ЎЎЎ 74-1. Адубарыя Ігідэйка. Эдуард Пякарскі ў жыцьцяпісах. Сш. 74-1. 1981-1. Койданава. "Кальвіна". 2024.

 

    В. С. Яковлев

                            РУССКАЯ ИНТЕЛЛИГЕНЦИЯ И ПРОСВЕЩЕНИЕ ЯКУТОВ

    Вхождение Якутии в состав централизованного русского государства (XVII в.) покончило с вековой обособленностью якутского народа, установило экономические и культурные связи с другими народами нашей страны и открыло перспективы последующего интенсивного развития.

    Новая общественная среда, появившаяся после прихода русских на Лену, обогатила духовную жизнь якутского народа, расширила его кругозор — возникли объективные условия для перенятия значительно более высокой культуры...

    [С. 105.]

    Букварь В. М. Ионова был издан по новой графике лингвиста С. А. Новгородова. Жизнь и деятельность создателя первого алфавита якутской массовой письменности — яркое проявление прогрессивного влияния великой русской культуры. Воспитанник политссыльного И. Т. Цыценко, он с ранних лет вобрал в себя лучшие традиции русского просветительства. Успешно окончив якутское реальное училище, Новгородов поступил в Петербургский университет на факультет восточных языков. В Петербурге он учился у лучших русских ученых, у них он перенял идею просвещения народных масс. Он находился в тесных связях и в творческом контакте с деятелями русской науки и культуры А. Н. Самойловичем, Л. Б. Щербой, В. М. Ионовым, Э. К. Пекарским, С. В. Ястремским.

    Лингвист выбрал из всех систем письменности международную фонетическую транскрипцию, отличающуюся от других в научно-теоретическом и техническом отношениях. В основу ее положена латинская азбука, на ней печатаются все тексты по точной диалектологии языков мира. «Я стремился дать ныне темной якутской национальности доступную для них и в то же время устойчивую в смысле передачу звуков письма... — писал С. А. Новгородов».

    Первый гражданский якутский букварь «Сахалыы сурук-бичик» увидел свет 4 сентября 1917 года. Он был составлен политссыльным В. М. Ионовым, изменен и дополнен первым лингвистом-якутом С. А. Новгородовым при ближайшем участии русского учителя Н. Е. Афанасьева. Таким образом, в издании первого букваря сосредоточились объединенные усилия прогрессивных сил того времени — политссыльных, демократически настроенных русских учителей и их учеников — первых образованных якутов...

    [С. 108.]

    Таким образом, нынешний расцвет национальной культуры якутского народа есть результат благотворного влияния передовой русской культуры, прежде всего, длительной самоотверженной работы ее непосредственных носителей — нескольких поколений, прогрессивной русской интеллигенции.

    [С. 109.]

 

 

    П. Н. Дмитриев

                                                    ОБРАЗЫ БОГИНЬ В ОЛОНХО

    Среди многочисленных айыы — добрых духов из якутской мифологии — богини занимают в народном эпосе значительное место.

    Мифология якутов и в дореволюционное, и в наше время являлась объектом изучения многих исследователей (Худяков, Трощанский, Кулаковский и др.)...

    В народном эпосе вселенная делится на три мира: Верхний, Средний и Нижний. В Среднем мире поселены люди из племени айыы и духи-хозяева окружающей пышной природы.

    В пантеоне духов-хозяев особо выделяется триада богинь: Аан Алахчын, Иэйэхсит и Айыысыт.

    В олонхо отразилась весьма ранняя стадия мифотворчества, для которой характерно обожествление природы. Богиня земли Аан Алахчын — собирательный образ. Аан Алахчын (Ман-ган Манхалыын) — это воплощение благожелания и благополучия...

    [С. 114.]

     Наиболее близко к Аан Алахчын по своей значимости из других божеств стоят обитающая в верхней стране, на грани восточных небес, счастье дарящая мать Иэйэхсит и защитница, миротворящая, добрая Айыысыт. Э. К. Пекарский в «Словаре якутского языка» их определяет так: «Богиню Иэйэхсит якуты относят к айыы, даже называют айыысыт, хотя она к творчеству непричастна, только полезна человеку, «снабжает источником пропитания и хранит, т. е. ее функция состоит в обнаружении дружеского расположения». Это — «хранительница, неотступная спутница человека, делающая ему добро» [* Пекарский Э. К., «Словарь», стлб. 893.]...

