ЎЎЎ 70-1. Адубарыя Ігідэйка. Эдуард Пякарскі ў жыцьцяпісах. Сш. 70-1. 1977-1. Койданава. "Кальвіна". 2023.

 

    Станислав Гольдфарб

                                                Д. А. КЛЕМЕНЦ — ЧЛЕН ВСОРГО

    Прошло 125 лет со дня основания Восточно-Сибирского отдела Русского географического общества. В то время он «был в буквальном смысле... единственный центр, к которому могли примкнуть местные научные силы без различия занимавших их научных споров» [* Манассеин В. С. Очерк деятельности Восточно-Сибирского отдела Русского географического общества по изучению истории Восточно-Сибирского края по охране памятников местной старицы. Иркутск, 1926, с. 4.]. Членами общества состояли иркутский городской голова, основатель художественного музея Сукачев, политические ссыльные Потанин, Ядринцев, Клеменц, священники Подгорбунский и Гомбоев и многие другие. Именно политические ссыльные, разбросанные по самым отдаленным уголкам Сибири, составляли наиболее деятельную часть членов Восточно-Сибирского отдела Русского географического общества. Они не только активно участвовали в его заседаниях, но и были заняты в экскурсиях, проводимых по решению общества или его отдела. Более того, крупнейшие экспедиции, работа которых продолжалась порою несколько лет, часто осуществлялись под их непосредственным руководством.

    Так, в поездке правителя дел Г. Н. Потанина в Ургу летом 1887 года принимал участие член революционного кружка «чайковцев» Чарушин, в исследовании Якутии много сделали ссыльные В. Г. Богораз-Тан, В. М. Ионов, В. И. Иехельсон, В. Л. Серошерокий, И. И. Майнов и др.

    Среди большого числа политссыльных, принимавших участие в работе ВСОРГО, заметно выделяется Дмитрий Александрович Клеменц — старейший член кружка «чайковцев», инициатор «хождения в народ», один из самых образованных людей в русском революционном движении периода 70-х годов. Арестованный за антиправительственную деятельность, он был осужден и в 1881 году сослан на пять лет в Сибирь. Здесь с должности сотрудника археологического отдела только что возникшего Минусинского музея и началась ученая карьера Дмитрия Александровича. Широкую известность коллекциям и заслуженную славу автору принесла его работа «Древности Минусинского музея»...

    [С. 113.]

    С 1891 года начинается Иркутский период деятельности Д. А. Клеменца. В связи со смертью Н. И. Витковского Д. А. Клеменц занимает место консерватора Иркутского музея и временно исполняет обязанности правителя дел Восточно-Сибирского отдела Русского географического общества, а 20 мая 1891 года избирается его правителем.

    Иркутский период жизни Д. А. Клеменца был плодотворен. Не прошли бесследно эти годы и для Восточно-Сибирского отдела: именно в это время богатый купец и страстный библиофил И. М. Сибиряков выделил десять тысяч рублей для изучения Якутии. Вот тогда и возникла у Дмитрия Александровича мысль организовать комплексную экспедицию в Якутский край. Он едет в Якутск и получает согласие от политических ссыльных Виташевского, Иохельсона, Майнова, Пекарского, Богараза-Тана, Ковалика, Ливенталя и других принять участие в Сибиряковской экспедиции.

    Будущие ее участники поделили между собой круг проблем, подлежащих исследованию. Н. А. Виташевский занимался исследованием юридического быта якутов и его историческим развитием, Д. И. Мельников — на основании архивных материалов местных административных учреждений изучением криминальной технологии якутов, Л. Г. Левенталь — экологической жизнью местного населения, В. И. Иехельсон и В. Г. Богараз-Тан работали в области этнографии бродячих племен, а присоединившийся немного позднее С. К. Ковалик собирал данные о влиянии золотой промышленности на быт коренного населения края. Круг исследуемых вопросов был так велик, что свою работу Сибиряковская экспедиция закончила лишь в 1896 году, а результаты ее превзошли все ожидания...

    Впоследствии Д. А. Клеменц перебирается в Петербург и занимает место хранителя, а с 1898 года — старшего этнографа музея антропологии и этнографии Академии наук. До конца дней Дмитрий Александрович не уходил с избранного им пути. Он оставил множество научных работ, описаний и всю жизнь подчинил служению России — ее народу, ее науке.

    [С. 115-116.]

 

 

                                                                 ЯКУТСКИЙ ЛИНДЕ*

    [*) Самуэль Богумил Линде (1771-1847), выдающийся польский лексикограф и славяновед. О нем мы писали в августовском номере за 1976 год. Материал перепечатан из журнала «Пшекруй».]

    Автору статьи с помощью московского отделения Агентства печати Новости удалось побывать в Северо-восточной Сибири. В районе реки Лены до сих пор жива память о Эдуарде Пекарском — составителе словаря якутского языка.

    Он родился в 1858 году в Петровичах под Минском. Во время учебы в Харьковской ветеринарном институте стал членом революционного кружка. Ему грозила за это пятилетняя ссылка в Архангельскую губернию. Чтобы избежать наказания, он изменил фамилию. В 1881 году его снова арестовывают за принадлежность к социалистической партии и хранение нелегальной литературы. На этот раз решение военного суда было более суровым — 15 лет каторги. Однако удалось добиться замены каторжных работ на ссылку в Восточную Сибирь.

    Так начинается еще одна биография представителя девятнадцатого века. Но осужденный царизмом возмутитель установленного порядка искал в изгнании не раскаяния. Служение науке определило дальнейшую его судьбу. Такой путь в те времена выбирали многие осужденные русские. И многие поляки: Дыбовский, Черский, Чекановский, Серошевский и среди них — Эдуард Пекарский, автор словаря языка одного из интереснейших народов Сибири. Мне рассказывает о нем Василий Протодьяконов, директор музея литературы в Якутске:

    — Он поселился в Игидейске, находящемся в 290 км. на юго-восток от нашего города. Поставил юрту, купил корову, посеял рожь. Вскоре он женился на якутке. Интерес к здешнему языку у него был поначалу чисто практический. В отдаленных уголках страны тогда не знали русского языка.

    Знакомство с языком началось с долгих бесед со слепым стариком Очокуном. Во время этих разговоров Пекарский осваивал названия окружающих предметов. Затем пошли разговоры с соседями. Ссыльный записывал каждое новое слово и обстоятельно объяснял, его значение. Приводил поговорки, пословицы, обороты разговорной речи. Весь этот труд был начат в условиях сурового изгнания. Часто не хватало тетрадей. Мелким почерком покрывались тогда любые доступные клочки бумаги. Не всегда хватало свечей. Тогда приходилось читать и писать при лучине.

    Слава об исследователе быстро вышла далеко за пределы деревни. Вскоре Пекарскому было предложено принять участие в одной из научно-исследовательских экспедиций. Экспедиция, финансированная фабрикантом Сибиряковым, в 1894-96 гг. исследовала северные территории Якутии. Участие в этой экспедиции предрешило судьбу одинокого языковеда. Он установил непосредственные контакты с Восточно-сибирским отделением Императорского Российского географического общества в Иркутске.

    Именно это отделение решило напечатать результаты его многолетнего труда. Нужно было привести в порядок собранный материал. В этом автору помог Попов и находившийся в это время в ссылке этнограф Ионов. В 1899 году появился первый «Словарь якутского языка».

    Этим трудом заинтересовались не только языковеды. В словаре Пекарского содержались богатые сведения из области материальной и духовной культуры жителей земель, расположенных между Становым хребтом и морем Лаптевых.

    Василий Протодьяконов достает из музейной витрины экземпляр словаря, изданного в те далекие времена в Якутии.

    — В последние годы прошлого столетия, — говорит Протодьяконов, академик Отто Бетлинг создал на базе русского языка якутский алфавит. Дополнительно он ввел пять новых графических знаков для обозначения звуков, свойственных исключительно нашей речи. Ученый разработал также первую грамматику якутского языка, зарегистрировал 4000 слов. При этом он высказал мнение, что они представляют собой полный словарный запас здешней терминологии.

    Пекарский обстоятельно изучил труды Бетлинга. Он располагал копиями работ этого немецкого исследователя. Созданный им словарь далеко превзошел труды Бетлинга. Уже первое его издание стало известным в научных кругах Петербурга. Власти согласились на то, чтобы Пекарский поселился в самом Якутске. А это означало доступ к библиотекам, встречи с посещающими город участниками различных научных экспедиций, возможность дальнейшего сбора языкового материала из новых источников.

    Академия наук установила с Пекарским непосредственный контакт. Именно она предложила ему издание следующих частей словаря. Автор значительно расширил сопровождающий комментарий к основным словам и выражениям. Он собирал легенды, сказки, загадки, поговорки, знакомился с произведениями эпоса. Их фрагменты он использовал для иллюстрации значения слов. Таким образом появилось ценное энциклопедическое издание о якутах.

    Якуты — народ малочисленный. Веками их небольшие поселения были отделены друг от друга десятками и сотнями километров. И только благодаря устному народному творчеству их язык постоянно развивался и обогащался.

    Пекарский собрал 25 000 слов и выражений. Употребление каждого из них он объяснил и проиллюстрировал примерами. Он сопоставил якутские формы с соответствующими формами в тюркских языках, дал монгольские и тунгусские значения.

    Академия наук настойчиво добивалась разрешения властей на освобождение ученого из ссылки. Эти усилия увенчались успехом. В 1905 году Пекарский вместе с женой и двумя сыновьями переехал в Петербург. Здесь он прожил до конца своей жизни. Пекарский работал в музее Александра III, был хранителем знаменитой галереи Петра Великого, редактировал журнал «Живая старина». Он вел обширные исследования всего, что касалось Якутии, много публиковался. Но прежде всего — продолжал работу над своим словарем, готовил к печати следующие его части. Эти части словаря начали выходить в 1907 году.

    Протодьяконов дает мне в руки это историческое издание и продолжает свой рассказ:

    — В 1926 году Пекарский, наконец, завершил подборку языкового материала. Шел 45-й год работы над словарем. Правительство Якутской Автономной Советской Социалистической Республики прислало ученому по этому случаю поздравительное письмо, в котором труд исследователя был высоко оценен. Правительство сообщило, что для увековечения пребывания Пекарского в ссылке его именем названа школа в Игидейске, где полвека назад автор словаря начал свой труд.

    В 1930 году был опубликован 13-й и последний том словаря. В целом издание длилось 23 года. Пекарский отдал своему словарю, насчитывающему 1929 страниц, 50 лет жизни. Его труд высоко оценили самые большие научные авторитеты, автор получил международное признание. Он создал наиболее обширный словарь, каким до сих пор не располагает ни один из тюркских народов, находящихся за пределами Турции. Стало правилом, что каждый желающий изучать малые народности Азии, должен начинать с изучения трудов Пекарского. В 1931 году Академия наук СССР выразила ученому наивысшее признание, избрав его своим почетным членом.

    В трудах Пекарского найдено много полезных сведений и из других областей. Он был выдающимся этнографом, литературоведом, а также исследователем религии народов, живущих в Северо-восточной Сибири.

    Мечислав Чума.

    /Польша. № 3. Warszawa. 1977. С. 20. /

 

 

                                                                  ПРЕДИСЛОВИЕ

    ...Текст IX тома подготовили к изданию Н. Н. Туманович и А. М. Мандельштам; ими же при участии В. Б. Португаля составлена библиография; указатели составлены Л. Н. Карской, С. П. Лавровой, И. П. Лемешевой, Н. Н. Туманович и О. П. Щегловой.

    Редакционные примечания (в угловых скобках; помечены инициалами) составлены: А. Н. Кононовым (инициалы — А. К.), А. М. Мандельштамом (А. М.), Н. Н. Туманович (Н. Т.), И. М. Дьяконовым (И. Д.), Л. Н. Меньшиковым (Л. М.), В. Б. Португалем (В. П.), К. Н. Юзбашяном (К. Ю.). Статья «Состояние и задачи изучения истории Туркестана» переведена с немецкого В. Г. Гузевым.

    Составители и редактор при подготовке тома пользовались дружескими консультациями С. Г. Кляшторного, которому приносят свою благодарность.

    А. Я. Кононов

    [C. 20.]

                                ИСТОРИЯ ИЗУЧЕНИЯ ВОСТОКА В ЕВРОПЕ И РОССИИ

                                                                 ВТОРАЯ ЧАСТЬ

                                                                      Глава XVI

    ...Кроме морских экспедиций к берегам Сибири мы в XIX в. видим довольно значительное число путешествий с научною целью из Европейской России в Сибирь сухим путем. Экспедиции первой половины XIX в. большею частью были снаряжены Академией наук или при ее участии; так, в 1830 г. астроном Фус, сопровождавший русскую миссию в Пекин, на пути до Кяхты определил ряд астрономических пунктов в Сибири. Академией же была снаряжена большая экспедиция для исследования Крайнего Севера и востока Сибири, во главе которой стоял профессор Киевского университета Миддендорф, впоследствии академик...

    По своим научным результатам экспедиция Миддендорфа (1842-1845 гг.) до сих пор занимает первое место среди ученых путешествий в Сибирь, совершенных в XIX в. Помимо изучения края в естественноисторическом отношении Миддендорфом было обращено внимание и на изучение ее населения; не будучи лингвистом по специальности, он собрал значительный материал для изучения языка и народной словесности якутов и тунгусов [* Э. Пекарский, Миддендорф и его якутские тексты. < О нем см. еще: Леонов, Александр Федорович Миддендорф. — А. К. >]. Материалом Миддендорфа воспользовался для своего труда о якутском языке акад. Бётлингк (1851 г.).., но значительная часть этого материала и до сих пор остается неиспользованной...

    [C. 421.]

    К сожалению, в Сибири, как и в других частях Российской империи, кроме столиц и немногих университетских городов, было слишком мало культурных сил, чтобы устроить на прочных основаниях жизнь местных ученых обществ и в особенности жизнь местных библиотек и музеев. Отделы Географического общества иногда в течение нескольких лет не присылали в Петербург отчетов и ничем не проявляли своего существования; музеи приходили в упадок тотчас после смерти или отъезда основателей; не находилось лиц, которые могли бы позаботиться о сохранности существующих коллекций, не говоря уже о дальнейшем обогащении музея... Значительная часть местных научных деятелей вышла из среды невольных жителей края — политических ссыльных, трудом которых в широкой степени воспользовались Академия наук, Географическое общество и его отделы. Академией наук преимущественно издавались тексты и вообще лингвистические материалы, обнимающие большое число народов до крайнего северо-востока Азии («Материалы по изучению чукотского языка» В. Г. Богораза) и до бассейна Амура («Материалы по изучению гиляцкого языка» Л. Я. Штернберга); но значительная часть материалов, доставленных в академию, остается неизданной... Не окончено до сих пор печатание едва ли не самого монументального из этих лингвистических трудов — «Словаря якутского языка» Э. К. Пекарского, составлявшегося 25 лет (1882-1907) и печатающегося с 1907 г. [* < Закончен печатанием в 1930 г.; переиздан фотомеханическим способом в 1958-1959 гг. О Пекарском см.: Эдуард Карлович Пекарский. — А. К. >]...

    [C. 426.]

                                                                              СТАТЬИ

    *

            РУССКИЙ! КОМИТЕТ ДЛЯ ИЗУЧЕНИЯ СРЕДНЕЙ И ВОСТОЧНОЙ АЗИИ

                    В ИСТОРИЧЕСКОМ, АРХЕОЛОГИЧЕСКОМ, ЛИНГВИСТИЧЕСКОМ

                                      И ЭТНОГРАФИЧЕСКОМ ОТНОШЕНИЯХ 1903-1909 гг. *

     [* < Русский комитет функционировал до 1918 г. Председателем комитета был набран В. В. Радлов, после его смерти (5 мая 1918 г.) до конца 1918 г. — С. Ф. Ольденбург; товарищ председателя: Ф. И. Щербатской, секретари: В. В. Бартольд и Л. Я. Штернберг. Подавляющее большинство путешествий, совершенных в районы Средней и Восточной Азии, осуществлялось на средства комитета... — А. К. >]

    Мысль об учреждении в России особого комитета для изучения Средней и Восточной Азии возникла в 1899 г. на XII (римском) международном съезде ориенталистов в связи с тогда же выяснившейся необходимостью принять меры для скорейшего изучения памятников прошлого в этих странах. Прочитанные на съезде доклады об археологических открытиях в Турфане и Хотане наглядно показали, что в Средней Азии сохранились предметы давно исчезнувшей культуры, когда-то возникшей под влиянием Индии, Китая и Передней Азии. Изучение этой культуры было признано одной из тех исключительных по своему значению научных задач, выполнение которых необходимо облегчить и ускорить путем международных переговоров и соглашений. Тем же, XII съездом ориенталистов была учреждена международная ассоциация для изучения Индии; по тому же типу было постановлено выработать к следующему съезду проект ассоциации для изучения Средней и Восточной Азии. Центром второй ассоциации должен был быть С.-Петербург, подобно тому, как центром первой был избран Лондон...

    [C. 503.]

    Из лингвистических предприятий комитета, относившихся к народностям Восточной Азии, некоторые также были вызваны задачами туркологии. Внимание комитета не могли не обратить на себя турецкие народности, оставшиеся вне влияния ислама; кроме поездки (студента С. Е. Малова) в Томскую и Енисейскую губернии для изучения языка алтайцев, обошедшейся комитету всего в 200 руб., комитет содействовал изучению языка и быта якутов. Экспедиции для этой последней цели снаряжено не было, но в качестве пособия составителю якутского словаря (Э. К. Пекарскому) и вознаграждения разным лицам за переписку и приведение в порядок материалов по языку, народной словесности и быту якутов комитетом был израсходован всего 3631 руб...

    [C. 507.]

