 19-ти лет.

    7. Вздор. В Красновидово меня пригласил для пропаганды среди мужиков М. А. Ромась, который открыл там мелочную лавку на средства, данные ему Чарушниковым и Натансоном. Работали в Красновидове Надежда Щербатова, Мария Деренкова, Анатолий, я и рыбак Изот «распропагандированный» Ромасем, чудесный мужик, умница и добряк. Ромась продавал товары значительно дешевле других двух сельских лавочников, что быстро вызвало их ненависть к конкуренту, и они решили расправиться с ним «по-домашнему». Изота убили и сунули под баржу, в Ромася дважды стреляли из ружья, начинили полено дров порохом и взорвали у нас печь в кухне; наконец, в августе подожгли лавку и она сгорела со всем товаром. Едва не сгорел и я, захваченный огнем на чердаке, стаскивая оттуда ящик книг. Выбросился из окна, завернувшись в тулуп. Поджог приписали Ромасю и хотели бросить его в огонь, но он, вообще отличавшийся непоколебимым спокойствием, так величественно курил трубку, пуская дымок прямо в рожи освирепелых мужиков, что они благоразумно отступили. Меня застигли, когда я рубил загоревшийся плетень соседа, но в руках у меня был топор, мужики уже знали, что я довольно силен и ловок в драке, на помощь мне, не торопясь, пришел Михаил Антонович, и все кончилось благополучно. Ромась был могучий мужчина лет 40-45, борода большая, а голова гладко острижена, под высоким лбом — серые, спокойные и умные глаза. Он был человек весьма начитанный, имел несколько десятков хороших книг и всюду возил их с собою. По делу «народоправцев» он сидел около года в тюрьме, потом был сослан на 10 лет, кажется, в Якутскую. Весной 1904 г. он жил в Седлеце, куда я ездил навестить его. Тюрьма и ссылка почти не изменили его физически и совершенно не отразились духовно — такой же крепкий человек, спокойно верующий в правоту своего дела. Из Седлеца его выслали на родину в Козелец, где он — в 1908 г. — был арестован за пропаганду среди штундистов. Жив ли он теперь? Не знаю. Я очень многим обязан ему, — он пригласил меня к себе в Красновидово, вскоре после того, как я прострелил себе левое легкое, покушаясь на самоубийство. Из всех моих знакомых той поры, он один отнесся ко мне внимательно и серьезно.

    8. О наблюдении за нашей квартирой я был предупрежден торговкой кружевами Саней Клюевой, сестрой жандарма, чудеснейшей дамой, с которой у меня были наилучшие отношения. Ее брат, одетый ломовым извозчиком, но всегда забывая переменить жандармские штаны, почти ежедневно торчал в мелочной лавке против ворот дома Лик. Ожидая обыска и ареста, Аким Александрович Чекин уехал в Сергачь, а Сомов — в Казань откуда были получены сведения об аресте членов кружка Федосеева.

     9. Неверно. Арестован я был тотчас после обыска, т.-е. 12-го октября. Допрошен через три-четыре дня. Выпущен из тюрьмы не 16-го октября, а 7-го ноября, накануне Михайлова дня. Это я хорошо помню, ибо на другой день была вечеринка у Кларка и тут я впервые увидал «нелегального» (кажется, это был Сабунаев). Он вызвал у меня весьма памятное впечатление: был очень неумело одет, плохо загримирован, носил рыженький парик, говорил пренебрежительно, а публика слушала его почти подобострастно. Мне он сказал: «Тюрьма — необходимая школа для революционера». Помнится, я ответил ему дерзостью, — должен был ответить так.

    10. По паспорту Льва Бетнера жил в Нижнем — недолго — Гусев, пропагандист среди молокан Саратовской губ., только что возвратившийся из ссылки, вскоре арестованный в Саратове и, через 9 месяцев, умерший в тюрьме. Читай о нем у Степняка.

    11. Елена Ширяева — жена Степана Ширяева, погибшего в Алексеевском равелине. Перед арестом своим Степан Ширяев поручил ей своего брата Петра, алкоголика, с которым она и жила в невыразимых мучениях. Жандармы, видимо, смешали ее с Еленой Ширяевой, сестрой Степана и Петра, умной и милой девушкой.

    М. Горький.

    20 Марта 1921 г.

    /Былое. № 16. Москва. 1921. С. 174-186./