    [С. 115.]

    Имеются олонхо, в названиях которых прямо указано на происхождение героев от Айыысыт и Иэйэхсит. Например: «Ини-бии Айыысыт сиэнэ Ала-Хара, Иэйэхсит Сиэнэ Илэ-Хара бухатыырдар» (Братья-богатыри внук Айыысыт Ала-Хара и внук Иэйэхсит Илэ-Хара) [* Пекарский Э. К. Образцы народной литературы якутов, вып. IV. СПб., 1910.]... Герои вышеназванных олонхо, подобно богатырю Сылгы Уола Дыыраю, не знают о своих родителях. По своей сюжетной линии они напоминают группу олонхо об Эр Соготохе — первочеловеке в Среднем мире. Все они предстают детьми или внуками Айыысыт и Иэйэхсит...

    [С. 116.]

 

 

    Piekarski Edward (1858-1934), leksykograf, etnograf. Ur. 25 X w folwarku Piotrowicze w pow. ihumeńskim, był synem Karola, szlachcica, rządcy w majątkach Wittgensteina. Uczył się w gimnazjach Mozyrza, Mińska, Taganrogu i Czernihowa. Zarówno w Taganrogu, jak i w Czernihowie należał do kółek postępowej młodzieży i prawdopodobnie w związku z tym musiał wiosną 1877 opuścić siódmą, przedostatnią klasę gimnazjum. Jesienią t. r. zapisał się do Instytutu Weterynaryjnego w Charkowie; za udział w rozruchach studenckich w grudniu 1878 został relegowany z tej uczelni i skazany na pięcioletnie zesłanie administracyjne do gub. archangielskiej. Wyrok ten nie został wykonany, albowiem P. ukrył się przed policją. Już wówczas, tj. od końca 1878 r., należał do nielegalnego stowarzyszenia «Ziemla i Wola» i przez tę organizację został skierowany do gub. tambowskiej, gdzie pod zmienionym nazwiskiem, a potem tylko imieniem, pracował jako pisarz gminny, a faktycznie prowadził propagandę wolnościową wśród miejscowych chłopów. Zagrożony aresztowaniem, ukrywał się najpierw w Tambowie, a później w Moskwie, gdzie został aresztowany 24 XII 1879 i osadzony w Butyrkach. Po całorocznym śledztwie odbył się w styczniu 1881 przed sądem wojskowym okręgu moskiewskiego proces P-ego i innych oskarżonych o przynależność do nielegalnej organizacji. Dn. 12 I t. r. P. został skazany na 15 lat katorgi i pozbawienie praw obywatelskich. Przy konfirmacji wyroku, ze względu na młody wiek i słabe zdrowie oskarżonego, wyrok złagodzono na bezterminowe osiedlenie w najbardziej oddalonych miejscowościach Syberii Wschodniej. Już w lutym t. r. P. został wysłany etapami na Syberię i 8 XI 1881 dotarł na miejsce przeznaczenia do pierwszego Igidejskiego naslegu w Baturusskim ułusie (obecnie rejon Tattinski Jakuckiej ASSR). Najpierw dla lepszego nadzoru umieszczono go w jurcie gromadzkiej, a później przydzielono mu kawałek ziemi, który uprawiał własnoręcznie i zbudował na nim jurtę (obecnie jest w niej muzeum jego imienia). Mieszkał tam wraz z miejscową kobietą Jakutką, która ułatwiała mu kontakty z otoczeniem i uczyła języka jakuckiego, ponieważ przeważająca większość Jakutów nie znała języka rosyjskiego.

