ЎЎЎ 77-2. Адубарыя Ігідэйка. Эдуард Пякарскі ў жыцьцяпісах. Сш. 77-2. 1984-2. Койданава. "Кальвіна". 2024.

 

                                                            У ГАРАХ ДЖУГДЖУРА

    У жніўні 1903 года лета на беразе Ахоцкага мора было халоднае. Яшчэ халадней было на прыбярэжным крутым хрыбце Аёмакіт, на які ўзьбіраўся невялікі атрад з трох чалавек, удзельнікаў экспэдыцыі, што вывучала быт якутаў і эвенкаў Прыаянскага краю, прылеглага да Ахоцкага мора. Кіраўнік атрада Эдуард Пякарскі запісваў на прывале ў дзёньніку: «Сьцежка — суцэльны камень, востры, рэжа ногі, для якіх слабай аховай служаць надзетыя сёньня тарбасы... Вось мы на ўзроўні туману, які расьсьцілаецца па вяршынях суседніх гор. Месяц слаба сьвеціць скрозь туман. Пад намі цэлае мора густога туману, хвалюемага ветрам. Дзе-нідзе на хвіліну агаляюцца вяршыні больш нізкіх гор і зноў патанаюць у моры. Карціна цудоўная. Паступова падымаемся да самай вяршыні. Сьцежка вузкая, — толькі і глядзі, конь аступіцца і паляціць уніз. Я ступаю вельмі асьцярожна, баючыся сарвацца са сьцежкі».

    У далёкі край Э. Пякарскі трапіў не па сваёй волі: яго саслалі ў Якуцію за ўдзел у народавольчым руху.

    Эдуард Пякарскі нарадзіўся 13 кастрычніка 1858 года ў фальварку Пятровічы недалёка ад мястэчка Сьмілавічы (цяпер Чэрвеньскі раён Мінскай вобласьці). Маці будучага якутазнаўцы памерла рана. Хлопчык спачатку выхоўваўся ў сям’і беларускага селяніна, затым жыў у Мінску ў цёткі і ў палескім маёнтку Барбараў у дваюраднага дзеда. Жылося на правах нахлебніка нялёгка. У мазырскай гімназіі, куды Эдуард паступіў, ён зарабляў на жыцьцё рэпэтытарствам. Пазьней пераехаў у Таганрог. Тут ён зьвязаў сваё жыцьцё з рэвалюцыйна настроенай моладзьдзю, якую ўзначальваў студэнт Ісаак Паўлоўскі. Ён кватараваў у мешчаніна Паўла Чэхава, бацькі будучага пісьменьніка.

    Юнакі чыталі творы В. Бялінскага, А. Герцэна, М. Чарнышэўскага, М. Дабралюбава, Д. Пісарава.

    Не пакінуў рэвалюцыйнай дзейнасьці Э. Пякарскі і ў Чарнігаве, куды пераехаў вучыцца. Тут ён уступіў у гурток В. Варзара. Э. Пякарскі вёў рэвалюцыйную прапаганду сярод шаўцоў і гімназістаў. Восеньню 1877 года ён паступіў у Харкаўскі вэтэрынарны інстытут, дзе ўзначаліў студэнцкія хваляваньні. Зімой 1877 года пачаліся арышты, Э. Пякарскі, ратуючыся ад прасьледаваньняў паліцыі, пераехаў у Тамбоўскую губэрню.

    Праз некалькі месяцаў у Княжа-Багародзіцкае валасное ўпраўленьне Тамбоўскага павета прыехаў прымаць справы ў п’яніцы пісара Цапенкі новы пісар Іван Кірылавіч Пякарскі. Так стаў называць сябе былы харкаўскі студэнт, каб не вылучацца сваім імем сярод рускіх сялян.

    Э. Пякарскі зразумеў, што не заваюе давер’я сялян, калі не будзе ім карысным. І дзень і ноч ён сядзеў над паперамі да тае пары, пакуль не асвоіў справаводзтва. Ні адной паперы ён не затрымліваў, усе даведкі і пашпарты выдаваў мужыкам своечасова.