                                                                     РЕRSONALIA

    *

                                           КАРЛ ГЕРМАНОВИЧ ЗАЛЕМАН 1849-1916

    30 ноября 1916 г. скончался академик Карл Германович Залеман, состоявший членом Русского археологического общества с 29 октября 1882 г.

    К. Г. родился 28 декабря 1849 г. в Ревеле в небогатой немецкой семье, принадлежавшей к эстляндскому дворянству. Прежние представители семьи, переселившейся в XVII в. из Германии, большею частью были пасторами; отец К. Г., кончивший курс Дерптского университета действительным студентом, был зачислен в 1831 г. унтер-офицером в 1-й морской полк, принимал участие в усмирении польского восстания и удостоился знака военного отличия, в 1832 г. был произведен в прапорщики, ко времени рождения своего единственного сына был штабс-капитаном и исправляющим должность лесничего, в 1860 г. был уволен от службы подполковником с пенсией 157 р. 25 к. в год и вскоре после этого назначен окружным надзирателем эстляндского акцизного управления...

    [C. 599.]

    В 1898 г. академией был принят для напечатания лингвистический материал, собранный снаряженной на средства И. М. Сибирякова Якутской экспедицией Русского географического общества. Материал касался языков якутского (собиратели В. Г. Богораз и Э. К. Пекарский), юкагирского (В. И. Иохельсон) и гиляцкого (Л. Я. Штернберг); печатание происходило под наблюдением К. Г., еще в 1915 г. возобновившего печатание окончательно приобретенных академией материалов В. И. Иохельсона, присоединившего за это время к своим юкагирским записям также записи по языкам алеутскому и камчадальскому. Предполагалось, что под руководством К. Г. будут обработаны и напечатаны также материалы по языку енисейских остяков, собранные В. И. Анучиным на средства Русского комитета для изучения Средней и Восточной Азии (1905-1907 гг.). Во всех этих случаях К Г. предлагал собирателю ряд вопросов по заранее выработанной программе, чтобы убедиться, насколько собиратель овладел языком и усвоил его дух; после этого К. Г-чу легко удавалось усвоить строй языка настолько, насколько это было необходимо для чтения корректур, исправления опечаток и недосмотров. Автор этих строк и другие лица слышали от самих собирателей, что без помощи К. Г. их материалы вышли бы в свет в гораздо менее исправном виде. К сожалению, и в этом случае по различным причинам при жизни К. Г. была напечатана только небольшая часть материала, поступившего в академию; в некоторых случаях вопрос о продолжении печатания до сих пор остается открытым...

    [C. 616.]

    *

                                                 ВОСПОМИНАНИЕ О С. М. ДУДИНЕ

    Я знал Самуила Мартыновича Дудина с 1893 г., когда Академия наук поручила ему отправиться вместе со мной в Среднюю Азию для ознакомления с памятниками старины, преимущественно в долинах рек Чу и Или. Экспедиция была предпринята по инициативе В. В. Радлова, который и в этом случае проявил стремительность своего темперамента. Ни тот, ни другой из нас не обладал необходимой подготовкой. Я успел приобрести некоторые, хотя в то время, конечно, очень скромные, познания в области письменных источников, но не имел никакого опыта в деле изучения материальных памятников; С. М. принимал участие в 1891 г. в Орхонской экспедиции В. В. Радлова и напечатал «Предварительный отчет поездки из Эрденицзу в Кяхту» [* СТОЭ, т. I, стр. 24-27. < О С. М. Дудине (19.VIII.1863 — 9.VII.1929) см.: Карский, Памяти С. М. Дудина (здесь же список его печатных трудов); Э. Пекарский, С. М. Дудин; Ольденбург, Памяти С. М. Дудина. — А. К. >], где описываются развалины построек и старые могилы, но был совершенно незнаком с литературой о Средней Азии, в том числе и о памятниках среднеазиатской архитектуры. Грандиозные самаркандские постройки произвели на него сильное впечатление; ничего подобного он не ожидал там встретить; только много лет спустя для него выяснилась зависимость среднеазиатской архитектуры от персидской. В общем, как видно и из сказанного в моем печатном отчете об экспедиции, С. М. был подготовлен для выполнения своей задачи лучше меня. При составлении отчета я не только воспользовался его фотографиями, эстампажами, чертежами и т. п., но воспроизвел из его записей, предоставленных им в мое полное распоряжение, описание многих памятников, даже таких, которые были осмотрены нами обоими...

    [C. 773.]

                                                    БИБЛИОГРАФИЧЕСКАЯ СПРАВКА

        История изучения Востока в Европе и России

    Первое издание: В. Бартольд, История изучения Востока в Европе и в России. Лекции, читанные в С.-Петербургском университете, СПб., 1911, ХХ+282 стр. (Издания фак. воcт. яз. СПб. университета, № 38.)

    Отзыв: Веселовский, ЗВОРАО, т. XXII, 1915, стр. XXII-XXIV.

Резюме: Умняков, В. В. Бартольд, стр. 195; Dostojevskij, Bartohld, S. 101-102.

    Немецкий перевод (с сокращениями): W. Barthold, Die geographische und historische Erforschung des Orients mit besonderer Berücksichtigung der russischen Arbeiten. Ubers, von E. Ramberg-Figulla. Mit einem Geleitwort von M. Hartmann, Leipzig, 1913, XIV+ 225 S. (Quellen und Forschungen zur Erd- und Kulturkunde, Bd VIII.)

    Турецкий перевод (гл. VI): Aurupa ve Rusyada farki tetebbü tarihit — «Milli tetebbü’ler meemuasi», Istanbul, 1331, с. II, ss. 343-349 (араб. шрифт).

    Второе издание: В. Бартольд, История изучения Востока в Европе и России. Лекции, читанные в Университете и ЛИЖВЯ, изд. 2, Л., 1925, VII+318 стр. (Издания ЛИЖВЯ, 7.)

    Рец.: Н. Попов-Татива, «Печать и революция», 1926, № 3, стр. 195; В. Гурко-Кряжин, НВ, 1926, № 16-17, стр. 387.

    Резюме:. БВ, I, № 5.

    Французский перевод: V. V. Barthold, La decouverte de VAsie. Histoire de Vorientalisme en Europe et en Russie, Paris, 1947.

    Справка: J. D. Pearson, Oriental and Asian Bibliography, London, 1966, pp. 22-23.

    [C. 795.]

        Русский комитет для изучения Средней и Восточной Азии в историческом, археологическом, лингвистическом и этнографическом отношениях. 1903-1909 гг.

    Записка, представленная в Министерство иностранных дел при ходатайстве о назначении Комитету вновь ежегодного пособия в прежнем размере.

    Записка без подписи.

    Напечатано: ИРКСА, 1910, № 10, стр. 26-33.

    [C. 796.]

        Карл Германович Залеман 1849-1916

    Напечатано: ЗВОРАО, т. XXIV, 1917, стр. 237-258.

    Резюме: БВ, I, № 1428.

    [C. 797.]

        Воспоминание о С. М. Дудине

    Напечатано: СМАЭ, т. IX, Л., 1930, стр. 348-353.

    [C. 799.]

                                                                БИБЛИОГРАФИЯ

                                                         (цитированная литература)*

                 [* В библиографию включены только работы, упомянутые у В. В. Бартольда (в сносках и тексте) и в примечаниях составителей. Вначале указано сокращенное обозначение, под которым данная работа упоминается в сносках.]

    Э. Пекарский, Миддендорф и его якутские тексты. — Э. Пекарский, Миддендорф и его якутские тексты, — ЗВОРАО, т. XVIII, 1908, стр. 044-060.

    Э. Пекарский, С. М. Дудин. — Э. К. Пекарский, С. М. Дудин, — СМАЭ, т. IX, 1930, стр. 344—348.

    [C. 848.]

    Самойлович, «Восток», кн. 4 [стр. 185-186]. — А. Самойлович, [рец. на:] Э. К. Пекарский, Словарь якутского языка. Издание Российской Академии Наук. Вып. 6. 1923; С. А. Новгородов, Н. Б. Афанасьев, П. А. Слепцов, Якутский букварь... Госиздат, 1923; Якутская хрестоматия. Под ред. С. А. Новгородова. Госиздат,. 1923, — «Восток», кн. 4, 1924 стр. 185-186...

    [C. 857.]

    Эдуард Карлович Пекарский. — Сб. «Эдуард Карлович Пекарский». К столетию со дня рождения, Якутск, 1958.

    [C. 868.]

 

 

                                                                            WSTĘP

    Praca niniejsza jest monografią z historii etnografii; zadaniem jej jest przedstawienie dorobku Polaków w badaniach nad kulturą ludową Jakutów i tym samym chociaż częściowe wypełnienie luki, jaką w historii etnografii polskiej stanowi brak całościowego opracowania wkładu Polaków w badania etnograficzne ludów pozaeuropejskich. Uważam bowiem. Że dopiero poprzez -przeprowadzenie rejestracji i dokumentacji całego polskiego dorobku w odniesieniu do każdego z badanych ludów syberyjskich możliwe będzie napisanie syntetycznego ujęcia. Pragnieniem moim jest więc, aby niniejsza praca wypełniła, lukę występującą zarówno w historii etnografii polskiej, jak i jakuckiej...

    W okresie międzywojennym w ZSRR najważniejszym przedsięwzięciem naukowym związanym z Jakucją była w latach 1924-1931 działalność Komisji Jakuckiej AN ZSRR. Głównym celem tejże komisji było zbadanie bogactw naturalnych kraju, niemniej jednak miała ona też do zanotowania pewne osiągnięcia z dziedziny nauk humanistycznych. W wydanym w 1927 r. zbiorowym tomie Jakutija znalazł się rozdział poświęcony historii. badań geograficznych pióra L. S. Berga. Niestety praca o konspektowej objętości (38 stron dużego formatu) poza wymienieniem szeregu nazwisk i tras badawczych nie mogła dać,o wiele więcej. Z innych publikacji komisji na pierwszym miejscu należy postawić tom IV „Trudow” [* D. M. Paw1inow, [M. Witaszewski] N. A. Witaszewśkij, L. G. Lewenta1, Matierialy po obycznomu prawu i po obszczestwiennomu bytu jakutow, Leningrad 1929, s. XLIX, 461.], poświęcony prawu zwyczajowemu i ustrojowi społecznemu Jakutów. W tym właśnie tomie nie tylko zostały przedrukowane, ale również ogłoszone po raz pierwszy prace M. Witaszewskiego, a we wstępie I. I. Majnow dał ponadto jego życiorys oraz opis prac ekspedycji Sibiriakowa, w której udział brało aż 4 Polaków. Jak się zupełnie niedawno okazało, Komisja Jakucka nosiła się z zamiarem wydania osobnego wydawnictwa poświęconego badaczom Jakucji: Issledowatieli Jakutii — zajmował się tym pracownik tejże komisji — W. S. Kriwienko, który przygotował cały szereg biografii, między innymi następujących polskich badaczy: Aleksandra Czekanowskiego, Jana Czerskiego, Sergiusza Jastrzębskiego, Feliksa Kona, Edwarda Piekarskiego i Wacława Sieroszewskiego. Materiały te znajdują się do dzisiaj w Archiwum Towarzystwa Geograficznego w Leningradzie [* Zób. T. P. Matwiejewa, T. S. Fiłonowicz, L. I. Jarukowa, Russkije gieografy i putieszestwienniki. Leningrad 1971, s. 77. „Fondy Archiwa Gieograficzeskogo Obszczestwa”. Podczas pobytu w Leningradzie latem 1972 r. miałem możność zapoznać się z tymi materiałami. Są to w zasadzie zwięzłe szkice biograficzne opracowane na podstawie krótkich autobiografii wówczas jeszcze żyjących badaczy, np. sylwetka Sieroszewskiego została napisana na podstawie jego listu do N. N. Gribanowsklego.]...

    Oprócz tych prac dotyczących całej dawnej Rosji były publikowane też wydawnictwa poświęcone zesłaniom do Jakucji; odnotujmy tutaj kilka najciekawszych: W jakutskoj niewole, Moskwa 1927, z artykułem znanego nam już W. Nikołajewa, Politiczeskaja ssylka w izuczenii Jakutskogo kraja, s. 181-202, wraz z bibliografią, s. 208-210. Tenże autor w tym samym roku zdążył ogłosić jeszcze 2 artykuły, w których zajął się tym samym tematem. Mianowicie: 1. Ssylka i krajewiedienije. Jakutskij kraj, [w]: Sibirskaja ssylka, Moskwa 1927, s. 88-108 oraz szerzej ujęty: Sibirskaja politiczeskaja ssyłka i izuczenije miestnogo kraja, „Katorga i Ssyłka”, kn. 34: 1927, s. 87-116 (o Jakutii: s. 108-114). Chociaż niewielka była objętość tych prac, niemniej jednak obok znanych nazwisk znajdujemy tam pewną liczbę nowych, na przykład Ciąglińskiego czy Rożnowskiego. Wydana w 1934 r. książka Sto let jakutskoj ssyłki przyniosła dwa drobne artykuły: F. Kona, Kulturalno-proswietitielskaja rol’ politiczeskoj ssylki w Jakutii, s. 337-343 oraz E. Piekarskiego (przy współpracy N. P. Popowa), Raboty politiczeskich ssylnych po izuczeniju jakutskogo jazyka wo wtoroj połowinie XIX w., s. 344-351...

    W Polsce natomiast w okresie międzywojennym, poza wydaniem pism Sieroszewskiego czy popularnej monografii o nim pióra Czachowskiego, artykułów Piekarskiego i jego nekrologu napisanego przez W. Kotwiczą, mamy jedynie do odnotowania, oprócz wydawnictw poświęconych historii Polaków na Syberii M. Janika i W. Pobóg-Malinowskiego, Słownik Zielińskiego oraz artykuły T. Turkowskiego o Czerskim i Czekanowskim [* W. Sieroszewski, Dzieła zbiorowe, t 1-25, Warszawa 1931-1936; K. Czachowski, Wacław Sieroszewski, Zycie i twórczość, Lwów 1938, wyd. 2 — Łódź 1947; W. Kotwicz, Eduard Piekarski, „Rocznik Orientalistyczny” t. 10, 1934 s. 189-193; M. Janik, Dzieje Polaków na Syberii, Kraków 1928; W. Pobóg-Malinowski, Polacy na Syberii, „Przegląd Współczesny” R. 17, 1938, t 86, s. 102-123, 199-230, praca ta została przedrukowana pt Syberia [w:] Polska i Polacy w cywilizacjach świata [praca zbiorowa]. Warszawa 1939, s. 232-261, tylko zamiast przypisów na kcócu została zgromadzona najważniejsza bibliografia; S. Zieliński, Mały słownik pionierów pciskich kolonialnych i morskich, Warszawa 1933; T. Turkowski, Aleksander Czekanowski, „Wiadomości Muzeum Ziemi” 1938, toż nadb., Wilno 1938 s. 23; tenże. Jan Czerski, „Wiadomości Muzeum Ziemi” 1938, toż nadb., Wilno 1938, s. 13 nlb.]. W Polsce ukazał się także artykuł radzieckiego badacza Samojłowicza: R. D. Samoylovitsch, L’Activité scientifique des revolutionnaires polonais en Siberie, [w:] Zbiór prac poświęconych [...] Eugeniuszowi Romerowi...; Lwów 1934, s. 47-78. W sumie zawiera on omówienie 6 sylwetek głównie przyrodników, lecz także Piekarskiego i Sieroszewskiego wraz z dobrą dokumentacją bibliograficzną, przede wszystkim prac rosyjskich i radzieckich.

    [S. 7-9.]

    Okres powojenny otwiera. broszura E. I. Ubriatowej, Oczerk istorii izuczenija jakutskogo jazyka, Jakutsk 1945, s. 36, gdzie na s. 19-25 mamy omówioną działalność S. Jastrzębskiego i E. Piekarskiego. W tym samym roku została ukończona, lecz wydana parę lat później książka T. Chodzidły, Die Familie bei den Jakuten, Freiburg 1951, zawierająca rozdział „Ethnographische Quellen” s. 40-53, ale z polskich badaczy omawia on szerzej tylko W. Sieroszewskiego (s. 48-49)...

    Rok 1965 przyniósł dwie prace radzieckie: historyka literatury N. P. Kanajewa, Russko-jakutskije litieraturnyje świazi, Moskwa 1965, gdzie w rozdziale o działalności pisarzy „narodników’’ znajdujemy podrozdziały: „Słownik języka jakuckiego E. Piekarskiego” (s. 93-102) oraz „Jakucja w twórczości W. Sieroszewskiego” (s. 109-121). Poza tym tu i ówdzie znajdujemy też wzmianki o Jastrzębskim i Witaszewskim...

    [S. 10.]

    Z kolei należy się zająć polskimi pracami. S. Kałużyński, który już wcześniej ogłosił artykuł o Piekarskim i Sieroszewskim (zob. niżej), opublikował cenną pracę: Polskie badania nad Jakutami i ich kulturą [w:]. Szkice z dziejów polskiej orientalistyki, t. 2, Warszawa 1966, s. 171-190. Praca ta, napisana z wielką znajomością rzeczy, omawia przede wszystkim działalność 9 autorów: Kamieńskiego-Dłużyka, Siennickiego, Kopcia (autor przedrukował tu też odpowiednie partie z ich relacji), Kobyłeckiego, Piekarskiego, Sieroszewskiego (tych dwóch najobszerniej), Szymańskiego, Kona i Czerskiego. Niemniej listy Polaków-badaczy Jakucji omówionych przez Kałużyńskiego nie można uznać za zamkniętą, jak to wydaje się sugerować zakończenie artykułu...