    W tej sytuacji P. dla własnych potrzeb opracował dwa malutkie słowniczki: jakucko-rosyjski i rosyjsko-jakucki. Należał on, obok Wacława Sieroszewskiego i Mikołaja Witaszewskiego, do grupy zesłańców politycznych, którzy w latach osiemdziesiątych wykazali znaczne zainteresowanie swoim nowym środowiskiem, a później nawiązali kontakty z dwiema znanymi instytucjami naukowymi: Wschodniosyberyjskim Oddziałem Cesarskiego Rosyjskiego Tow. Geograficznego (IRGO) oraz Jakuckim Komitetem Statystycznym. Już w r. 1886 Wschodniosybe-ryjski Oddział IRGO zaproponował P-emu wydanie słownika języka jakuckiego; słownik ten P. systematycznie uzupełniał, korzystając z materiałów innych osób i jedynego wówczas słownika O. Böthlingka „Jakutisch-deutsches Wörterbuch” (1851). P. ukończył pierwszą redakcję już w r. 1889, ale z różnych względów wydawnictwo nie doszło do skutku. W I. 1894-6 P. wziął udział w pracach Ekspedycji Jakuckiej zorganizowanej przez Tow. Geograficzne, a sfinansowanej przez kupca-filantropa I. M. Sybiriakowa (stąd zwaną też Ekspedycją Sybiriakowską). Jako jeden z tomów prac ekspedycji przewidziany był słownik P-ego, jednak w r. 1899 ukazał się tylko jeden zeszyt. Ponieważ wydawnictwem tym zainteresowana była również Akademia Nauk, P-emu wyjednano możność zamieszkania w Jakucku, dokąd przeniósł się w r. 1900. Został tu zaliczony w poczet pracowników zarządu okręgu ze stałą pensją 50 rb. (jako zesłaniec otrzymywał zasiłek 6-12 rb). Zaledwie pięcioletni pobyt P-ego w Jakucku był okresem wyjątkowo intensywnej pracy: zatrudniono go tu przy opracowaniu nowej ustawy o prawach tubylców, brał także udział w czynnościach komisji przygotowującej swego rodzaju reformę rolną w Jakucji, będąc współautorem instrukcji wykonawczej dotyczącej nowego podziału ziemi wśród Jakutów. Poza tym W r. 1903 uczestniczył w nelkanajańskiej ekspedycji kierowanej przez inż. V. E. Popova, prowadząc wspólnie z V. Jonovem badania nad tamtejszymi Tunguzami - Ewenkami. P. dokonał m.in. spisu ludnościowego oraz zbierał eksponaty etnograficzne dla Muzeum Rosyjskiego w Petersburgu. Później wspólnie z V. P. Cvetkovem opublikował Oterk byta prijanskicłi tunguzov (Pet. 1913). Nadmienić trzeba, że w tym okresie ukazał się również mały słownik jakucki P-ego: Kratki] russko-jakutskij slovar' (Jakutsk 1905, wyd. 2. uzupełnione Piotrograd 1916). Jednakże głównie zajmowała go sprawa druku wielkiego słownika. Punktem zwrotnym był fakt, że Akademii Nauk udało się wyjednać dla P-ego zezwolenie na zamieszkanie w Petersburgu, dokąd przeniósł się w r. 1905. Tutaj w 1. 1905-10 był zatrudniony w Muzeum Rosyjskim, gdzie zajmował się katalogowaniem zbiorów etnograficznych. W r. 1911 zaczął pracować w Akademickim Muzeum Antropologii i Etnografii, gdzie niebawem objął stanowisko wicekustosza Działu Etnografii; później kierował Galerią Piotra Wielkiego. Dn. 20 X 1914 został wybrany na sekretarza Działu Etnograficznego Tow. Geograficznego i był ostatnim redaktorem jego organu „Żivaja Starina”.