    З канца 1878 года наш зямляк быў членам таварыства «Зямля і воля». На Тамбоўшчыне ў гэты час было нямала такіх, як ён, «валасных пісараў» і «фэльчароў» — рэвалюцыянэраў. Аднак паліцыя напала на сьлед падпольшчыкаў. Калі ў «Івана Кірылавіча» запатрабавалі пашпарт, ён вымушаны быў схавацца. Яго арыштавалі ў Маскве ў сьнежні 1879 года. Праз 13 месяцаў Пякарскага прыгаварылі да ссылкі ў далёкую Якуцію. У лістападзе 1881 года яго прывезьлі ў 1-шы Ігідзейскі насьлег Батурускага ўлуса за 230 вёрст на паўночны ўсход ад Якуцка. Тут яму наканавана было правесьці доўгія гады ссылкі.

    Э. Пякарскага зьмясьцілі ў юрце гаспадара міждворнай станцыі. Мясцовасьць была бедная, прадукты дарагія. «А сродкаў для жыцьця няма,..— пісаў Э. Пякарскі бацьку 22 лютага 1883 года. — І калі б не якуты, я прапаў бы з голаду». Давялося вучыцца хлебаробскай справе, разводзіць жывёлу, будаваць юрту па якуцкаму ўзору, запасацца на зіму палівам і лёдам для вытопліваньня вады.

    Э. Пякарскі памагаў якутам складаць афіцыйныя паперы (гэтаму ён навучыўся на Тамбоўшчыне), весьці судовыя працэсы, заступаўся за іх перад прыежджым начальствам. Каб размаўляць з якутамі, Э. Пякарскаму давялося вывучыць іх мову, запісваць якуцкія словы з рускім перакладам. Працаваць пры дрэнным асьвятленьні было нялёгка, не хапала паперы, пад рукой не было дапаможнікаў, слоўнікаў.

    У газэце «Неделя» за 1885 год ён прачытаў паведамленьне, быццам бы ў якуцкай мове налічваецца 3 тысячы слоў. Да 1887 года дасьледчык сабраў ужо сем тысяч якуцкіх слоў, праз 11 гадоў — 20 тысяч, а к 1930 году — 25 тысяч слоў.

    Слоўнікам Э. Пякарскага зацікавіўся Ўсходне-Сыбірскі аддзел Геаграфічнага таварыства. Энтузіяст разьвіцьця Сыбіры золатапрамысловец А. Сыбіракоў прапанаваў аддзелу даць грошай на друкаваньне слоўніка. У 1899 годзе ў Якуцку, куды да пачатку наступнага года дасьледчык змог перасяліцца, выйшаў першы выпуск слоўніка Э. Пякарскага.

    Вялікі вопыт Э. Пякарскага ў вывучэньні быту якутаў прымусіў кіраўнікоў экспэдыцыі ў Прыаянскі край зьвярнуцца да вучонага з просьбай рабіць падворны запіс эвенкаў у гэтым рэгіёне, запісваць зьвесткі аб іх быце. Наш зямляк даў згоду і адплыў з Якуцка на параходзе 11 чэрвеня 1903 года. Праз два тыдні плаваньня па Алдану і Маі ён прыбыў у маленькае, з шасьці двароў, сяло Нелькан. Адсюль адправіўся да Ахоцкага мора. Давялося пераваліць цераз хрыбет Джугджур.

    Нарэшце 20 ліпеня на бераг ракі Алдомы сталі зьяжджацца на аленях жыхары тайгі. Ветлівасьць Э. Пякарскага прыцягвала да яго людзей. Дасьледчык частаваў эвенкаў тытунём і чаем, узамен прасіў для музэя розныя рэчы з іх ужытку.

    Эвенкі танцавалі перад дасьледчыкам, расказвалі пра аленегадоўлю, паляваньне, рыбную лоўлю. Зрабіўшы неабходныя запісы і сабраўшы матэрыялы, Э. Пякарскі вярнуўся назад.