    Przegląd prac o charakterze ogólniejszym zamyka Z. W. Gogolew, Jakutija na rubieże XIX - XX ww. Socyalno-ekonomiczeskij oczerk, Nowosybirsk 1970. Tutaj we „Wstępie” (s. 5-21) autor scharakteryzował źródła i literaturę, omawiając zachowane materiały ekspedycji Sibiriakowa (m. in. Witaszewskiego — s. 11-12) wysoko ocenił pracę Witaszewskiego (s. 13, 16), Sieroszewskiego (s. 14), wspominając też i innych badaczy: Piekarskiego (s. 15--16), Kona (s. 17)...

    [S. 11.]

    Z kolei należy wymienić prace dotyczące poszczególnych autorów; ograniczam się tutaj jednak do najważniejszych.... Najwięcej zrobiono dla Sieroszewskiego: ... S. Kałużyński, Edward Piekarski i Wacław Sieroszewski jako badacze wierzeń Jakutów, „Euhemer”, R. 8, 1964, nr 3, s. 27-37 (o Sieroszewskim: s. 34-37)... O Piekarskim: radziecka praca zbiorowa: Eduard Karłowicz Piekarskij (K 100-letiju so dnja rożdienija), Jakutsk 1958, s. 55; I. S. Gurwicz, I. W. Puchow, E. K. Piekarskij (K stoletiju so dnja rożdienija), „Sowietskaja Etnografija”, 1958, nr 6, s. 54-60; S. Kałużyński, Edward Piekarski i Wacław Sieroszewski jako badacze wierzeń Jakutów, „Euhemer”, R. 8: 1964, nr 3, s. 27-37 (o Piekarskim: s. 28-34); I. W. Puchow, Robota E. K. Piekarskogo nad tiekstom ołoncho „Stroptiwyj Kulun Kullustuur” (K problemie nauczonogo riedaktirowanija epiczeskogo tieksta) [w:] Tiekstołogiczeskoje izuczenije eposa, Moskwa 1971, s. 170-179. Natomiast historykowi badań etnograficznych praca filologiczna: E. S. Okoniesznikow, E. K. Piekarskij kak leksykograf, Jakutsk 1972 (autoreferat) nic nie daje...

    Pomimo że istnieje kilka bibliografii poświęconych Jakucji lub Jakutom (selekcyjne: W. L. Prikłonskij, Matieriały dla bibliografii Jąkutskoj obłasti, Irkutsk 1893, s. 83; P. P. Choroszych, Jakuty Opyt ukazatiela istoriko-etnograficzeskoj litieratury o jakutskoj narodnosti, Pod redakcyjej i s priedisłowijem E. K. Piekarskogo, Irkutsk 1924, s. 48, „Izwiestija WSORGO”, t. 48, wyp. 1; N. N. Gribanowskij, Bibliografija Jakutii, I - II, 1, l Leningrad 1932-1934 nie dokończona, opublikowano zaledwie 1/5 część — 5538 pozycji, a autor w ciągu 30 lat pracy zgromadził 26 tys. pozycji dotyczących wszystkich dziedzin wiedzy o Jakucji...

    [S. 12-14.]

    Udało mi się wprowadzić też 11 nowych, u nas dotychczas nie omawianych nazwisk. Z okresu najdawniejszego, z XVIII w.: Józefa Matuszewskiego, z początku XIX w. - Tadeusza Hreczynę, po 1863 r. — Tomasza Augustynowicza, Zygmunta Węgłowskiego, Jakuba Kotona, z przełomu XIX/XX w. — Floriana Bohdanowicza, Józefa Ciąglińskiego, Władysława Korala, Stanisława Palińskiego, Kazimierza Rożnowskiego i Jana Strożeckiego. Dalej, udało się wnieść nowe czy niedostatecznie znane materiały, fakty i interpretacje nawet w odniesieniu do, wydawałoby się, tak dobrze znanych postaci, jak Edward Piekarski, Wacław Sieroszewski lub Adam Szymański. Omówiono też sylwetkę mało jeszcze u nas znanego Sergiusza Jastrzębskiego. Natomiast, niegdyś opracowana przeze imnie charakterystyka postaci Mikołaja Witaszewskiego, została gruntownie przerobiona i uzupełniona...

    Wreszcie dziękuję serdecznie Żonie Krystynie, która mi cierpliwie towarzyszyła we wszystkich etapach pisania książki, dyskutując oraz przepisując na maszynie pierwszą redakcję.

    [S. 15-16.]

                                                                        Rozdział II

                         POLSKIE RELACJE O JAKUTACH Z DRUGIEJ POŁOWY XIX W.

                                                       9. JAN CZERSKI (1845-1892)

    Jan Czerski urodził się 15 maja 1845 r. w majątku Swolna, w powiecie dryśnieńskim, w guberni witebskiej [* O J. Czerskim informację podstawową daje T. Turkowski, Czerski Jan [w:] Polski sloumik biograficzny, t 4, Kraków 1938, s. 345-347. Stosunkowo pełną bibliografię i bio-bibliografię aż po 1955 r. włącznie zostawiła A. B. Granina, Bibliografija proizwiedienij I. D. Czerskogo i robot o niom, [w:] I. D. Czerskij Nieopublikowannyje statji, piśma i dnienmiki. Statji o I. D. Czerskom i A. I. Czerskom, Irkutsk 1956, s. 66-90. Z późniejszych prac warto wymienić następujące: I. W. Tropin, Lingwisticzeskije nabludienija I. D. Czerskogo (1845-1892), „Buriat-mongolskij issledowatielskij institut kultury, Sboraik trudów po filologii”, wyp. 3, 1958, s. 207-222. Tutaj zostały skomentowane materiały językowe spotykane głównie w terenowych notatkach Czerskiego, opublikowanych w ww. tomie. Sporą część swoich rozważań J. W. Tropin poświęcił analizie zapisanych przez Czerskiego materiałów do syberyjskich gwar języka rosyjskiego oraz zajął się też materiałem jakuckim konfrontując go głównie ze Słownikiem Piekarskiego...]...

    [S. 49.]

                                                                       Rozdział III

                      UWARUNKOWANIE DZIAŁALNOŚCI NAUKOWEJ ZESŁAŃCÓW

                       Z LAT OSIEMDZIESIĄTYCH I DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH XIX W.

                                                                  2. NA ZESŁANIU

                                        a. Stosunki pomiędzy zesłańcami a Jakutami

    ...Stopniowo zesłaniec przyzwyczajał się do nowych warunków i urządzał sobie życie, tak jak potrafił, dążąć do jakiejkolwiek stabilizacji. Kobiet pochodzących z Europy było bardzo mało i tylko jeden z interesujących nas zesłańców ożenił się w swoim środowisku, a mianowicie Feliks i Kon z Krystyną Grünberg. Ponieważ nie każdy był skłonny żyć w starokawalerstwie, uwagę skierowano na najbliższe otoczenie. I tak Jakutki na statusie żon, tubylczych żon czy gospodyń stawały się współ towarzyszkami życia zesłańców. Był to jeden z ważnych czynników wiążących zesłańców ze społeczeństwem jakuckim. Zdarzały się wśród Jakutek wyjątkowo inteligentne kobiety, które jak na przykład współtowarzyszki Sieroszewskiego i Piekarskiego odegrały dużą rolę jako nauczycielki języka jakuckiego i informatorki lub pośredniczki w zdobywaniu potrzebnych wiadomości.

    Kiedy więc decydowano się na programową pracę naukową, okazywało się, że w zasadzie dobrych informatorów można było znaleźć w najbliższym otoczeniu lub za jego pośrednictwem. Dla przykładu podamy takich, bardzo inteligentnych informatorów, jak S. W. Ślepcow, który dostarczał wiadomości Witaszewskiemu, Piekarskiemu i innym; Afanasjew, który nie tylko sam był informatorem Jastrzębskiego, lecz wyszukiwał i sprowadzał do niego najlepszych bajarzy. Jakuci w końcu tak się przyzwyczaili do obecności badaczy i notowania, że Sieroszewskiego pytano czasem wręcz, dlaczego nic nie zapisuje, chociaż kiedyś w analogicznych sytuacjach zapisywał.

                                                      b. Warunki pracy naukowej

Zaczęliśmy mówić o świadomej pracy naukowej, warto się więc przyjrzeć, w jakich warunkach ona się odbywała. Należy przede wszystkim pamiętać, że zesłańcom nie było wolno zajmować się czynnie pracą umysłową, do tego stopnia, że zabraniano nawet brać udział w posiedzeniach towarzystw naukowych czy przedstawieniach teatralnych. A jednak wszystkie te przepisy i zakazy zdołano przezwyciężyć lub obejść i w efekcie powstawały dzieła, które do dzisiejszego dnia nie straciły swej wartości. Trudności takie czy inne towarzyszyły całemu procesowi pracy; najpierw trzeba było zdobyć papier do pisania, który nie należał przecież do inwentarza kulturowego Jakutów; atrament też fabrykowano, z czego się dało. Dalej, praca z reguły była dyskutowana w gronie współtowarzyszy — więc trzeba było wykraść się z domu i do nich pojechać, przebywać i wrócić tak, żeby nie dowiedziała się o tym policja carska w żadnej z miejscowości. A kiedy praca była gotowa, zaczynały się trudności z dostarczeniem jej do redakcji lub do wydawcy. Nikt nie był aż tak naiwny, aby wysyłać ją pocztą; wiadomo na przykład, że pierwsze rękopisy Sieroszewskiego docierały do Polski zaszyte w kożuchu powracającego zesłańca..

    Z reguły po kilku latach pobytu zaczynały się ukazywać pierwsze, początkowo drobniejsze prace zesłańców. Czasem jednak debiut był stosunkowo późny, jak na przykład w wypadku Piekarskiego, który swój pierwszy artykuł ogłosił po kilkunastu latach pobytu na zesłaniu. Wszelkie kontakty z redakcjami lub instytucjami naukowymi nawiązywano za pośrednictwem zesłańców, którzy po częściowym odbyciu kary przenosili ę do Jakucka, Irkucka lub innego miasta syberyjskiego.

                                           c. Współpraca z instytucjami naukowymi

    Jak wiadomo, najpoważniejszą instytucją naukową w ówczesnej Syberii było Towarzystwo Geograficzne, a konkretnie dwa jego oddziały — Zachodnio- i Wschodniosyberyjski; ten ostatni z siedzibą w Irkucku. Miejscowość ta była nie tylko administracyjnym centrum władz wschodniosyberyjskich, lecz również centrum kulturalnym i naukowym. IRGO stanowiło wtedy bardzo prężny ośrodek, w którym skupiały się wszystkie siły zajmujące się badaniem Syberii w najszerszym zakresie... Z reguły też IRGO patronowało wszystkim większym przedsięwzięciom badawczym. Do takich na interesującym nas obszarze należała niewątpliwie ekspedycja Sibiriakowa [* O ekspedycji jakuckiej, nazywanej też sybiriakowską, por. I. I. Majnow, Priedisłowie [do:] D. N. Pawlinow, [M. Witaszewski] N. A. Witaszewskij, L. G. Lewental, Matieriały..., s. XXX-XXXVIII. Po wojnie zajął się tym tematem specjalnie K. I. Gorochow, O diejatielnósti E. K. Piekarskogo w Jakutskoj (Sibiriakowskoj) ekspiedicyi [w:] Eduard Karloroicz Piekarskij, Jakutsk 1958, s. 42-47; tenże, Diejatielnost Jakutskoj ekspiedicyi 1894-1896 gg. (Sibiriakowskaja ekspiedicyja), „Trudy Jakutskogo filiała Sibirskogo otdielenija AN SSSR. Obszczestwiennyje nauki”, wyp. 1 (8); tenże, Istoriko-etnograficzeskoje issliedowanije jakutow Jakutskoj (Sibiriakowskoj) ekspiedicyi WSO IRGO w 1894-1896 godach, Irkutsk 1962, s. 24 [autoreferat pracy kandydackiej]; tenże, Issliedowanija I matieriały uczastnikow Jakutskoj (Sibiriakowskoj) ekspiedicyi WSO IRGO w 1894-1896 gg. [w:] Iz istorii Jakutii XVII-XIX wiekow, Jakutsk 1965, s. 52-65; por. też Ja. R. Koszelew, Russkaja folkłoristika Sibiri, Tomsk 1962, s. 193-211. W Polsce, opierając się głównie na Majnowie, pisał W. Armon, Polski badacz Jakutów — Mikołaj Witaszewski, „Etnografia Polska”, t. 4, 1961, a. 144-149.]. W latach dziewięćdziesiątych znany syberyjski przemysłowiec, właściciel kopalń złota I. M. Sibiriakow (1860-1901), przeznaczył na badania etnograficzne ludów Syberii pewną kwotę pieniężną, którą uzupełnił do 12 tys. rubli, i postawił dwa pytania, na które chciał mieć odpowiedź. Po pierwsze: czy tubylcy okręgu jakuckiego wymierają czy ich liczba rośnie? Po drugie — jaki wpływ ma na to eksploatacja złota — pozytywny czy negatywny? Z początku nikt nie kwapił się z podjęciem tego typu badań. Dopiero, kiedy w 1892 r. kierownikiem kancelarii Wachodniosyberyjskiego Oddziału IRGO został D. A. Klemenc (1848-1914), zorganizował on tzw. ekspedycję jakucką. Klemenc oparł ją głównie na zesłańcach politycznych, których grupę na życzenie Petersburga „rozcieńczył” — dla większej prawomyślności — miejscowymi urzędnikami i duchownymi prawosławnymi. Udział w niej wzięli między innymi: W. G. Bogoraz-Tan, W. Jochelson, I. Majnow, a z Polaków: S. Jastrzębski, F. Kon, E. Piekarski i M. Witaszewski. Ekspedycja, która działała w latach 1894-1896, została przygotęwana bardzo gruntownie i ze swojej pierwszej części programu, mianowicie zbierania materiałów, wywiązała się bardzo dobrze. Nagromadzono sporo materiałów o następujących ludach: Jakutach, Czukczach, Jukagirach, Tunguzach (Ewenach), Rosjanach (Starożyłach). Interesowano się zarówno antropologią i językami, jak też kulturą materialną, duchową oraz życiem gospodarczym i ustrojem społecznym. Niestety publikacja wyników badań nie została doprowadzona do końca. Tylko drobne fragmenty prac ekspedycji Sibiriakowa ukazały się drukiem — razem sześć zeszytów (m. in. prace Jastrzębskiego i Kona). Bogoraz i Jochelson wykorzystali swoje materiały biorąc udział w ekspedycji Jessupa. Majńow, Piekarski i Witaszewski większość swoich prac ogłosili później, a reszta została w rękopisach. Sibiriakow nie doczekał się odpowiedzi na swoje drugie pytanie, ponieważ większa praca na temat wpływów przemysłu złota na życie ludów nie została wykonana, materiały jednak do tego zagadnienia zachowały się do dnia dzisiejszego.

    Dużo mniejsze znaczenie, albowiem tylko na szczeblu gubernialnym, miał tzw. Komitet Statystyczny, który oprócz zajęć określonych nazwą wydawał jeszcze „Pamiatnyje kniżki”. Wydawnictwa tego typu były dość powszechnym zjawiskiem na obszarze całej Rosji. Właściwie nie było guberni, która w tym czy innym okresie, z większą lub mniejszą regularnością nie wydawałaby swojej „Pamiatńoj kniżki”. Składały się one zawszc z dwóch części zwanych: oficjalna i nieoficjalna. W pierwszej podawano z reguły wszystko, co obchodziło biurokrację carską — od domu panującego poczynając, a na spisie jarmarków kończąc. Natomiast druga część była całkowicie zależna przede wszystkim od inwencji redaktora. I tutaj zamieszczano prace o charakterze ekonomicznym, historycznym, etnograficznym itp. Jednym słowem było to krajoznawstwo szeroko pojęte. W jakuckiej księdze pisali: Kon, Piekarski, Witaszewski.

    Jednak najczęściej zesłańcy zaczynali od korespondencji i artykułów w takich wydawnictwach, jak „Wostocznoje Obozrienije”, „Sybirskaja Gazicta”, stopniowo przechodząc do wydawnictw IRGO od syberyjskich zaczynając, na centralnych, jak „Żywaja Starina” kończąc; pisywano też w innych ważnych czasopismach, np. „Etnograficzeskoje Obozrienije”...

    [S. 58-62.]

                                                                        Rozdział IV

                                                 ADAM SZYMAŃSKI (1852-1916)

    Adam Szymański [* Ostatnio A. Szymańskim zajął się J. Kądziela, który w wydawnictwie Obraz literatury polskiej XIX i XX w., seria 4: Literatura polska w okresie realizmu i naturalizmu, t. 4, Warszawa 1971, s. 405-427, przedstawił jego sylwetkę: Adam Szymański (s. 405-416), załączył bibliografię oraz biobiblibgrafię (s. 416-419) i wyjątki ze Szkiców (s. 419-427). Literatura polska jest tam uwzględniona aż po r. 1966, chociaż brak elaboratu Fiszera — zob. niżej, poza tym Kądziela nie cytuje żadnych prac rosyjskich ani radzieckich.] urodził się 16 lipca 1852 r. w Hruszniewie, w paw. bielskim na Podlasiu, w rodzinie drobnej szlachty. Gimnazjum ukończył w Siedlcach w 1872 r. Po uzyskaniu matury studiował na Wydziale Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego, który ukończył ze stopniem kandydata nauk w 1877 r. [* Datę ukończenia uniwersytetu podaje W. Feldman, Współczesna literatura polska, wyd. 5, Warszawa 1908. Stopień kandydata notują akta policyjne, zob. Kółka socjalistyczne, gminy i Wielki Proletariat. Procesy polityczne 1878-1888 r. zebrał i opracował L. Baumgarten, Warszawa 1966, s. 47.] Podczas studiów utrzymywał się z korepetycji; przez pewien czas otrzymywał stypendium. Od 1873 r. zaczął współpracować z redakcjami czasopism; pisywał do „Opiekuna Domowego”, „Tygodnika Powszechnego”, później do „Kraju” i „Wieku”. Prawdopodobnie w charakterze korespondenta którejś z tych gazet Szymański udał się we wrześniu 1877 r. do Lwowa na wystawę rolniczo-przemysłową. Tutaj nawiązał kontakty z tajnym ugrupowaniem „Rząd Narodowy Polski”, która to organizacja mianowała Szymańskiego komisarzem pełnomocnym na zabór rosyjski i poleciła mu utworzenie takiej organizacji nie tylko na obszarze Królestwa Polskiego, lecz także na Litwie i Rusi. A. Szymański zaczął tworzyć tajną organizację z rozmachem, lecz bez zachowania ostrożności konspiracyjnej. Dnia 31 marca 1878 r. został aresztowany i osadzony w cytadeli warszawskiej. Szymański, jako prawnik, bronił się umiejętnie, nikogo nie wydając, lecz obciążyły go zeznania innych osób i kompromitujące materiały [* O procesie Szymańskiego, oprócz prac cytowanych przez J. Kądzielę, Adam Szymański, s. 406, przypis 2, warto też uwzględnić pracę T. G. Snytko, Russkoje narodniczestwo..., s. 106-109 i dalej wg indeksu.]. Wyrokiem ogłoszonym 16 lutego 1879 r. został skazany na bezterminowe osiedlenie na Syberii Wschodniej. Z Warszawy został wysłany 19 kwietnia 1879 r., a chociaż po drodze rozchorował się na zapalenie płuc, jednak wolał jechać dalej.