    Po rewolucji październikowej P. nadał pracował w Akademii Nauk, jednak po reorganizacji muzeum przeszedł do Gabinetu Turkologicznego, który w r. 1930 został wcielony do Instytutu Orientalistycznego Akademii Nauk. Równolegle z powyższymi zajęciami P. pracował nad słownikiem języka jakuckiego, który pt. Slovar' jakutskogo jazyka, sosłavlennyj E. K. Pekarskim pri bližajsym učastii D. D. Popova [zm. 1896] i V. M. Jonova [zm. 1922] ukazywał się przez wiele lat (2. wyd. uzupełnione z. 1, Pet. 1907, z. 13, Leningrad 1930, reprint 1958-9). W rękopisie P. pozostawił jeszcze uzupełnienia. Słownik, później podzielony na 3 grube tomy, liczył łącznie ponad 2 000 stron i obejmował ponad 25 000 słów. Specjalna jego wartość polegała nie tylko na tym, że był on wówczas jedynym w pełni doprowadzonym do końca słownikiem z grupy języków tureckich, ale ponadto, od trzeciego arkusza począwszy, zaczęto obok tekstu jakuckiego i objaśnień rosyjskich podawać paralele z innych języków tureckich, mongolskich i ałtajskich. Opracowany przez Radlova, K. Zalemana, Władysława Kotwiczą i in. Słownik dawał często etymologię, odmiany, wyrazy pochodne itp. słów jakuckich i ich odpowiedniki w innych językach oraz szerokie objaśnienia każdego pojęcia oparte na udokumentowanych przykładach ze wszystkich dziedzin życia Jakutów. Był on więc równocześnie encyklopedią kultury ludowej Jakutów; sam P. twierdził, że „w pracy nad. słownikiem splotły się zainteresowania lingwisty i etnografa”. Drugą poważną pracą P-ego była antologia folkloru jakuckiego: Obrazcy narodnoj literatury jakutov. Teksty (T. 1—3, Pet. 1907—18), której tom pierwszy i najobszerniejszy (475 stron) stanowił materiał zapisany przez samego P-ego. Antologia ta była pierwszą ściśle naukową publikacją tekstów, głównie jakuckiego eposu bohaterskiego w oryginale. Poza tym P. był autorem (lub współautorem) licznych rozpraw i artykułów (w sumie ponad 100) dotyczących kultury Jakutów. Powstały one dzięki dobrze przezeń zorganizowanej i bardzo szeroko rozbudowanej sieci umiejętnie dobranych Informatorów i innego rodzaju współpracowników, których udział zawsze lojalnie zaznaczał. W miarę ukazywania się słownika spotykały P-ego wyróżnienia i zaszczyty: w r. 1907 — złoty medal od Akademii Nauk, w r. 1911 — złoty medal od Tow. Geograficznego, w r. 1927 P. został członkiem korespondentem Akademii Nauk ZSRR, a w r. 1931 — z okazji pięćdziesięciolecia pracy naukowej — członkiem honorowym.

    Kontakty z nauką polską P. nawiązał jeszcze przed pierwszą wojną światową za pośrednictwem swoich młodszych kolegów petersburskich, a późniejszych profesorów lwowskich: Jana Czekanowskiego i Władysława Kotwiczą. Kotwicz utrzymywał z P-m stałą korespondencję, drukował jego prace w „Roczniku Orientalistycznym”: Przysłowia i przypowiastki jakuckie (T.2: 1919-24), Zagadki jakuckie (T. 4: 1926), Przyczynki do lecznictwa ludowego Jakutów (T. 6: 1929). Na wniosek Kotwiczą Polskie Tow. Orientalistyczne mianowało P-ego członkiem honorowym. P. zmarł 29 VI 1934 w Leningradzie, pozostawiając żonę Helenę, która przekazała wszystkie jego materiały Akademii Nauk ZSRR.