    У 1905 годзе па хадайніцтву Акадэміі навук яму дазволілі вярнуцца ў эўрапейскую частку краіны. Яго запрасілі ў Пецярбург працягваць працу над слоўнікам.

    З 1907 па 1930 год выходзіла акадэмічнае выданьне «Словаря якутского языка» Э. Пякарскага з багатымі паралелямі з роднасных моў і падрабязным тлумачэньнем старых слоў і зьяў быту. У 1907-1918 гадах пад рэдакцыяй вучонага выходзяць тры тамы «Образцов народной литературы якутов» на якуцкай мове.

    За «Словарь» і «Образцы литературы» Э. Пякарскага ўзнагародзілі залатымі мэдалямі Акадэміі навук і Рускага геаграфічнага таварыства.

    Пасьля рэвалюцыі вучоны працягваў работу ў камісіі па вывучэньню Якуцкай АССР.

    Шматгадовая праца над асноўнай часткай слоўніка падыходзіла да канца. 29 лістапада 1926 года Э. Пякарскі пісаў этнографу В. Іахельсону: «29 кастрычніка закончыў «бясконцы слоўнік» і падпісаў: «канец». Напярэдадні гэтага, у ліпені 1926 года, ён зьезьдзіў нарэшце на роднае Палессе. Магчыма, спатканьне з роднымі мясьцінамі выклікала ў 68-гадовага вучонага прыліў сіл. Магчыма, ён упершыню за 45 гадоў дазволіў сабе адпачыць у блізкіх сэрцу мясьцінах перад завяршэньнем працы свайго жыцьця.

    А за 45 гадоў было зроблена шмат. Паводле слоў вучоных, «быў створаны не проста дапаможнік па якуцкай мове (...), а сапраўдная энцыкляпэдыя ўсяго ўкладу жыцьця якуцкага народа, яго матэрыяльнай і духоўнай культуры».

    Грамадзкасьць краіны адзначыла заканчэньне складаньня «Словаря». У адрас юбіляра прыходзілі сотні віншавальных тэлеграм.

    Па рашэньню ЦВК і Савета Народных Камісараў Якуцкай АССР імем Э. Пякарскага назвалі школу ў Ігідзейцах — месцы яго першапачатковай ссылкі. Вучонага выбралі ганаровым членам Якуцкага дасьледчага таварыства «Саха-Кескіле» і Усходне-Сыбірскага аддзела Рускага геаграфічнага таварыства, членам-карэспандэнтам Акадэміі навук СССР, пазьней яе ганаровым членам.

    Вучоны працягваў работу па друкаваньню апошніх выпускаў слоўніка. Ужо пасьля выхаду слоўніка Э. Пякарскі сабраў матэрыялы для дадатковага тома.

    Памёр вучоны 29 чэрвеня 1934 года. Урад Якуцкай АССР увекавечыў яго памяць дзьвюма стыпэндыямі імя Э. Пякарскага для вучняў з рэспублікі.

    Галоўную працу Э. Пякарскага — «Словарь якутского языка» па заслугах ацанілі ў Якуціі. Заснавальнік пісьменнай якуцкай літаратуры А. Кулакоўскі пісаў вучонаму 18 лістапада 1912 года: «У нас не было літаратуры, а ваш слоўнік павінен паслужыць краевугольным каменем для яе стварэньня. (...) Вы сапраўды заслугоўваеце назвы «бацькі якуцкай літаратуры». Без вас не знайшлося б асобы, у якой хапіла б дзёрзкасьці зрабіць такую каласальную працу, як ваш слоўнік».

    Навуковы сьвет высока ацаніў «Словарь». Дасьледчык цюрскіх моў акадэмік В. Радлаў яшчэ наконт першага выданьня слоўніка пісаў: «Я не ведаю ніводнай мовы, не маючай пісьменнасьці, якая можа параўнацца па паўнаце сваёй і стараннасьці апрацоўкі з гэтым сапраўдным скарбам якуцкага слоўніка, ды і для многіх літаратурных моў падобны слоўнік, на жаль, застаецца яшчэ надоўга жадаемай недаступнасьцю».