    Do Jakucka przybył 24 (27?) lipca 1879 r. Po roku, również w lipcu, ożenił się z zesłanką — Rosjanką Nadzieją Iwanowną Smiecką (1850-1905), z którą miał syna Jana. Nie mogąc znaleźć odpowiedniej pracy, Szymański prosił o zezwolenie na przeniesienie się na wieś w celu zajęcia się rolnictwem. Niestety nie zezwolono mu na to. Jedynie lato 1882 r. dla poratowania zdrowia żony (chorej na szkorbut) pozwolono mu spędzić poza miastem. W listopadzie 1883 r. został przeniesiony do Kirieńska, a w 1884 r. do Bałagańska...

    [S. 70-71.]

    Wiadomo, że w latach 1885-1890 Szymański — zajmując się głównie twórczością literacką — siłą rzeczy zaniechać musiał działalności naukowej. Po wydaniu drugiego tomu Szkiców, w 1890 r., podjął ją ponownie. Widać to chociażby z tego, że w dniu 16/28 kwietnia 1891 r. na posiedzeniu sekcji etnograficznej IRGO wygłosił odczyt O pochodzeniu i znaczeniu nazwy „Tunguz” [* Zob. rękopis tego artykułu, B.J. 136/55.]. Czyli miał wówczas już tę pracę gotową, ale z niewiadomych względów zwlekał z jej opublikowaniem kilkanaście lat.

    Trudno jest obecnie stwierdzić, czym Szymański zajmował się w latach następnych. Można jednak odnieść wrażenie, że powoli — po kolei zaczyna rezygnować z pewnych tematów, kiedy okazało się, że tematy, do których sam zbierał materiały, są opracowane i publikowane przez innych. Prawdopodobnie najpierw odpadł rozdział: „Ludność rosyjska (Sybiracy)”, zajmował się nim tylko w latach 1881-1882. Dalej, po kolei: „Polacy na Syberii”, albowiem w 1884 r. ukazała się książka Librowicza; następnie odpadła bibliografia, gdyż na przełomie 1891/1892 r. ukazała się 3-tomowa bibliografia ogólnosyberyjska Miężowa, a w 1892 r. bibliografia Jakucji pióra Prikłonskiego. Myślę, że jako okresowemu mieszkańcowi Petersburga i członkowi IRGO w jakimś momencie nie trudno było Szymańskiemu dowiedzieć się o tym, że Sieroszewski przygotowuje do druku swoją monografię Jakutów. Musiał o tym wiedzieć, zanim ukazała się ona drukiem, albowiem już w marcu 1895 r. Szymański zasiadł do bardzo ambitnej pracy: Słownik porównawczy Jakutów [* Zob. przypis 9.]. Pracował nad tym dziełem przez kilka dobrych lat — bo przynajmniej aż do 1901 roku — objął nim 200 wyrazów jakuckich i podał odpowiedniki w następujących językach: niemieckim, polskim, litewskim, rosyjskim, serbskochorwackim, greckim i łacińskim. Już dobór języków, w których podawał analogie, mówi sam za siebie! Prawdopodobnie Szymański przypuszczał, że w dziedzinie leksykografii nie ma konkurencji. A przecież wiadomo, że pierwsze wydanie pierwszego zeszytu Słownika Piekarskiego ukazało się w 1899 r., a drugie w 1907 r...

    [S. 78.]

    W połowie dziesięciolecia pomiędzy powstaniem a opublikowaniem Z jakuckiego Olimpu mamy do odnotowania ostatnią podjętą przez Szymańskiego próbę nawrotu do nauki. Była to publikacja rzeczy w zasadzie od dawna gotowej (odczyt wygłosił jeszcze w 1891 r.): O pochodzeniu i znaczeniu nazwy „Tunguz” — Proischożdienije i diejstwitielnoje znaczenije słowa „Tungus” (z zaznaczeniem, że jest to przekład autora z rękopisu polskiego). Artykuł ten ukazał się w numerze 4 rocznika 17, 1905 czasopisma „Etnograficzeskoje obozrienije” [* [A. Szymański] A. Szymańskij, Proischożdienije i diejstwitielnoje znaczenije słowa „tungus”. (Pieriewod awtóra s polskoj rukopisi), „Etnograficzeskoje obozrienije'”, R. 17, 1905, nr 4, s. 106-117.], a równo po roku ukazał się artykuł polemiczny pióra E. Piekarskiego [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, K woprosu o proischożdienii słowa „tungus”, „Etnograficzeskoje obozrienije”, R. 18, 1906, nr 4, s. 206-217.], w którym Szymański mógł między innymi przeczytać o sobie, że ,;niestety on nie tylko nie wyjaśnił chociażby do pewnego stopnia przekonywająco prawdziwego znaczenia słowa «Tunguz», lecz jeszcze wniósł w zagadnienie wielką gmatwaninę opierając swoje wywody na danych języka, który zna jedynie powierzchownie” [* Tamże, s. 206.].

    Nie ulega wątpliwości, ze Piekarski na pewno miał rację, lecz warto się zastanowić, jak tę opinię mógł odebrać nadwrażliwy Szymański. Nigdy nie zabierał już więcej głosu w sprawach naukowych. I chyba nikomu nie pochwalił się swoim dawnym zamiarem napisania książki o ziemi jakuckiej, choć sam o niej nie zapomniał; chronologicznie ostatni ślad materiałów zbieranych przez Szymańskiego jest dobrze datowany — jest nim mianowicie wycinek artykułu pt. Jakucki ruch narodowy z gazety „Czas” z dnia 19 grudnia 1909 r. [* A. Szymański, Ziemia jakucka..., zespół II: „Materiały warsztatowe”, z. nr 21.]...

    [S. 80.]

                                                                       Rozdział V

                                              WACŁAW SIEROSZEWSKI (1858-1945)

    Życiorys Wacława Sieroszewskiego1 jest dobrze znany dzięki jego wspomnieniom i innej literaturze; toteż będzie on omawiany tutaj tylko o tyle, o ile zajdzie potrzeba oświetlenia pewnych etapów jego twórczości naukowej i tylko w bardzo drobnym ułamku literackiej.

    Wacław Sieroszewski urodził się 24 sierpnia 1858 r. w Wólce Kozłowskiej, na Mazowszu, jako syn właściciela majątku ziemskiego — Leopolda i Walerii z domu Ciemniawskiej...

    [S. 82.]

    Prawdopodobnie już pod koniec pierwszego roku pobytu w Wierchojańsku Sieroszewski związał się z miejscową Jakutką — Anną, która była zarazem jego pierwszym informatorem. Jednakże w Pamiętnikach wzmianki o niej są bardzo skąpe, nie wiadomo nawet, jakie miała nazwisko. „W tym czasie — pisze Sieroszewski — poznałem bliżej Annę, miłą dwudziestoletnią dziewczynę, siostrę żony Jana [Zaborowskiego — zesłańca z 1863 r. — W. A.] i zamieszkaliśmy razem” [* W. Sieroszewski, Pamiętniki. Wspomnienia, s. 294.]. Żył z nią przez dwa lata, tj. aż do dnia karnego przeniesienia, i miał córkę Marię, która po śmierci matki w 1886 r. przez pewien czas chowała się u ojca. Między innymi Sieroszewskiemu udało się uzyskać prawne jej uznanie [* W. Sieroszewski, Listy z Syberii, „Archiwum Literackie”, t. 8, 1964, s. 414]. Maria została nauczycielką; zachowała się też jej korespondencja z ojcem z lat 1929—1933 [* Tamie, s. 386.]. Małżeństwa lub stosunki pozamałżeńskie zesłańców z Jakutkami nie były rzadkością; wiadomo na przykład, że E. Piekarski miał syna, późniejszego studenta petersburskiego, a jego przyjaciel Jonow — córkę, która została znanym historykiem i etnografem Jakucji...

    [S. 84.]

    Żywo natomiast interesowano się książką [Якуты] Sieroszewskiego w nauce rosyjskiej i radzieckiej. Po początkowym okresie prawdziwego uznania w pewnym momencie zaczęły pojawiać się głosy superkrytyczne, i to ze strony dawnych współtowarzyszy zesłania, czyli ludzi dobrze znających specyfikę terenu. Pierwszą jaskółką była marginesowa uwaga E. Piekarskiego, że „niestety naukowa wartość wielkiego dzieła p. Sieroszewskiego nie odpowiada wysokim zasługom podróżnika, któremu [tj. Mid-dendorfowi — W. A.] praca ta została poświęcona” [* [E. Piekarski] E. K. Piekarski], Middendorf i jego jakutskije tieksty, „Zapiski Wostocznogo otdieła Imp. Russkogo Archeołogiczeskogo Obszczestwa”, t. 18, 1908, S. 43, cyt według A. N. Samojlowicza, Jakutskaja starinnaja ustnaja litieratura (w:] Jakutskij folklor, Leningrad 1936, s. 9-10.]. Drugą — była wypowiedź M. Witaszewskiego, który w swoim artykule o małżeństwie i pokrewieństwie u Jakutów, opublikowanych w 1909 r., ostro skrytykował odpowiednie partie dzieła Sieroszewskiego, oświadczając wręcz, że autorowi brak wiadomości nie tylko z etnografii, ale i języka Jakutów [* [M. Witaszewski) N. A. Witaszewskij, Brak i rodstwo u jakutow, „Zywaja Starina”, R. 18, 1909, nr 4, s. 44-43.]. Było to napisane niejako na marginesie — prawdziwa bomba wybuchła dopiero w 1914 r.; wtedy w tym samym czasopiśmie „Żywaja Starina”, (którego kolejny, ostatni tom, jako redaktor podpisał E. Piekarski) ukazała się obszerna, licząca 55 stron rozprawa pod niewinnym tytułem: Obzor lilieratury po wierowanijam jakutow, tzn. Przegląd literatury o wierzeniach Jakutów, pod którym był podpisany W. Jonow. Tylko zamiast przeglądu badań znajdujemy tam jedynie krytykę książki i pierwszego w ogóle artykułu Sieroszewskiego o wierzeniach Jakutów. Ograniczenie się wyłącznie do jednego autora Jonow próbuje uzasadnić faktem, że to najobszerniejsza praca na ten temat. Autor ten, nb. współpracownik Słownika jązyka jakuckiego pióra E. Piekarskiego, bierze przede wszystkim pod lupę język jakucki, więc głównie pisownię wyrazów jakuckich. I w tym miejscu ma on napewno rację; tego nie kwestionuje i nauka dzisiejsza...

    [S. 95.]

    Wydaje się, że nkstąpił już czas — minęło ponad 50 lat — aby ustosunkować się do tej, odosobnionej „pryncypialnej” krytyki. W swoim czasie w rozmowie prywatnej zwrócił mi uwagę śp. prof. dr J. Czekanowski, na dość znamienny fakt, że krytyka ta wywodziła się z konkretnego i określonego źródła i nie jest specjalnie ważne, kto ją podpisał, oraz że nie była wyrazem wyłącznej miłości dla czystej nauki [* Por. artykuł E. Piekarskiego — E. K. Piekarskij, N. P. Popow, Roboty politiczeskich ssylnych po izuczeniju jakutskogo jazyka wo totoroj polowinie XIX w. [w:] 100 let jakutskoj ssyłki, Moskwa 1934, s. 346-347, w którym autor u schyłku życia opowiedział, w jaki sposób chciano utrącić w swoim czasie druk książki Sieroszewskiego, bijąc na jego złą znajomość języka jakuckiego.]. Przy ponownym uważnym czytaniu tej pracy musiałem przyznać rację śp. prof. Czekanowskiemu, który zresztą znał osobiście wszystkie „dramatis personae”: primo — w przypisie 1 na stronie 317 Jonow dziękuje za przejrzenie artykułu i poczynienie licznych uwag M. Witaszewskiemu i E. Piekarskiemu, następnie w niektórych przypisach powołuje się na ich informacje ustne: pozwolę sobie przytoczyć przypis 1 na stronie 347 in extenso i w oryginale: „Ja wsio wriemia ssyłajus’ tolko na słowar’ Betlingka [= Böhtlingka] tak kak słowar’ E. K. Piekarskogo jeszczo nie naczinał wychodit kogda pisał W. L. Sieroszewskij. No W. L. Sieroszewskij żył odno wriemia niedaleko ot E. K. Piekarskogo, uże rabotawszago togda nad swoim słowariom i nikogda nie otkazywawszago w ukazanijach i razjasnienijach. Wsie interesowawszyjesia toj ili drugoj storonoj jakutskogo byta (N. A. Witaszewskij, L. G. Lewental, W. S. Troszczanskij, S. W. Jastremskij, ja) wsiegda obraszczalis’ k niemu, poczemu że W. L. Sieroszewskij nie wospołzowałsia jego usługami?’’. Teraz już wiadomo, o co chodziło — wszyscy się zwracali do uczonego autorytetu, tylko jeden Sieroszewski nie zechciał; więc... Sieroszewski naraził się Piekarskiemu, więc „oberwał” od jego przyjaciela i najbliższego współpracownika — Jonowa. Dalej, znając niechęć do pióra zarówno Piekarskiego jak i Jonowa — można przypuścić, że sporą część tej polemiki w słowa ujął — w młodości odznaczający się płomiennym temperamentem polemicznym — M. Witaszewski.

    Kolejna „batalia o Sieroszewskiego” — co prawda przy jego minimalnym udziale — rozegrała się w 1927 r., kiedy próbowano ogłosić drukiem znaleziony rękopis II tomu Jakutów. Sprawę tę przedstawili L. I. Rowniakowa i H. Swienko [* Por. przypis. 30.], jednak jak się wydaje, na podstawie zgromadzonych tam faktów można wyciągnąć i dalej idące wnioski, niż to zrobili wspomniani autorzy. Najpierw należy zastanowić się nad kwestią, jaką rolę odegrał w tym sam stan .rękopisu — tj. fakt, że nie był on gotowy do druku. Wiadomo, że Komisja Jakucka chciała wydać i byłf gotowa wydawać wszystko, co pozostało z przeszłości. Zresztą jeszcze raz trzeba przypomnieć fakt, że Komisja ta na posiedzeniu w dniu 19 września 1927 r. [* Por. L. I. Rowniakowa, Wacław Sieroszewskij — issledowatiel Jakutii, s. 342.] w zasadzie zaopiniowała pracę Sieroszewskiego do druku, którego chciała się podjąć razem z Towarzystwem Geograficznym, jako właścicielem rękopisu, lub w wydawnictwach własnych. Przecież dysponowano aż dwoma seriami wydawniczymi, więc jeżeli nie chciano dać dużego tomu „Trudow”, nic łatwiejszego, jak poświęcić podwójny lub potrójny zeszyt „Matieriałow”. Chyba nie tutaj należy szukać przyczyn poniechania druku — leżały one gdzie indziej i jak zawsze były bardziej złożone. Sprawa została oficjalnie przesądzona przez Akademię, w osobie jej stałego sekretarza S. F. Oldenburga, pismem z dnia 30 września 1927 r., w którym zwrócił uwagę Komisji na dwa fakty: 1. że Komisja sama nie ma prawa umawiać się z autorami w sprawach wydawniczych, bo na to jest potrzebna uchwała Prezydium lub zebrania ogólnego Akademii, 2. do wydania prący Sieroszewskiego należy podchodzić ze specjalną ostrożnością ze względu na „poważne uwagi krytyczne wyrażone o I tomie” [* Tamże.]. Pierwsza poruszona przez Oldenburga sprawa nie dotyczyła chyba jedynie spraw regulaminowych — chodziło tu o to, że Sieroszewski był nie tylko żyjącym cudzoziemcem, lecz był on osobą dobrze znaną i powiedzmy szczerze niezbyt dobrze widzianą.