    Bolšaja sovetskaja endklopedija, Wyd. 2. i 3.; Biobiografičeskij slovar’ otečestvennych tjurkologov. Dooktjabrskij period, Moskva 1974; Dejateli revoliucionnogo dviženija v Rossii, II 3-szp., 1155—7; — Armon W., Polscy badacze kultury Jakutów, Wr. 1977; Eduard Karlović Pekarsklj (K 100-letiju so dnją roždenija), Jakutsk 1958; Ergis Q. U., Očerkl po jakutskomu folkloru, Moskva 1974; Ettinger P., Edward Piekarski, „Wiad. Liter.” 1927 nr 12 s. 2; Kałużyński S., Polskie badania nad Jakutami i ich kultura, w: Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, W. 1966 II 176-84; Krotov M. A., Jakutskaja ssylka 70-80 godov, Moskva 1925; Kuczyński A., Syberyjskie szlaki, Wr. 1972 (fot.); Ochlopkov V. E., Novoe o E. K. Pekarskom i V. L. Seroševskom (po materialam CGA Jakutskoj ASSR), w: Očerki istorii russkoj etnografii, folklorystiki i antropologii, Leningrad 1977 VII 99-103; Okonešnikov E. I., E. K. Pekarskij kak leksikograf, Jakutsk 1972; tenże, Edward Piekarski (na 120-lecie urodzin), „Przegl. Oriental.” 1979 nr 1 s. 53-7; Róziewicz J., Polsko-radzieckie stosunki naukowe w latach 1918-1939, Wr. 1979; — Arсhiv Akademii Nauk SSSR. Obozrenie archivnych materialov, Moskva - Leningrad 1946 II 158-9; Ličnye archivnye fondy v gosudarstvennych chranilišcach SSSR, Moskva 1963 II 62; — Nekrologi z r. 1934: „Izvestija Akad. Nauk SSSR” nr 10 s. 743-7 (A. N. Samojloviš), „Roczn. Oriental.” nr 10 s. 189-93 (W. Kotwica, fot.), „Sovetskaja Etnografija” nr 5 s. 105-4 (M. K. Azadovskij); — B. PAN w Kr.: rkp. 4598 (listy E. P-ego do W. Kotwiczą); — Informacje Jana Czekanowskiego.

    Witold Armon

    /Polski Słownik Biograficzny. T. XXVI/1. Z. 108. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk-Łódź. 1981. S. 60-62./

 

 

        УДК 528.935:003.035(571.56)

    Ф. К. Комаров

             О РУССКОЙ ПЕРЕДАЧЕ ГЕОГРАФИЧЕСКИХ НАЗВАНИЙ ЯКУТСКОЙ АССР

    Согласно инструкциям и наставлениям Главного управления геодезии и картографии цри Совета Министров СССР русская передана нерусских географических названий Якутской АССР, как и других территорий Советского Союза, должна осуществлятся с их современного национального написания.

    Между тем в республике все еще нет достаточно полных списков географических названий территории в нормализованном национальном написании, что во многом затрудняет работу по упорядочение их русской передачи...

    [С. 45.]

    Длительное время, не имея возможности получить национальное написание названий, исследователи, не знавшие языков местного населения, выявляли названия по расспросили данным и записывали их на слух средствами русского алфавита. При этом звуки якутского и других языков края передавались с большим искажением их действительного звучания. Такое положение продолжалось не только после опубликования работы О. Н. Бётлингка с практически первым более или менее широко используемым якутским алфавитом [* Вöhtlingk O. Über die Sprashe der Jakuten. Spb., 1851.] и издания словаря Э. К. Пекарского [* Э. К. Пекарский. Словарь якутского языка. Изд. 1-е вып.1-13. Спб - Пг.-Л., 1907-1930.], в котором был указан целый ряд географических терминов и географических названий, но и после создания действительно массового алфавита якутского языка и алфавитов других языков края в советское время. Негативную роль при этом сыграла также неоднократная смена основы якутского алфавита - перевод её с кириллицы на латиницу и обратно...

    [С. 46.]

 

                                                        СКАЗКИ ЗЕМЛИ ОЛОНХО

    ...Наш сказочный фольклор привлекал внимание многих замечательных людей, соприкасавшихся с Якутией, — политических ссыльных, писателей, ученых, путешественников. Среди них мы видим имена А. Бестужева-Марлинского и И. Чижова, Н. Чернышевского и П. Грабовского, В. Короленко и В. Серошевского, Э. Пекарского и многих других.

    Якутские сказки, как и все обширное устное творчество народа, питали, питают и еще долго будут питать нашу национальную литературу, наше искусство. Наверно, среди якутских писателей не найдется ни одного, кто бы не использовал в своем творчестве мотивы, образную систему и сочный язык сказок...

    [С. 9.]

    Семён Данилов

    [С. 10.]