    Першую частку «Словаря» Э. Пякарскага пераклалі на турэцкую мову і выдалі ў 1945 годзе ў Стамбуле, а ўвесь «Словарь» перавыдалі ў нашай краіне ў 1959 годзе. Гэта кніга стала настольнай для ўсіх тых, хто вывучае культуру і працуе ў асяродзьдзі якуцкага народа.

    [С. 54-59.]

 

 

                                                      «Вся Ваша честная деятельность...»

    ...Священным долгом была для него поддержка политических ссыльных, членов их семей. Короленко немедленно откликнулся на письмо из Минска Сергея Филипповича Ковалика, революционера-народника, с которым находился в иркутской тюрьме. Ковалик был осужден по «процессу 193-х» на десять лет каторги. Под руководством Софьи Перовской было предпринято несколько попыток освобождения Ковалика и его товарища Порфирия Войнаральского. Короленко пишет о них в «Истории моего современника»: «Войнаральский и Ковалик, связанные дружбой на воле, были дружны и здесь. Войнаральский был человек небольшого роста, подвижный, сангвиник. Его приятель, наоборот, большого роста и очень флегматичен. Только приглядевшись к этому большому, грузному, как бы отяжелевшему человеку, можно было разглядеть огоньки юмора, пробегавшие порой в его глазах, и услышать метко-остроумное замечание».

    Войнаральский умер в Сибири в 1898 г. В том же году Сергей Ковалик, вернувшись из ссылки, поселился в Минске; служил но акцизному ведомству, преподавал. Здесь он умер в 1926 г. (его могила сохранилась на Военном кладбище). 15 октября 1909 г. он пишет Короленко о необходимости позаботиться о малолетнем сыне Войнаральского Христофоре, предлагает объединить усилия товарищей по революционной борьбе, собирать регулярно денежные взносы «для его воспитания и содержания». С этой целью Ковалик связался с Пекарским, Хлусевичем, Студинским. Короленко не только горячо поддержал его, но и сам связался с родственниками Войнаральского. В последующих письмах Ковалик благодарит писателя: «Я очень рад, что дело с Христофором Войнаральскнм налаживается... От себя я думаю вносить 50 р. в год... Большое Вам спасибо за те, хотя и ограниченные сведения, которые Вы сообщили о семье Христофора,— я все-таки узнал кое-что новое»...

    [С. 300.]

 

 

    М. С. Воронкин

                                     СЕВЕРО-ЗАПАДНАЯ ГРУППА ЯКУТСКОГО ЯЗЫКА

                                                                       Глава I

      СВЕДЕНИЯ О ДИАЛЕКТОНОСИТЕЛЯХ И СОСТОЯНИЕ ИЗУЧЕННОСТИ ИХ ГОВОРА

                                                  Состояние изученности говоров зоны

    Состояние изученности говоров северо-западных районов и примыкающих к ним территорий за пределами республики в основном отражает общую картину диалектологического исследования якутского языка.

    В трудах по якутскому языку дореволюционного времени в определенной мере зафиксированы диалектизмы, бытующие на северо-западе Якутии. Так, в «Словарь якутского языка» Э. К. Пекарского, как указывает автор, вошли «...говоры Верхоянского и, отчасти, Вилюйского... округов». В то же время в состав Верхоянского округа входил Житанский улус, занимавший территории современных Булунского и Жиганского районов. А Вилюйский округ охватывал бассейн р. Оленек вместе с районом оз. Есей...

    [С. 40.]

                                                                       Глава II

                                                                  ФОНЕТИКА

                                    Фонетические особенности есейского говора

                                                                      Вокализм

    ...Что касается форм дылы, дили, тылы, дыры, зафиксированных в Словаре Э. К. Пекарского и сопоставленных в нем с древнетюркским тег и бурятским дэл (стб. 761), то они, видимо, берут свое начало от древнетюркского или бурятского языков...