    Natomiast druga część listu Oldenburga zawierająca uwagi natury rzeczowej mówi o krytyce tomu pierwszego — akcent nieco dziwny, gdy chodzi o wydawnictwo materiałowe! Wszystko to nie musiało być bardzo przekonywające dla innych członków Komisji, albowiem sprawy wydania rękopisu Sieroszewskiego nie poniechano tak od razu. Po ingerencji Oldenburga nie urwała się korespondencja Gribanowskiego z Sieroszewskim. Albowiem dla komisji specjalistycznej traktującej bardzo poważnie swoje zadanie sprawa ta nie była tylko zagadnieniem akademickim. Mniej więcej w tym samym czasie jeden z pracowników Komisji Jakuckiej — W.S. Kriwienko opracowywał specjalny tom poświęcony badaczom Jakucji pt. Issledowatieli Jakutn, w którym miał być też życiorys badawczy Sieroszewskiego. Rękopis Kriwienki do dzisiaj przechowywany jest w Towarzystwie Geograficznym w Leningradzie [* Zob. T. P. Matwiejewa, T. S. Fiłonowicz, L. I. Jarukowa, Russkije gieografy i putieszestwienniki, Leningrad 1071, s. 77, „Fondy Archiwa Gioograficzeskogo Obszczestwa”. Por. też przypis 2 do wstępu.]. Dlaczego więc praca maneriałowa Sieroszewskiego nie ukazała się? Ażeby odpowiedzieć na to pytanie chociaż częściowo, nie od rzeczy będzie przypomnieć parę faktów z recepcji Sieroszewskiego w ZSRR w latach 1919-1929 [* Wykorzystałem bibliografię przekładów Sieroszewskiego podaną przez L. I. Rowniakową, Wacław Sieroszewski] i jego russkije korriespondenty, [w:] Sławianskije litieratumyje swiazi..., s. 161-164.], kiedy to ukazały się przekłady następujących jego prac: 1919 — 3 wydanie Synów nieba, 1927 — Beniowski, 1928 — Wśród lodów — znane jako Marynarze ze statku „Nadzieja”, Na kresach lasów (chyba 7 kolejne wydanie, nie licząc pierwszego w czasopiśmie), Powieści chińskie. Rok 1929 przyniósł książkę Protiw wolny, która składała się z przekładów: Ciupasem na Syberię, Za kołem, biegunowym oraz bardzo skróconej Ucieczki. Przedmowę do tej książki napisał F. Kon, przedstawiając w mocno przejaskrawionych barwach dzieje odchodzenia Sieroszewskiego od ideałów młodości [* F. Kon, Priedislowije [do:] W. L. Sieroszewski], Protiw wolny. Wospominanija o sibirskoj ssyłkie, Moskwa - Leningrad 1929, s. 3-6.]. Przy takim postawieniu sprawy niewiele pomogła uwaga końcowa, że „[...] nie patrząc na to wszystko — wspomnienia Sieroszewskiego mają wielką wartość dzięki talentowi autora” [* Tamie, s. 6.]. Po takiej rekomendacji trudno było znaleźć wydawcę książek Sieroszewskiego. A tymczasem sam F. Kon zaledwie po paru latach w swoich wspomnieniach zupełnie inaczej wypowiedział się o Sieroszewskim: „Wśród badaczy kraju Jakutów zajmował on zupełnie szczególne miejsce. Jako artysta intuicyjnie chłonął w ogólnych zarysach życie Jakutów, nie badając dokładnie szczegółów. Na tej podstawie oskarżono go o dyletantyzm, wytykając mu w jego badaniach mnóstwo nieścisłości, niedokładności i zarzucając mu powierzchowność. Wszystkie te oskarżenia świadczyły tylko o tym, że owi krytycy spoza drzew nie dostrzegali lasu, wdając się w szczegóły, przegapili znaczenie całości, a całość ta była i po dziś dzień stanowi cenny wkład do nauki” [* F. Kon, Za 50 let, t 2, Moskwa 1933, wyd. 2, t. 1-2, Moskwa 1936, cyt. według przekazu polskiego: Narodziny wieku, s. 448-449.]. Co prawda można to uważać za zmianę prywatnych poglądów F. Kona.-Wystarczy jednak przypomnieć chociażby opinię A. N. Samojłowicza, który pisząc o dawnej literaturze ustnej Jakutów, chociaż zaczyna od książki Sieroszewskiego i jej recenzji napisanej przez Jonowa, jednak zastrzega się z miejsca, że nie tylko nie można ignorować tej książki, którą w dalszym ciągu często cytuje, ale należy stwierdzić, że próba klasyfikacji E. Piekarskiego została oparta na danych wziętych z Sieroszewskiego [* B A. N. Samojłowicz, Jakutskaja starinnaja..., 7-8, 19-20, 23-25, 27-29, 30, 37. (O opieraniu się Piekarskiego na Sieroszewskim: s. 23, 27).].

    Z wielkim uznaniem pisał o Sieroszewskim, chociaż z niektórymi jego wywodami polemizował, rodowity Jakut — W. G. Ksenofontow w książce Uraangchaj - Sachalar. Oczerki po drewniej isforii jakutow, Irkutsk 1937. Tu między innymi jest cały rozdział (s. 48—55) poświęcony omówieniu poglądów Sieroszewskiego na pochodzenie Jakutów.

    Właściwie po Samojłowiczu i Ksenofontowie, którzy zresztą pisali już po śmierci E. Piekarskiego, każdy badacz zajmujący się tematyką jakucką — śmiało sięgał do Sieroszewskiego, konfrontując go oczywiście z innymi źródłami i opracowaniami...

    Ażeby nie przedłużać, i tak już dostatecznie obszernej listy nazwisk, tytułów, cytatów itd., wypadnie stwierdzić tylko jedno, że rozprawa Sieroszewskiego jest cytowana we wszystkich pracach jakutologicznych i w sporej części opracowań dotyczących poszczególnych problemów kultury ludów syberyjskich. Nie można dzisiaj podjąć żadnej pracy z etnografii czy nawet historii Jakutów [* Jako wybitnego badacza Jakucji określa W. Sieroszewskiego — np. Z. W. Gogo1ew, Jakutija na rubieże XIX i XX wiekow, Nowosibirsk 1970, s. 14. Ostatnio bardzo pozytywnie, jakkolwiek nie kryjąc słabych stron dzieła Sieroszewskiego, wypowiedział się znany badacz folkloru jakuckiego i sam rodowity Jakut G. U. Ergis, OczerkL... s. 43-46.], nie zaczynając od Sieroszewskiego. Natomiast nie tylko można, ale trzeba — mając oparcie jeszcze w innych źródłach — z nim polemizować, koniecznie trzeba skonfrontować stosowaną przez niego terminologię ze Slownikiem Piekarskiego, ale pominąć Sieroszewskiego się nie da!

    [S. 96-99.]

                                                                          Rozdział VI

                                                        EDWARD PIEKARSKI (1858—1934)*

    [* Chociaż o E. Piekarskim pisano dość dużo, to jednak dotychczas nie ma pełnej i wyczerpującej bibliografii jego prac. Pierwszą bibliografię prac E. Piekarskiego, dostarczoną przez niego samego i obejmującą wszystkie, najdrobniejsze artykuliki i recenzyjki z lat 1895-1911 — łącznie 105 pozycji, ogłosił W. W. Radłów, Spisok pieczatannych rabot E. K. Piekarskogo, [w:] Otczot Imperatorskogo Russkogo Gieograficzeskogo Obszczestwa za 1911 g., SPb. 1912, s. 80-85. Niestety kontynuacji takiego typu nie było — specjalistyczna bibliografia jakutologiczna, etnograficzna P. P. Choroszycha, Jakuty, Irkutsk 1924 — zresztą zredagowana przez samego Piekarskiego, oraz powojenna, językoznawcza N. E. Piętrowa, Jakutskij jazyk, Jakutsk 1956, notują po ponad 60 pozycji każda (obliczenia S. Kałużyńskiego). Jedynie nekrolog pióra M. Azadowskiego (zob. niżej) zawierał wybór 43 pozycji — inne opracowania późniejsze ograniczały się siłą rzeczy do skromniejszego wyboru. Podobnie rzecz przedstawia się z biobibliografią. Po artykułach jubileuszowych jeszcze za życia oraz nekrologach, z których warto wymienić np.: M. Azadowskij, E. K. Piekarskij, 1858-1934, „Sowietskaja Etnografija” 1934, nr 5, s. 105-108; A. N. Samojłowicz, Pamiati E. K. Piekarskogo, „Izwiestija Akademii Nauk SSSR” 1934, nr 10, s. 743-747; W. Kotwicz, Edward Piekarski 1858-1934, „Rocznik Orientalistyczny”, t. 10, 1934, s. 189-193, znowu zaczęto dużo pisać o Piekarskim z okazji stulecia urodzin — trzeba tu zanotować przede wszystkim wydawnictwo zbiorowe: Eduard Karłowicz Piekarskij K 100-letiju so dnia rożdienija, Jakutsk 1958, s. 55 (zawiera 6 artykułów), [dalej cyt. E. K. P., 1958]. Natomiast artykuł: I. S. Gurwicz, I. W. Puchów, E. K. Piekarskij, „Sowietskaja Etnografija” 1958, nr 6, s. 54-60, powstał na podstawie bardzo szczegółowych opracowań tychże autorów w E. K. P., 1958. W Polsce o Piekarskim pisali: S. Kałużyński, Edward Piekarski i Wacław Sieroszewski jako badacze wierzeń Jakutów, „Euhemer”, R. 8, 1964, nr 3, s. 27-37 (o Piekarskim: s. 28-34); tenże, Polskie badania..., s. 176-184; A. Kuczyński, Wkład Polaków..., s. 552-555; tenże, Syberyjskie szlaki etc Jako zabawną ciekawostkę warto odnotować fakt, że każdy polski dziennikarz, który dotarł do Jakucji na nowo „odkrywał” Piekarskiego! Poza tym warto wspomnieć, że prawie w każdej publikacji poświęconej Jakucji mniej lub więcej miejsca zajmuje osoba i dzieło Piekarskiego.]

    Edward Piekarski [* Dla życiorysu i oczywiście pracy nad Słownikiem, albowiem te rzeczy są wzajemnie sprzężone, dużo dają materiały wspomnieniowe i autocharakterystyki Piekarskiego — zob. [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Otrywki iz wospominanij, „Katorga i ssyłka” 1924, nr 4, s. 79-99; tenże, Priedislowie [do:] Słowar' jakutskogo jazyka, wyp. 1, SPb. 1907, s. I-VI; tenże, N. P. Popów, Raboty politiczeskich ssylnych po izuczeniju jakutskogo jazyka wo wtoroj polowinie XIX w. [w:] 100 let jakutskoj ssyłki, Moskwa 1934, s. 348-351 etc. O atmosferze rodzinnej — P. Ettinger, Edward Piekarski, „Wiadomości Literackie”, R. 4, 1937, nr 12, s. 2. O działalności politycznej, oprócz wspomnień — Diejattelt riewolucyonnogo dwiżenija w Rossii, t. 2, wyp. 3, Moskwa 1981, szp. 1155-1157 (tam też dalsza literatura). O pobycie w Jakucji — zawsze pisano w związku ze Słownikiem — poza literaturą cytowaną w przypisie 1, por. np. M. A. Krotow, Jakutskaja ssyłka 70-80-ych godów, wg indeksu, A. A. Popów, O żyzni i diejatielnosti S. K. Piekarskogo [w:] E. K. P., 1958, s. 3-9 (tutaj autor wykorzystał też nie drukowane wspomnienia Piekarskiego).] urodził się 26 października 1858 r. w folwarku Piotrowicze, gm. Smilowicze, pow. ihumeńskiego w ziemi mińskiej, w zubożałej rodzinie szlacheckiej. Jego ojciec Karol był rządcą w majątkach Wittgensteina. Duży wpływ na wychowanie małego Edwarda miał jego dziadek stryjeczny Romuald Piekarski (zm. 1879 r.).

    E. Piekarski uczył się w gimnazjum w Mozyrzu, Mińsku, Taganrogu i Czernihowie; świadectwa dojrzałości jednak nie uzyskał, został bowiem zmuszony do wystąpienia z VII klasy. W 1877 r. wstąpił do Instytutu Weterynaryjnego w Charkowie. Zarówno podczas nauki gimnazjalnej, jak i na studiach należał do tajnych kółek postępowej młodzieży. W grudniu 1878 r. w Charkowie wybuchły rozruchy studenckie, za czynny udział w nich Piekarski został relegowany z Instytutu i skazany na zesłanie administracyjne do guberni archangielskiej. Wyrok jednak nie został wykonany, gdyż Piekarski zaczął ukrywać się przed policją. Od końca 1878 r. należał do stowarzyszenia „Ziemia i Wola”. Organizacja ta skierowała go do guberni tambowskiej. Tam pod zmienionym nazwiskiem pracował oficjalnie jako pisarz gminny, a faktycznie prowadził propagandę wolnościową wśród miejscowych chłopów. Później wrócił do własnego nazwiska, zmieniając tylko imię i imię ojca z „Eduard Karłowicz” na „Iwan Kiriłowicz”, prawdziwe bowiem imiona, jako nierosyjskie, mogły wzbudzić podejrzenie. Jednak policja była już na jego tropie. Wobec czego zaczął się znowu ukrywać pod fałszywym nazwiskiem, najpierw w Tambowie, a następnie w Moskwie. Tu został aresztowany 24 grudnia 1879 r. w jednym z internatów studenckich pod Moskwą i osadzony w słynnym więzieniu w Butyrkach. Po całorocznym śledztwie w styczniu 1881 r. przed sądem wojskowym okręgu moskiewskiego odbył się proces E. Piekarskiego. Był on oskarżony o przynależność do organizacji o charakterze społeczno-rewolucyjnym, o kontakty z człorkami tejże organizacji, wmieszanymi do sprawy o zabójstwo prowokatora Rejnsztejna itp. Dnia 12 stycznia 1881 r. zapadł wyrok, na podstawie którego E. Piekarski został skazany na 15 lat katorgi i pozbawienie wszystkich praw obywatelskich. Jednak przy konfirmacji, ze względu na młody wiek i słabe zdrowie, wyrok złagodzono na bezterminowe zesłanie do najbardziej oddalonych miejscowości Syberii Wschodniej. W lutym Piekarskiego przeniesiono do wyszniewołockiego więzienia etapowego, skąd wyruszył normalną drogą skazańców, tzn. z więzienia do więzienia na Sybir. Latem 1881 r. Piekarski przybył do Krasnojarska, a stamtąd przez Jakuck, do miejsca przeznaczenia — I. Igi-dejskiego naslegu w Baturusskim ułusie (obecnie rejon tattiński), dokąd dotarł 8 listopada. Tu dla lepszego nadzoru został umieszczony w jurcie gromadzkiej. Później przydzielono mu niewielki kawałek ziemi, który uprawiał własnoręcznie i zbudował na nim jurtę. W całkowitym urządzeniu się pomogła mu żona czy gospodyni — Jakutka, która ułatwiała kontakty z otoczeniem i uczyła języka jakuckiego.

    Po pewnym czasie E. Piekarski zainteresował się bliżej językiem jakuckim i postanowił opracować jego słownik. Należał do grupy zesłańców politycznych, która w latach osiemdziesiątych skupiała się koło znanych działaczy narodnickićh: M. A. Natansona i O. W. Aptekmanna, przebywających wówczas na zesłaniu w Jakucji. Do tejże grupy należeli również: W. Sieroszewski, M. Witaszewski i inni. W 1886 r. jako pierwszy podpisał protest zesłańców zamieszkałych w Batumusskim ułusie przeciwko gwałtom administracji. Później nawiązali oni kontakty z dwiema znanymi instytucjami naukowymi: Wschodniosyberyjskim Oddziałem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego (Wostoczno-Sibirskij Otdieł IRGO = WSO IRGO) oraz z Jakuckim Komitetem Statystycznym. Już w 1886 r. Oddział WSO IRGO zaproponował Piekarskiemu wydanie jego słownika. Ponieważ prace nad nim znajdowały się dopiero na etapie zbierania materiałów, Piekarski zabrał się intensywnie do jego przygotowania i pod koniec 1889 r. ukończył pierwszą redakcję słownika. Nie wydano go jednak wówczas z powodu braku kredytów. Kiedy WSO IRGO przystąpił do zorganizowania ekspedycji jakuckiej, która odbyła się w latach 1894-1896, zaproszono E. Piekarskiego jako jednego z pierwszych; właściwie był ori jednym z jej współorganizatorów. Razem z I. J. Majnowem opracował pierwszy zarys planu badań ekspedycji. Poza tym Piekarski kierował zespołem badawczym nad językiem i kulturą duchową Jakutów [* O udziale Piekarskiego w ekspedycji jakuckiej pisze K. I. Gorochow, O diejatielnosti E. K. Piekarskogo w Jakutskoj (Sibiriakowskoj) ekspiedicyi w 1894-r 1896 gg. [w:] E. K. P. 1958, s. 42-47.].

    Tymczasem, 14 czerwca 1895 r., Piekarskiemu przywrócono częściowo prawa obywatelskie; otrzymał mianowicie prawo wyboru miejsca zamieszkania z wyjątkiem stolicy i miast gubernialnych. Jednak nie skorzystał z tego i pozostał na miejscu, aby kontynuować rozpoczęte prace. W 1895 r. Piekarski opublikował swoją pierwszą pracę — był to artykuł o rodzie jakuckim, napisany w 1893 r. wspólnie z drugim zesłańcem G. F. Osmołowskim. W 1897 r. skończył opracowanie redakcyjne pierwszego zeszytu swojego Słownika jakuckiego i oddał go do druku. Ponieważ drukarnia w Jakucku nie dysponowała potrzebnymi znakami drukarskimi, Słownik ukazał się dopiero w 1899 roku nakładem IRGO jako jeden z tomów prac ekspedycji jakuckiej.

    Ukazanie się Słownika ułatwiło starania Akademii Nauk i Towarzystwa Geograficznego w sprawie pozwolenia dla Piekarskiego na zamieszkanie w Jakucku (miasto gubernialne). Przeniósł się on tam w 1900 r. i został zaliczony w poczet pracowników zarządu okręgu, ze stałymi poborami w wysokości 50 rb miesięcznie (jako zesłaniec polityczny otrzymywał zasiłek 6-12 rb). Piekarski został zatrudniony przy przygotowaniu nowej ustawy o prawach tubylców. Chodziło o modernizację ustawy z 1822 r. i skodyfikowanie jej z nakazem o zniesieniu pańszczyzny w 1861 r. (Projekt nowogo położenija ob inorodcach, primienitielno k obszczemu położeniju o kriestjanach 1861). Memorandum Piekarskiego w tej sprawie odznaczało się krytycznym podejściem. Poza tym w latach 1900-1902 brał on udział w pracach komisji przygotowującej nowy podział ziemi wśród Jakutów — swego rodzaju reformę rolną i był współautorem instrukcji wykonawczej [* O udziale Piekarskiego w tym przedsięwzięciu zob. I. S. Gurwicz, E. K. Piekarskij kak etnograf — jakutowied [w:] E. K. P., 1958, s. 23 oraz K. J. Gorochow, Ob instrukcyi W. N. Skrypicyna o poriadkie urawnitielnogo raspriedielenija ziemiel w Jakutskoj obłasti, „Trudy Instituta Jazyka, Litieratury i Istorii Jakutskogo Filiała Sib. Otdiel. An SSSR”, t. 2 (7), 1960, s. 50-58, (spec. o Piekarskim: s. 51).]. W 1903 r. wziął udział w nelkan-ajańskiej ekspedycji kierowanej przez inż. W. E. Popowa; prowadząc wspólnie z W. I. Jonowem badania nad tamtejszymi Tunguzami-Ewenkami dokonał między innymi ich spisu (ludnościowego) oraz zbierał eksponaty dla Muzeum Rosyjskiego w Petersburgu. Aby uzupełnić obraz tego bardzo pracowitego, chociaż krótkiego w życiu Piekarskiego okresu, należy dodać, że przygotował on i wydał w 1905 r. Mały słownik rosyjsko-jakucki; zaczął też opracowywać (uzupełniając je) i wydawać prace zmarłego przyjaciela, zesłańca-badacza W. F. Troszczanskiego (1846-1898) [* W całości w latach 1902-1911 Piekarski wydał 5 prac Troszczanskiego.]. Następnie w ramach współpracy z Jakuckim Komitetem Statystycznym zredagował przegląd ostatniego dziesięciolecia życia Jakucji (1892-1902), sam przygotował również osobny przegląd tego typu za 1901 r. Poza tym zebrał wówczas materiały do szeregu artykułów, które ukazały się w późniejszym okresie. Wszystkie te czynności nie przeszkodziły E. Piekarskiemu kontynuować prac nad Słownikiem jakuckim. Petersburska Akademia Nauk, głównie w osobie jej faktycznego szefa, stałego sekretarza, znanego orientalisty W. W. Radłowa, roztoczyła opiekę nad osobą i pracami Piekarskiego. Od 1904 r. zaczął on otrzymywać stały, roczny zasiłek z Akademii w wysokości 400-500 rb. Dalej dzięki staraniom Akademii, która postulowała konieczność wydania Słownika jakuckiego i potrzebę osobistego nadzoru Piekarskiego nad drukiem, otrzymał on zezwolenie na zamieszkanie w Petersburgu — dokąd przeniósł się w 1905 r. Po swoim wyjeździe Piekarski pilnie śledził rozwój życia kulturalnego w Jakucji i w miarę możliwości starał się w nim pomagać. Na przykład w 1907 r. dopilnował w Petersburgu kupna urządzeń drukarskich łącznie z jakuckim (wg opracowanej przez siebie pisowni) i rosyjskim składem drukarskim Urządzenia te przeznaczone były dla pierwszej nieurzędowej gazety „Jakutskij Kraj”, wydawanej w obu językach. Po przeniesieniu się do Petersburga Piekarski pracował (1905-1910) w dziale etnograficznym Muzeum Rosyjskiego, zajmując się katalogowaniem zbiorów. W 1911 r. został przez W. W. Radłowa zatrudniony w kierowanym przez niego akademickim Muzeum Antropologii i Etnografii w charakterze prywatnego pomocnika dyrektora, następnie uzyskał etat kustosza, prawdopodobnie w związku z odejściem z Muzeum J. Czekanowskiego. W końcu kierował galerią Piotra Wielkiego. Już w 1907 r. ukazało się drugie, uzupełnione wydanie pierwszego zeszytu Słownika jakuckiego [* Por. kartę tytułową Słownika, reprodukowaną przez S. Kałużyńskiego, Polskie badania..., s. 179.]. Jednak druk całego Słownika dobiegł końca dopiero w 1930 r. Całość była imponująca — Słownik został wydany w 13 zeszytach, następnie podzielony na 3 grube tomy; łącznie ponad 2 tys. stron, a obejmował on około 25 tys. słów. Równocześnie ze Słownikiem Piekarski wydał 3-tomowe wypisy folkloru jakuckiego. Dzięki tym publikacjom wszedł do stołecznych kół orientali-stycznych i etnograficznych, które bardzo czynnie interesowały się postępami jego pracy. Stamtąd też wyszły pierwsze wyrazy oficjalnego uznania dla jego prac w postaci 2 złotych medali, z których pierwszy otrzymał w 1907 r. z Akademii Nauk, a drugi — w 1911 r. z Towarzystwa Geograficznego. Nieco później za czynny udział w działalności sekcji etnograficznej Towarzystwa Geograficznego Piekarski został wybrany jej sekretarzem i był faktycznym redaktorem organu sekcji „Zywaja Starina”. Funkcje te pełnił od 20 X 1914 r. aż po 1917 r.

    Po Rewolucji Październikowej E. Piekarski nadal pracował w Akademii Nauk, a po reorganizacji Muzeum przeszedł do Gabinetu Turkolo-gicznego, który w 1930 r. został wcielony do Instytutu Orientalistycznego. Piekarski przez cały ten czas kontynuował prace nad Słownikiem jakuckim. Poza tym w latach 1924-1931 brał czynny udział w Komisji Akademii do badań nad Jakucją.

    Specjalne zaszczyty spotkały Piekarskiego z okazji 2 jubileuszów pracy naukowej — 45-lecia w 1927 r. oraz 50-lecia w 1931 r. Akademia Nauk wybrała go wówczas swoim członkiem korespondentem (1927), a następnie 1 II 1931 r. zaliczono go w poczet członków honorowych. Jakucja uczciła te jubileusze nie tylko przyznaniem Piekarskiemu sporych zasiłków pieniężnych na druk Słownika, przyznaniem nagrody pieniężnej i stałej pensji, lecz także nazwaniem jego imieniem szkoły oraz miejscowości — Igidejskiego naslegu — gdzie niegdyś mieszkał i pracował.

    E. Piekarski zmarł w Leningradzie w dniu 27 czerwca 1934 r. dobiegając 76 roku życia.

    Kontakty z nauką polską Piekarski nawiązał dzięki dwom młodszym kolegom petersburskim, późniejszym profesorom lwowskim — Janowi Czekanowskiemu i Władysławowi Kotwiczowi. Jego dawny kolega z Muzeum Antropologii i Etnografii prof. dr J. Czekanowski wspominał, że Piekarski mówił czystą polszczyzną i abonował gazetą polską [* Informacja ustna prof. dr. J. Czekanowskiego. Jemu Piekarski pomagał w czytaniu korekty książki, Zarys metod statystycznych, Warszawa 1913. W 1914 r. Piekarskiego odwiedził też S. Poniatowski. Por. S. Poniatowski, Dziennik wyprawy, „Lud”, t. 50, 1964/1965, druk w 1966, s. 78-79.]. Prof. dr. W. Kotwiczowi [* Por. przypis 1.] przypadła w udziale rola wprowadzenia E. Piekarskiego do nauki polskiej. Drukował on prace Piekarskiego w „Roczniku Orientalistycznym”; na jego wniosek Polskie Towarzystwo Orientalistyczne w 1928 r. mianowało E. Piekarskiego członkiem honorowym. Piekarski w korespondencji z W. Kotwiczem dał wyraz swojej głębokiej radości, że nareszcie jego prace zaczynają się ukazywać w języku ojczystym [* List E. Piekarskiego do W. Kotwiczą z 8. 12. 1924 r. Dział rękopisów Biblioteki PAN w Krakowie, sygn. 4598.].

    Pozycję w nauce Piekarski uzyskał przede wszystkim, jako autor Słownika języka jakuckiego. Słownik ten jest jedynym w swoim rodzaju — jest to właściwie encyklopedia kultury ludowej Jakutów. Pogląd Piekarskiego na język był bowiem następujący: „Język plemienia jest odbiciem całego jego życia, to muzeum, gdzie zebrane są wszystkie skarby jego kulturalnego i intelektualnego życia” — tak brzmiało motto do Słownika. Toteż i historyk etnografii musi mu poświęcić sporo miejsca, tym bardziej że jak pisze sam Piekarski, „w pracy nad słownikiem splotły się zainteresowania lingwisty i etnografa” [* Zob. chociażby autocharakterystyką — [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, N. P. Popów, Roboty politiczeskich ssylnych..., s. 349.]. W języku polskim nakreślili piękną sylwetkę Piekarskiego orientaliści — W. Kotwicz i S. Kałużyński, którzy bardzo wnikliwie przedstawili i autora, i jego dzieło [* Zob. przypis 1.], Lecz brak tam samych dziejów powstania Słownika i metod pracy terenowej Piekarskiego. Ten brak postanowiłem uzupełnić w niniejszej książce opierając się głównie na wypowiedziach samego Piekarskiego [* O powstaniu Słownika informuje literatura wspomnieniowa wymieniona w przypisie 2 oraz publikacja E. K. P., 1958, passim.], albowiem chodzi mi między innymi o przedstawienie metod pracy naszych etnografów.

    Piekarski datował rozpoczęcie swoich świadomych prac nad Słownikiem już na rok 1882 (na karcie tytułowej pierwszego zeszytu w wydaniu jakuckim napisał „opracowany 1882-1897”), czyli prawie na początek swojego pobytu w Jakucji. Sprawa jednak nie przedstawiała się tak prosto, gdyż Piekarski dopiero w chwili przybycia zorientował się, że przytłaczająca większość Jakutów, wśród których został osiedlony, zupełnie nie zna języka rosyjskiego. Ponieważ musiał porozumiewać się z nimi, zaczął notować pojedyncze słowa jakuckłe dotyczące najbliższego otoczenia i ich znaczenie rosyjskie. W arkana gramatyki wprowadził go stary podręcznik D. Chitrowa Kratkaja gramatika jakutskogo jazyka, Moskwa 1858. Pierwszym informatorem Piekarskiego był ślepy Jakut — Oczokun. Z tych notatek powstały 2 zeszyciki, podręczne słowniczki: jakucko-rosyj-ski oraz rosyjsko-jakucki. Poza tym Piekarski otrzymał i przepisał rękopiśmienne słowniczki zestawione przez wcześniejszych zesłańców — Natansona, Ałbowa i Orłowa. Dalej przejrzał i wypisał słowa z tłumaczeń pism religijnych na język jakucki.

    O podjęciu świadomej pracy zbierackiej z myślą o konkretnym zadaniu — opracowaniu słownika — zadecydowały następujące momenty. Pierwszy z nich to zapoznanie się ze słownikiem O. Böhtlingka, Jakutisch--Deutsches Wörterbuch (SPb 1851), stanowiącym drugą część klasycznej pracy Über die Sprache der Jakuten. Słownik ten przywiózł do Jakucji zesłaniec N. S. Tiutczew i udostępnił go Piekarskiemu, który poprzednio nawet o nim nie słyszał. Drugim, ważnym bodźcem natury psychologiczno-emocjonalnej do pracy nad słownikiem była zauważona sprzeczność między ogólnie panującym w ówczesnej Rosji przekonaniem, że język jakucki jest ogromnie ubogi, a własnym doświadczeniem podbudowanym znajomością z prof. D. Popowem, który ukazał Piekarskiemu całe bogactwo mowy jakuckiej i w ciągu 13 lat, aż do swej śmierci, był jego głównym informatorem. Dużej pomocy w swej pracy doczekał się też Piekarski od kolegów zesłańców. Najpierw od S. Jastrzębskiego, przebywającego w latach 1886-1890 w innych naslegach tegoż Baturusskiego ułusu; udostępnił on Piekarskiemu swoje wypisy i streszczenia gramatyki jakuckiej Böhtlingka oraz był bardzo pomocny w dyskusjach teoretycznych. Jastrzębski bowiem pracował w tym samym czasie nad gramatyką języka jakuckiego. Specjalną rolę odegrał najbliższy sąsiad — W. M. Jonów, który współpracował z nim przez długie lata. W 1890 r. odstąpił on Piekarskiemu swoje bogate zbiory językowe. Jonów i jego żona Jakutka M. N. Androsowa byli nieprzeciętnymi znawcami języka jakuckiego i bardzo pomogli Piekarskiemu w zrozumieniu istotnych cech tego języka oraz jego ducha. Piekarski, doceniając udział Popowa i Jonowa w powstaniu Słownika, upamiętnił ich jako współautorów.

    Baza materiałowa Słownika rozszerzała się stale. Piekarski, przede wszystkim pod wpływem Jonowa i Klemenca, zaczął interesować się folklorem jakuckim. Okazało się wtedy, że język ustnej twórczości ludowej jest bardzo bogaty. Piekarski, przekonawszy się o tym, stwierdził później z żalem, że zbyt długo ograniczał swoje zainteresowania tylko do źródeł pisanych, i to w nie najlepszym wydaniu, na przykład literatury religijnej.

    Udział Piekarskiego w ekspedycji jakuckiej nie tylko skonkretyzował sprawę wydania Słownika, lecz przyniósł także nowe materiały uzupełniające — przede wszystkim w postaci rękopisów pochodzących głównie ze zbiorów Towarzystwa Geograficznego. Poza tym Piekarskiemu wiele dały twórcze dyskusje, zwłaszcza na tematy metodyczne z uczestnikami ekspedycji oraz jej organizatorem D. A. Klemencem. Właściwie za radą tego ostatniego od 1894 r. Piekarski zaczął podawać w swoim Słowniku frazeologię. Poza tym zapoznał się ze słownikiem W. W. Radłowa, Opyt słowarja tiurkskich narieczii, z którego — jak i z innych dostępnych mu źródeł — zaczął notować odpowiedniki w innych językach. Robił to jednak dorywczo i w druku nie uwzględnił. W 1897 r. Piekarski oddał do druku pierwszy zeszyt Słownika, który ukazał się po 2 latach. Program Słownika został już ostatecznie ustalony. Jednakże w możliwie idealnym wykonaniu tak szerokich zamierzeń pomogło to, że w Petersburgu Słownikiem zajęli się twórczo orientaliści tej miary, co W. W. Radłów i K. G. Zaleman. Uwzględniając projekt Radłowa, w Słowniku, od 3 arkusza drukarskiego począwszy, zaczęto oprócz tekstu jakuckiego i objaśnień rosyjskich podawać jeszcze paralele w innych językach: tureckich, mongolskich i ałtajskich. Uzupełnienia te robili orientaliści, fachowcy wysokiej klasy; oprócz wyżej wymienionych należy wspomnieć jeszcze turkologów — Samojłowicza, Małowa, Judachina; mongolistów — Katanowa i Władimircowa, ałtaistów — Kotwiczą, Poppego i innych. Tak więc w końcu Słownik ten nie ograniczał się tylko do zwykłego objaśniania jednego słowa drugim, lecz dawał również często etymologię, odmiany, wyrazy pochodne itp. słów jakuckich, ich odpowiedniki w innych językach oraz szerokie objaśnienia każdego pojęcia oparte na udokumentowanych przykładach ze wszystkich dziedzin życia, więc zarówno kultury materialnej, wierzeń, jak i folkloru. W Słowniku zostały szczegółowo opisane na przykład typy budownictwa, narzędzi, broni, ozdób, ubiorów, obrzędowość, wierzenia, zwyczaje itd. Jak więc widzimy, założenia wyrażone w motcie zostały w pełni zrealizowane.

    Z kolei należy zastanowić się nad.metodami pracy stosowanymi przez Piekarskiego. Przegląd ich rozpocznę opierając się na przykładzie pierwszego i głównego dzieła — Słownika. Narzuca się tu przede wszystkim pytanie, w jaki sposób z przypadkowych notatek powstało dzieło o najwyższej wartości naukowej. Narastający materiał słownikowy Piekarski co pewien czas przepisywał, dodając nowo poznane wyrazy. Z powodu trudności w zdobyciu papieru do zeszytów doklejano nowe strony. Trudności techniczne — ciągłe przepisywanie narastającego materiału — przezwyciężono bardzo późno. Piekarski bowiem zupełnie przypadkowo z przedmowy do słownika Dala dowiedział się o istnieniu powszechnie używanego kartkowego sposobu układania słownika. Dalej, punktem zwrotnym w pracy było zapoznanie się ze słownikiem Böhtlingka, w którym Piekarski znalazł swój pierwowzór. Jednakże przed autorem nowego słownika stanęło pytanie, w jaki sposób swoje obszerne materiały wtłoczyć w podobne ramy. Wobec tego wspólnie z Jonowem zwrócili się w tej sprawie do Böhtlingka listownie. Odpowiedzi jednak nie otrzymali, bo Böhtlingk w tym czasie już przebywał w Niemczech. W tej sytuacji jedynym wzorem pozostał jego słownik. Zatem wraz z Jonowem wypisywali słowa ze słownika Böhtlingka, a z drugiej strony uzupełniali ten słownik wypisując nowe wyrazy na jego marginesach. Niemniej jednak słownik ten był dla Piekarskiego punktem wyjścia pod wieloma względami. Początkowo bowiem stosował on do zapisywania słów jakuckich ogólnie przyjęty alfabet rosyjski; pod wpływem słownika Böhtlingka zastosował pisownię akademicką, tzn. alfabet łaciński, do którego dodał pewne znaki specjalne. W toku dalszej pracy koncepcja Słownika stale się wzbogacała i pierwowzór, jakim był słownik Bóhtlingka, został prześcigniony i zeszedł do rzędu jednego ze źródeł.