    В ... работе Н. Д. Дьячковского оно также подвергнуто подробному анализу. В ней автор приводит значительное число варьирующих слов, выбранных из «Словаря якутского языка» Э. К. Пекарского. Он указывает на территориальную локализацию лишь отдельных слов, в целом подчеркивая их зыбкость, их «рассеянное распространение во всех диалектах якутского языка», закономерности которого «пока еще остаются невыявленными»...

    [С. 54.]

                                    Фонетические особенности жиганского говора

    12. В восточном ареале говора, т. е. на территории бывшего Сыалахского наслега, прочно бытует своеобразная форма чубука 'горный баран', представляющая собой явление разогубления, возникшее на диссимилятивной основе. Она приводится в «Словаре якутского языка» Э. К. Пекарского на первом месте, в котором также указано, что существуют населенные пункты в наслегах Оймяконского улуса, получившие название от чубука+лаах=Чубукалаах (стб. 3676)...

    [С. 94.]

                  Фонетические особенности общие для всех говоров северо-западной зоны

                                                                      Вокализм

    Поскольку данное явление отражено в анкете, в трудах исследователей якутского языка высказаны определенные суждения по этому поводу. Опираясь на работу О. Н. Бетлингка и «Словарь якутского языка» Э. К. Пекарского, проф, Е. И. Убрятова колебание в нормах употребления долгих гласных и дифтонгов в исходе двухсложных глагольных основ рассматривала, как «пока еще не завершившийся процесс перехода конечных дифтонгов... в широкие долгие гласные»...

    [С. 103.]

    Памятуя, что якутские дифтонги представляют собой результат позднего «регионального преобразования долгих монофтонгов»... считать двухсложные глагольные основы на долгие гласные исходными представляется правомерным. Это подтверждается и материалами «Словаря якутского языка» Э. К. Пекарского...

    [С. 104.]

                                                                Консонантизм

    Слово үтүҥэх ~ өтүҥэх... ~ үтүмэх в «Словаре якутского языка» Э. К. Пекарского возводится к глагольной основе үт-, от которой произошло существительное при помощи аффикса -мэх (стб. 3197). Оно по всем признакам относится к числу существительных, «в которых путем анализа выделяются омертвелые основы или аффиксы»...

    [С. 111-112.]

    Примечательно, что в «Словаре якутского языка» Э. К. Пекарского приводится как литературная форма, так и форма, встречаемая в зоне (моiнум, моiнjум и монjум...). Однако иллюстративный материал состоит только из формы, в которой не произошел указанный переход (стб. 1581).

    [С. 114.]

    Слабую развитость ассимиляции в зоне следует рассматривать как сохранение старых форм. В принципе ассимиляция, равно диссимиляция — фонетические изменения, происходящие с установлением исходной структуры слова. В этом смысле они всегда представляют явления последующего порядка.

    На чем мы конкретно основываемся, утверждая, что в зоне сохраняются старые, неассимилированные формы?

    Во-первых. Последние в «Словаре якутского языка» Э. К. Пекарского даются как основные варианты слов или совсем без ассимилированных форм. Известно, что этот Словарь по возможности полно фиксировал все варианты слов, бытовавших в то время. Следовательно, его показатели верно отражают состояние языка того времени, которое представляет идентичную картину с той, какую мы теперь застаем в зоне...

    [С. 117.]

                                                                       Глава III

                                                                      ЛЕКСИКА

                                Лексические особенности, свойственные есейскому говору

    Если приведенные выше архаизмы в свое время зафиксированы в «Словаре якутского языка» Э. К. Пекарского, то в говоре отмечаются слова, общеякутское употребление которых не засвидетельствовано. Они, надо полагать по их тюркским параллелям, когда-то употреблялись в общеякутском языке, а сохранились в этом изолированном говоре, который как «своеобразный архив» языка сберег «крупинки подлинных языковых фактов...

    [С. 134.]

                                                                       Условные сокращения

    Пек. — Э. К. Пекарский. Словарь якутского языка. СПб., ПГ Л., 1907-1930

    [С. 206.]

    {Пек. 61, 134, 139, 154, 155, 157. 159, 164.}