    Jak wiadomo, w pewnym okresie prac nad Słownikiem Piekarski przeniósł swoje zainteresowania ze źródeł pisanych na język żywy, zarówno potoczny, jak i „poetycki” (folkloru). Trzeba było więc zapisywać ze słuchu. Istnieją świadectwa współczesnych, w jaki sposób odbywały się zapisy i narady, na których je sprawdzano. Piekarski pytał, informator odpowiadał, a zapisywali, z Jonowem, każdy z osobna, następnie zaś porównywali zapisy. Jeżeli w zapisie zachodziły różnice, to pytano i zapisywano tak długo, aż nie osiągnięto zupełnej zgodności [* Por. P. W. Popow, E. K. Piekarski] w jakutskoj ssylkie... [w:] E. K. P., 1958, s. 52.]. Obaj należeli do badaczy bardzo ostrożnych, wobec tego każdą otrzymaną informację sprawdzali przy rozmaitych okazjach.

    Zasadniczo na marginesie Słownika powstały wszystkie inne prace Piekarskiego. Jego zainteresowania kulturą materialną Jakutów zostały właściwie wyczerpane przy opracowywaniu poszczególnych haseł Słownika. Jedyną osobną publikacją z tej dziedziny był artykuł o stroju i innych akcesoriach jakuckiego szamana napisany wspólnie z Wasilewem [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, W. N. Wasilew, Płaszcz i buben jakutskogo szamana, „Matieriały po etnografii Rossii”, t. 1, SPb. 1910, s. 93-116.].

    Jednakże główny wkład Piekarskiego do etnografii to jego prace z dziedziny kultury duchowej ze szczególnym uwzględnieniem folkloru oraz kultury społecznej. Najbardziej znaną publikacją z zakresu folkloru są jego 3-tomowe Obrazcy narodnoj litieratury jakutow [* Obrazcy narodnoj litieratury jakutow, izdawajemyje pod redakcyej E. K. Piekarskogo, Tieksty, t. 1: Obrazcy narodnoj litieratury jakutow, sobrannyje E. K. Piekarskim, SPb. 1907-1911, s. 475; t. 2: Obrazcy [...], sobr. I. A. Chudiakowym, 1913-1917, s. 258; t. 3: Obrazcy [...], zapisannyje W. N. Wasilewym, wyp. 1, 1916, s. 196. O Piekarskim jako folkloryście por. L. W. Puchów, E. K. Piekarskij i izuczenije jakutskogo folkłora [w:] E. K. P., 1958, s. 29-41, por. tenże, Jakutskij gieroiczeskij epos ołoncho, Moskwa 1962, s. 10-12, 18-19; G. U. Ergis, Oczerki..., s. 34-40.]. W pierwszym tomie opublikował on zebrane przez siebie oryginalne teksty, w drugim tomie zostały umieszczone teksty zebrane przez Chudiakowa (przekłady, które w swoim czasie wyszły pt. Wierchojanskij Sbornik), a w trzecim tomie — tekst jednego ołoncho zapisany przez Wasilewa. Właściwie to nie wszystkie, teksty pierwszego tomu zapisał sam Piekarski, niektórych z nich dostarczyli mu bowiem mało piśmienni „gawędziarze” jakuccy. Jednakże praca redakcyjna nad tymi tekstami równała się zasadniczo napisaniu ich na nowo. Również dwa pozostałe tomy doczekały się poprawek Piekarskiego zmierzających do osiągnięcia jak największej precyzji filologicznej i treściowej cytowanych tekstów [* Ostatnio specjalny artykuł o metodzie pracy tekstologicznej Piekarskiego ogłosił I. W. Puchów, Robota E. K. Piekarskogo nad tiekstom ołoncho „Stroptiwyj Kulun Kullustuur” (K problemie naucznogo riedaktirowanija epiczeskogo tieksta) [w:] Tiekstołogiczeskoje izuczenije eposa, Moskwa 1971, s. 170-179.]. Należy tylko żałować, że nie zostały wydane projektowane przekłady rosyjskie, co przyczyniłoby się do większego rozpowszechnienia i znajomości folkloru jakuckiego. Antologia ta, przygotowana przez Piekarskiego, była pierwszą ściśle naukową publikacją tekstów jakuckiego eposu bohaterskiego, głównie ołoncho, w oryginale. Do dzisiejszego dnia została też ona największym i najpełniejszym wydawnictwem tego typu. Z innych prac Piekarskiego dotyczących folkloru jakuckiego, należałoby dla przykładu wymienić jeszcze: bibliografię „bajki” [* Bibliografija jakutskoj skazki, „Zywaja Starina” 1912, wyp. 2/3, s. 529-432.] ogólny artykuł o rodzajach „bajek” [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Jakutskaja skazka, [w:] S. F. Olden-burgu..., Leningrad 1934, s. 421-426.] (tak Piekarski nazywał „ołoncho”) oraz przyczynki drukowane po polsku [* Przede wszystkim: E. Piekarski, Przysłowia i przypowiastki jakuckie, „Rocznik Orientalistyczny”, t. 2, 1919/1924, s. 190-203 oraz tenże, Zagadki jakuckie, tamże, t. 4, 1926, s. 1-60.]. Tutaj trzeba również wspomnieć o rozprawach poświęconych wiedzy ludowej, na przykład wyobrażeniom z dziedziny kosmologii, zoologii, antropologii [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, N. P. Popów, Sriedi jakutow (słuczajnyje zamietki), „Oczerki po izuczeniju Jakutskogo kraja”, wyp. 2, Irkutsk 1928, s. 25-33.] czy medycyny ludowej [* E. Piekarski, N. Popów, Przyczynki do lecznictwa ludowego Jakutów, „Rocznik Orientalistyczny”, t. 6, 1920, s. 216-220.].

    Zagadnienia społeczne zawsze stanowiły centrum zainteresowań Piekarskiego. W tych sprawach splatała się u niego teoria z praktyką. O działalności praktycznej — udziale w przygotowaniu projektów ustawodawczych itp. wspomniano już wyżej. Z szerokiego wachlarza zagadnień społecznych w publikacjach znalazły odbicie następujące zagadnienia: ród, rodzina i obrzędowość weselna [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, N. P. Popów, Sriedniaja jakutskaja swad'ba, „Wostocznyje zapiski”, t. 1, 1927, s. 301-222.]. Kwestią rodu u Jakutów Piekarski zainteresował się bardzo wcześnie, jej też poświęcił swój pierwszy artykuł napisany razem z Osmołowskim w 1893 r. [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, G. F. [Osmołowski] Osmołowskij, Jakutskij rod do i pośle prichoda russkich [w:] Pamiatnaja kniżka Jakutskoj obłasti na 1896 god, Jakutsk 1895, wyp. 3, s. 1-48. Ponieważ autorzy byli jeszcze zesłańcami z ograniczonymi prawami obywatelskimi, artykuł ukazał się anonimowo.] Praca ta składała się z 2 części: 1. Próba rekonstrukcji ustroju rodzinnego i społecznego do przyjścia Rosjan. 2. Zarys rozwoju społeczności pod wpływem władzy rosyjskiej. Artykuł ten z miejsca wywołał dość ostrą polemikę; najpierw recenzję też zesłańca W. S. Jefriemowa [* [Jefriemow] W. S. E., Jakutskij rod, „Izwiestija WSO IRGO”, t. 26, 1896, s. 206-229.], który przede wszystkim zakwestionował pierwszą część, wypowiadając szereg słusznych uwag natury metodologicznej i merytorycznej, tak że obecnie obydwie prace omawiane są łącznie. Dalej szereg uwag krytycznych wypowiedział też znawca jakuckich zagadnień prawnych D. A. Koczniew [* D. A. Koczniew, Oczerki juridtczeskogo byta jakutow, Kazań 1899, passim.]. Poza tym Piekarski poruszył cały szereg kwestii prawnych, pisząc o ogólnej sytuacji prawnej Jakutów w stosunku do obowiązującego prawodawstwa ówczesnej Rosji [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Koczewoje ili osiedłoje plemia jakuty?, „Sibirskije woprosy” 1908, nr 37/38, s. 39-40.], o prawie władania ziemią [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Ziemielnyj wproś u jakutow, „Sibirskije woprosy” 1908, nr 17/18, s. 14-18.], o organizacji sądu [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Ob organizacyi suda u jakutow, „Sibirskije woprosy” 1907, nr 33, s. 15-18; nr 36, s. 22-27.]. Nadto należy wspomnieć, że również w innych artykułach [* Np. [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Iz jakutskoj stariny (k matieriałam po jakutskomu obycznomu prawu), „Żywaja Starina” 1909, wyp. 2/3, s. 17-34.] Piekarski akcentował wielką rolę prawa obyczajowego. Oprócz prac o charakterze ściśle naukowym ogłosił jeszcze szereg innych, drobniejszych artykułów publicystycznych, w których informował szeroką publiczność rosyjską o aktualiach jakuckich [* Np. [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Nieurożaj i sibirskaja jazwa w Jakutskoj obłasti, „Sankt-Petersburskije wiedomosti”, 1909, nr 218.]. Trzeba również zaznaczyć, że Piekarski niektóre, dobrze zbadane przez siebie zagadnienia omówił w formie przypisków lub uzupełnień do cudzych publikacji. Tak było na przykład z szamanizmem; uważał on bowiem, że przygotowana przez niego do druku praca Troszczanskiego wyczerpała to zagadnienie [* W. F. Troszczanskij, Ewolucyja czornoj wiery (szamanstwa) u jakutow. Posmiertnoje izdanije, redaktirowannoje E. K. Piekarskim, dopołniennoje primieczanijami E. K. Piekarskogo, N. F. Katanowa i snabżonnoje priłożenijami E. K. Piekarskogo, A. A. Naumowa i W. W. Popowa, Kazan 1902, s. 208, „Uczonyje zapiski Kazanskogo Uniwiersitieta” 1902, kn. 4.].

    Udział Piekarskiego w ekspedycji jakuckiej przyczynił się nie tylko do ostatecznego wyklarowania się koncepcji Słownika, lecz przede wszystkim do wzrostu świadomości badawczej — zresztą dotyczyło to wszystkich jej uczestników. Sytuacja była zresztą dość paradoksalna; zebrali się ludzie, którzy znali lepiej lub gorzej język i realia kultury jakuckiej, ale którzy w zasadzie nie mieli nie tylko żadnego oficjalnego przygotowania teoretycznego, lecz często także żadnego doświadczenia w przekazywaniu swoich praktycznych osiągnięć badawczych w formie publikacji. A do pracy w ekspedycji trzeba było mieć między innymi szczegółowo opracowany plan badań w tym zakresie. Plany takie powstawały w wyniku dyskusji nad ramowym planem badań ekspedycji opracowanym przez jej kierownika K. A. Klemenca, która to dyskusja odbywała się podczas pierwszego zjazdu uczestników ekspedycji. Klemenc w swoim referacie ustosunkował się  do już istniejących, drukowanych kwestionariuszy i zwrócił uwagę na brakujące w nich zagadnienia. W toku dyskusji zebrani polecili Piekarskiemu i Majnowowi opracowanie szczegółowego (dzisiaj określilibyśmy go jako ramowy) kwestionariusza, który później został jeszcze raz kolektywnie przedyskutowany. Tak powstała: Programma dła izuczenija domaszniego i siemiejnego byta jakutow opublikowana w pierwszym zarysie w planie wydawnictw ekspedycji Sibiriakowa [* N. A. Obruczew, Programma izdanija trudów Jakutskoj ekspiedicyi, snariażonnoj na sriedstwa J. M. Sibiriakowa, Irkutsk 1897, s. 10-27.], a w ostatecznej swojej postaci dopiero po prawie 20 latach od jej powstania w 1913 r. [* „Żywaja Starina” 1913, wyp. 1-2, s. 117-135.] Kwestionariusz został podzielony na następujące zespoły zagadnień: 1. łowiectwo, 2. rybołówstwo, 3. hodowla zwierząt, 4. rolnictwo, 5. rzemiosła, 6. pożywienie, trunki, narkotyki, 7. zabudowania, 8. życie rodzinne, 9. gry i zabawy, 10. obyczaje i charakter etniczny. Na tym kwestionariuszu opierano się w latach trzydziestych przy opracowywaniu kwestionariuszy do badań etnograficznych prowadzonych w ramach komisji jakuckiej AN ZSRR. Według oceny współczesnego etnografa jakutologa I. S. Gurwicza [* I. S. Gurwicz, E. K. Piekarskij kak etnograf-jakutowied, E. K. P., 1958, s. 21.] kwestionariusz ten może być przydatny również i dla dzisiejszego badacza. Trudno jest obecnie dokładnie ustalić, jaki był udział w powstaniu oraz w bardziej szczegółowym opracowaniu tego kwestionariusza Piekarskiego, a jaki Majnowa. Kwestionariusz ów został uzupełniony tematycznie przez opracowany w tym samym mniej więcej czasie kwestionariusz Troszczanskiego poświęcony wierzeniom jakuckim [* W. F. Troszczanskij, Opyt sistiematiczeskoj programmy dla sbora swiedienij o dochriestijanskieh wierowanijach jakutow, „Żywaja Starina” 1911, wyp. 2, s. 247-292. Kwestionariusz ten zredagował i ogłosił E. Piekarski.].

    Ustalenie wkładu Piekarskiego do metodyki badań jest szczególnie trudne, gdyż spory odsetek jego publikacji powstał dzięki współpracy z innymi osobami, która zaczęła się od pierwszego artykułu, a ciągnęła do późnej starości. Współpracownicy zmieniali się w zależności od tematu czy okresu życia Piekarskiego. Co do podjętej na starość współpracy z ostatnim współautorem N. P. Popowem, to wiemy, że jego rola ograniczyła się wyłącznie do „rzucenia na papier" materiałów dostarczonych i chyba także zinterpretowanych przez Piekarskiego [* Por. pocztówką E. Piekarskiego do W. Kotwiczą z 28. 5. 1928 r. Dział rękopisów Biblioteki PAN w Krakowie, sygn. 4598.]. Jednakże rola wszystkich jego współpracowników nie była jednakowa. Najlepiej to widać na przykładzie współautorów Słownińa — Jonowa i Popowa; wkład każdego z nich miał zgoła odrębny charakter; pierwszy miał przygotowanie praktyczne i teoretyczne, drugi znał po prostu doskonale język jakuc-ki. Do scharakteryzowania współpracy Piekarskiego z innymi najlepiej posłuży przykład przez niego samego zapisany, co prawda nie dotyczący Jakutów, lecz innych mieszkańców Jakucji — Tunguzów. Praca została podpisana 2 nazwiskami: Piekarskiego i W. P. Cwietkowa [* [E. Piekarski] E. K Piekarskij, W. P. Cwietkow, Oczerk byta prijanskich tungusow, „Sbornik Muzeja Antropologii i Etnografii”, t. 2, 1. SPb. 1913, s. 1-2.]. Ekspedycję w czasie od 21 lipca — 12 sierpnia 1903 r. odbyli razem Piekarski i Jonów. Piekarski przeprowadził w języku jakuckim wywiady z 66 osobami będącymi głową rodziny; wyjeżdżając z Jakucji zostawił te materiały Jonowowi, który najpierw przełożył je z jakuckiego na rosyjski, a następnie uzupełnił dodatkowymi danymi. Potem materiały te otrzymał W. P. Cwietkow, który znając się na temacie, opracował je w postaci zwięzłej monografii. Wtedy Piekarski znowu to wszystko sprawdził, uzupełnił i opatrzył przypisami. Niektóre rozdziały publikował przedtem w piśmie „Żywaja Starina”.

    Należy jeszcze dodać, że umiał sobie doskonale zorganizować pracę przez trafny dobór współpracowników i umiejętne kierowanie nimi. Zebrany przez nich materiał kontrolował i redagował. Nie umniejszając jego ogromnych zasług osobistych, można sformułować twierdzenie, że owe wielkie osiągnięcia zawdzięczał jednak pracy całego licznego zespołu ludzi. Innymi słowy, Piekarski prowadził badania opierając się na dobrze zorganizowanej i bardzo szeroko rozbudowanej sieci umiejętnie dobranych informatorów i innego rodzaju współpracowników.

    Tematyką metodologiczną Piekarski się nie zajmował; nie czuł się do tego przygotowany. Czasem tylko akcentował potrzebę kompleksowych badań, jak to zrobił na przykład już w pierwszym swoim artykule o rodzie jakuckim. Napisał tam: „Ażeby mieć pojęcie o ich [Jakutów — W. A.] życiu społecznym w okresie poprzedzającym zetkniecie się z Rosjanami, koniecznym byłoby uważnie zbadać ich dzisiejszy ustrój społeczny w tych jego rysach, w których można dostrzec archaiczne resztki okresu przeszłego, zebrać zachowane o tym przekazy, wyzyskać ustną twórczość Jakutów oraz te dane, które daje żywy język jakucki” [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, G. F. [Osmołowski] Osmołowskij, Jakutskij rod..., s. 1.]. Miał też zrozumienie współzależności i wieloaspektowości poszczególnych faktów kulturowych. Mianowicie w jednej z ostatnich swoich publikacji o obrzędach weselnych wypowiedział się, że taki obrzęd daje odbicie nie tylko stosunków rodzinnych, lecz w równej mierze wierzeń oraz życia gospodarczegos [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, N. P. Popów, Sriedniaja jakutskaja swa’ba, s. 201, (cyt. za I. S. Gurwicz, E. K. Piekarskij kak etnograf..., s. 27).].

    W ogromnej większości swoich prac Piekarski ograniczył się do podania dobrze udokumentowanych materiałów, opartych głównie na własnych badaniach, uzupełniając je w miarę potrzeby istniejącą literaturą lub źródłami nie drukowanymi. Autor z reguły ograniczał się do opisu i nie zajmował się zupełnie sprawą interpretacji takiego czy innego zjawiska. Tak więc prace Piekarskiego mają na ogół charakter publikacji źródłowych [* Tak go oceniają zgodnie I. S. Gurwicz, E. Piekarskij kak etnograf...; S. Kałużyński, E. Piekarski i Wacław Sieroszewski...; tenże, Polskie badania...]. Na tym polega przede wszystkim wartość Słownika i innych prac z zakresu etnografiiu [* Co do zasług naukowych Piekarskiego wszyscy byli zgodni — zarówno za życia, jak i po śmierci był on uważany za najlepszego znawcę języka jakuckiego. Warto więc odnotować, że zupełnie niedawno okazało się, iż była jednak osoba, która uważała, że Piekarski kiepsko zna język jakucki! A był to rodowity Jakut i badacz jakutolog G. W. Ksenofontow, który w rozmowach prywatnych stwierdził, że „Piekarski zna kiepsko język jakucki i uchyla się od mówienia po jakucku”. Zob. list A. A. Siemionowa do A. M. Gorkiego z dnia 2011928 r. drukowany w: Jakutskije druzja A. M. Gorkogo, Jakutsk 1970, s. 129.].

    [S. 100-113.]

                                                                        Rozdział VII

                                            MIKOŁAJ WITASZEWSKI (1857—1918)

    Mikołaj Witaszewski1 urodził się 28 września 1857 r. w Odessie, jako syn Aleksego i jego żony z domu Nowickiej. Ojciec, z pochodzenia szlach-cic-ziemianin, po uwłaszczeniu włościan został najpierw obrońcą prywatnym, a w latach późniejszych był notariuszem w Tyraspolu. Matka pochodziła z rodziny urzędniczej.

    [S. 114.]

    Dnia 30 stycznia 1878 r. Mikołaj Witaszewski został aresztowany w mieszkaniu koleżanki, gdzie znajdowała się nielegalna drukarnia. Podczas aresztowania wywiązała się strzelanina i Witaszewski został ranny w obojczyk. Dnia 24 lipca tegoż roku okręgowy sąd wojskowy w Odessie za zbrojne przeciwstawianie się policji skazał głównego oskarżonego — Jana Kowalskiego — na karę śmierci (wyrok wykonano), a Mikołaja na 6 lat katorgi. Przy konfirmacji wyrok obniżono na 4 lata katorgi. Przez 2 lata, do 11 listopada 1880 r., Witaszewski siedział w pojedynczej celi w nowo-biełgorodzkim więzieniu centralnym, skąd przewieziono go do więzienia etapowego w Mceńsku. Karę więzienną odbywał z E. Studzińskim i W. Swityczem. Wiosną 1881 r. został przewieziony do katorgi karyjskiej.

    W 1883 r. razem z niektórymi innymi karyjczykami Witaszewski został osiedlony w Jakucji, gdzie przebywał w ułusach Bajagantajskim i Baturusskim...

    [S. 115.]

    Przed powrotem do Rosji nosił się z myślą objęcia posady w Jakucku, na co jednak administracja miejscowa się nie zgodziła. Wobec tego Witaszewski pojechał najpierw do Odessy, gdzie prawie wegetował. Trudny to okres w jego życiu, ponieważ nie był już młody — miał wówczas 42 lata — a do tego był obarczony rodziną. Chwytał się więc rozmaitych sposobów zarobkowania. Stabilizacja nie nastąpiła również po przeniesieniu się do Petersburga. Witaszewski pracował tam dorywczo w dziale etnografii Muzeum Rosyjskiego, następnie był nocnym korektorem gazety „Sankt-Pietersburgskie Wiedomosti”, a stamtąd przeszedł do drukarni akademickiej, również na stanowisko korektora. Mimo ciężkich warunków materialnych nie zaniedbywał pracy naukowej. Brał czynny udział w działalności sekcji — przede wszystkim etnograficznej w IRGO; pisywał też do czołowych organów etnograficznych, mianowicie: „Zywaja Starina” i „Etnograficzeskoje Obozrienije”. W tym okresie Witaszewski zetknął się z prof. J. Czekanowskim, któremu upamiętnił się jako bliski przyjaciel E. Piekarskiego. Dopiero w 1914 r. Witaszewski otrzymał dobrze płatną posadę w towarzystwie ubezpieczeniowym „Wołga”. Niestety jego zdrowie było już mocno podkopane ciągłą walką o byt — zwłaszcza stan nerwów był bardzo zły.

    Od czasu pobytu w Szwajcarii Witaszewski nie brał już zupełnie udziału w życiu politycznym. W 1918 r. jego zdrowie znacznie się pogorszyło; rzucił więc posadę i wyjechał do Moskwy w celu uporządkowania spraw osobistych. Tu sam, opuszczony w pokoju hotelowym, zmarł na serce dnia 21 czerwca 1918 r. Śmierć jego w tym burzliwym okresie dziejowym przeszła prawie zupełnie bez echa...

    Czternastoletni (1883-1897) pobyt Witaszewskiego w Jakucji stanowił prawie jedną czwartą jego życia (umarł dobiegając 61 lat). Toteż nie na darmo nazwał on Jakucję swoją drugą ojczyzną; nic, co się z tym krajem wiązało, nie było mu obojętne. Jak i u innych zesłańców badaczy, tak i u Witaszewskiego teoria ściśle wiązała się z praktyką. M. Witaszewski miał żywe usposobienie i nie był tylko beznamiętnym obserwatorem otaczającego go życia. Wspomina sam, że podobnie jak E. Piekarski czy W. M. Jonow, jako „głowa gospodarstwa” występował w roli sędziego-patriarchy. Rozsądzał on powództwo o pewną sumę pieniędzy między Jakutami. Poza tym występował często w obronie krzywdzonych biedaków, wysyłając do władz liczne pisma, w których starał się wyjaśnić zwyczaje prawne Jakutów, przede wszystkim dotyczące władania ziemią. W związku z projektowaną ustawą o nowym podziale ziemi Witaszewski napisał ważny memoriał przedstawiony władzom administracyjnym, tj. gubernatorowi. Sprawa ta została uregulowana już po jego wyjeździe z Jakucji [* Zob. [M. Witaszewski] N. A. Witaszewskij, Staraja i nowaja jakutskaja ssylka, SPb. 1907, s. 38-39, por. K. I. Gorochow, Ob instrukcyi W. N. Skripicyna o poriadkie urawnitielnogo raspriedielenija ziemiel w Jakutskoj oblasti, „Trudy Instituta Jazyka, Literatury i Istorii Jakutskogo Filiala Sib. Otd. AN SSSR”, t. 2 (7), 1960, S. 51-32.]...

    [S. 116-117.]

    W badaniach Witaszewskiego niesłychaną pomocą była doskonała znajomość języka jakuckiego, o której świadczą badacze tej miary, co S. Jastrzębski i E. Piekarski. Witaszewski po osiedleniu się w Jakucji w ciągu 2 lat opanował język jakucki do tego stopnia, że mógł posługiwać się nim zupełnie swobodnie. Poza tym wiadomo o jego dobrej znajomości teoretycznej języka jakuckiego — kierował on przecież pierwszymi poczynaniami S. Jastrzębskiego w przyswojeniu naukowej gramatyki jakuckiej Böhtlingka. Nie zostawił co prawda prac teoretycznych na tematy językowe, ale dobre opanowanie języka pozwoliło mu lepiej zrozumieć światopogląd Jakutów; otworzyło drogę nie tylko do skarbnicy twórczości ludowej, ale co ważniejsze, do skomplikowanego świata wierzeń, umożliwiło zarówno badanie szamanizmu, jak i pionierskie prace o histerii arktycznej...

    [S. 118.]

    Jak już wspomniałem wyżej, M. Witaszewski w ramach ekspedycji jakuckiej prowadził badania nad zwyczajami prawnymi Jakutów. W planie wydawniczym tejże ekspedycji zostało zafiksowane: „t. VII, Juridiczeskij byt jakutow — autor M. Witaszewski, objętość tomu około 25-30 arkuszy”. Na opracowanie miał otrzymać subsydium w wysokości 2 tys. rb., a na wydanie jeszcze dodatkowo 900 rb. Na owe czasy były to bardzo wysokie sumy. Niestety, jak wiadomo, prace ekspedycji zostały przerwane z braku funduszów. W styczniu 1895 r. podczas zjazdu uczestników sybiriakowskiej ekspedycji M. Witaszewski odczytał referat o Zasadniczych prawach podziału ziemi u Jakutów zamieszkałych w Djupsunskim ułusie. Referat dcczekał się diuku dopiero po 17 latach, w 1912 r. [* [M. Witaszewski] N. Witaszewskij, Osnownyje prawiła raspriedielenija ziemli u jakutow Djupsunskogo ułusa, Jakutskogo okruga, „Izwiestija Obszczestwa Archeologii, Istorli i Etnografii pri Kazanskom Uniwiersltietie”, t. 28, 1912/1913, wyp. 5, s. 468-487, przedruk jak w przypisie 4, s. 78-88.]. Chociaż to był temat zaledwie wycinkowy, nie mniej jednak na konkretnym przykładzie jednego ułusu został ukazany skomplikowany system jakuckiego podziału ziemi.

    Przygotowując pracę o życiu prawnym Jakutów, Witaszewski eparł się na następujących materiałach: 1. archiwaliach, 2. własnych badaniach terenowych, 3. literaturze (bardzo nielicznej, jeżeli chodzi o sam ścisły temat, natomiast bardzo obszernej — jeśli wziąć pod uwagę teoretyczny aspekt sprawy — tj. prawoznawstwo porównawcze). Należy tutaj z całym naciskiem podkreślić, że Witaszewski był pierwszym badaczem jakutologiem — niehistorykiem, który sięgnął do archiwów. A zabrał się on do archiwów bez mała prywatnych —mianowicie do najniżej w hierarchii administracyjnej stojących tzw. zarządów tubylczych. Dzięki jego notatkom zachowały się, dzisiaj już bezcenne, materiały, albowiem archiwa te dawno już przestały istnieć. Poza tym wykorzystał też archiwum w Jakucku, tak że w sumie zebrało się tych zapisów archiwalnych — według biografa Witaszewskiego Majnowa — 2 tomy (trudno dzisiaj oczywiście ustalić, jak tę objętość rozumiał sam Majnow, który miał je w ręku wydając pracę Witaszewskiego). Obecnie materiały te znajdują się w archiwum Instytutu Orientalistyki AN ZSRR oraz w Irkuckim Archiwum Okręgowym i służą innym badaczom [* L. W. Dmltrijewa, Rukopiznyje matierialy N. A. Witaszewskogo, „Kratkije soobszczenija Instituta Wostokowiedienija”, t. 16, 1955, s. 74, 78; Z. W. Gogo1ew, Jakutija..., s. 11.]. Archiwalia te pomogły Witaszewskiemu sięgnąć do przeszłości, która przecież w dużym stopniu warunkowała teraźniejszość obserwowaną przez niego bacznym i krytycznym okiem. Własna obserwacja oraz bardzo szczegółowe odpowiedzi doświadczonych informatorów, które były też przez Witaszewskiego skrupulatnie kontrolowane — stanowiły główną podstawę jego największej pracy: Jakutskije matierialy dla razrabotki embriologii prawa. Pisanie tej pracy ciągnęło się przez długie lata, a jednak pozostała nie dokończona... Zaczął ją pisać w ramach ekspedycji jakuckiej — czyli w ostatnich latach ubiegłego wieku, a druk jej rozpoczął się dopiero w 1908 r. Należy też przypomnieć, że tymczasem ukazała się książka W. Sieroszewskiego, w której w kilku rozdziałach zostały rozrzucone zagadnienia zazębiające się z prawem u Jakutów, dalej w 1899 r. Koczniew ogłosił większą pracę o prawie Jakutów [* D. A. Koczniew, Oczerki juridiczeskogo byta Jakutów, „Izwiestija Obszczestwa... pri Kazanskom Uniwiersitietie”, t. 15, 1899, wyp. 5-6, 1 osobno Kazań 1899.]. Cała bieda z tym, że pierwszy z autorów nie wyodrębnił osobnego rozdziału o prawie, a drugi chociaż dobrze znał teren, ulegał przy tym zbyt bezkrytycznie aktualnie obowiązującym teoriom prawniczym. Tak więc Witaszewski górował nad nimi znajomością tematu, co przejawiało się między innymi w polemikach i prostowaniu mylnych sądów obydwóch wspomnianych autorów.

    Dzieło Witaszewskiego zostało podzielone na 11 nierównej wielkości rozdziałów. W pierwszym autor omówił formy władania ziemią i jej użytkowanie. Pisał tutaj między innymi o właściwościach i zasięgu agrarnego prawa Jakutów oraz o faktycznym podziale ziemi. Dalej dał opis funkcjonowania prawa zobowiązań, analizując takie zagadnienia, jak: zdolność prawna gospodarzy i członków rodziny, formy umów i rodzaje zobowiązań (tu poruszył też sprawę pewnych rodzajów darów). W rozdziale omawiającym małżeństwo i pokrewieństwo Witaszewski przeprowadził między innymi krytykę ujęcia tych zagadnień przez W. Sieroszewskiego. Następnie (rozdział IV) opisał system pokrewieństwa: resztki matriarchatu i patriarchatu Jakutów; omawiając prawa małżeńskie najwięcej miejsca poświęcił zawarciu związku małżeńskiego. Jest to właściwie ostatni większy rozdział; następne bowiem są bardzo krótkie (rozdział I-V zajmują 110 stron druku, a VI-XI tylko 22 strony). W dalszych rozdziałach autor dał przegląd prawa spadkowego, prawa karnego, struktury sądownictwa, dowodów sądowych i procedury sądowej. W ostatnim rozdziale omówił podział zdobyczy w rybołówstwie. Na tym publikacja się urywa.

    Już nawet taki pobieżny przegląd zagadnień omawiąnych w pracy M. Witaszewskiego wskazuje nam jej wartość. Znany socjolog M. Kowalewski, który przeczytał rękopis tej pracy, określił ją jako najpełniejszy obraz danego tematu w etnograficznej literaturze rosyjskiej oraz powiedział, że po wyjściu z druku spotka się ona z wielkim zainteresowaniem u etnografów i etnologów, a także historyków kultury i prawa [* Wg I. I. Majnowa, cyt. za: W. Amon, Polski badacz..., s. 149.]. Taki szeroki krąg odbiorców widział Kowalewski dlatego, że Witaszewski — chcąc lepiej naświetlić dane zagadnienia — nie tylko nie trzymał się ściśle tematu, lecz dorzucił tyle materiału, zarówno podstawowego jak i porównawczego, że czasem nawet zamazywała się główna linia rozumowania. Ponieważ te dygresje mają wartość same w sobie, więc redakcja wydania pośmiertnego pozostawiła je.

    Powstaje więc pytanie, dlaczego Witaszcwski tego dzieła nie ukończył? E. Piekarski pisze, że Witaszewski zniechęcony licznymi błędami druku i powolnym tempem odebrał swoją pracę z redakcji [* [E. Piekarski] E. Piekarski], Matierialy po jakutskam obycznomu prawu, „Sbornik Muzeja Antropologii i Etnografii”, t. 5, cz. 2, 1925, s. 657-658.]. Ale przecież nie zachowało się zbyt wiele z wykończonego rękopisu ponad wydrukowany tekst; zdążył on opublikować 3 rozdziały, wykończył jeszcze 2, a miało być ich 11! Wobec tego coś innego było przyczyną przerwania druku. Moim zdaniem, Witaszewski tymczasem zmienił założenia pracy, której początek sięgał jeszcze 1896 r. ówczesna ewolucja poglądów naukowych Witaszewskiego szła coraz bardziej w kierunku dawania możliwie wiernego obrazu opisywanych zjawisk zamiast poprzedniego stosowania prokniśtowego łóża, tj. stwierdzania, czy zaobserwowane fakty mieszczą się lub nie w tym czy innym z góry założonym schemacie.

     Przechodząc do innych dziedzin zainteresowań Witaszewskiego, należy omówić jego skromny wprawdzie, lecz niebagatelny wkład do badań nad szamanizmem. Opublikował on na ten temat dwie rozprawy, rozdział w książce popularnej oraz kilka recenzji. W zasadzie obie rozprawy stanowią drobiazgowe opisy seansów szamanistycznych, które sam obserwował. Dzięki dokładnemu odnotowaniu dat wiemy, że pierwszy i drugi seans odbyły się w nocy z 7/8 i 8/9 lutego 1890 r. — artykuł datowany 20 lutego ukazał się w tym samym roku. Drugie dwa seanse z 29/30 czerwca i 3/4 lipca 1894 r. opisane bezpośrednio po ostatnim seansie ukazały nię po... dwudziestu kilku latach — artykuł nosi daty: „Czurapcza (Jakutskij okr.) 4 ijula 1894 g. — Pietrograd 1 janwaria 1917 g.” W pierwszym artykule autor zastrzegł się, że nie jest specjalistą w tej dziedzinie i prosi o pobłażliwość, lecz z drugiej strony podkreślił, że jego opis, w którym starał się utrzymać przedstawienie całego obrzędu w formie akcji dramatycznej, jest pierwszą tego typu próbą w literaturze. Na to redakcja wydawnictwa w przypisie odnotowała: „pośle obrazcow kamlanija u ałtajcew, dannych g. Radiowym, w knigie Aus Sibirien” [* [M. Witaszewski] N. Witaszewski], Matierialy dla izuczenija tzamanstwa u jakutow, „Zapiski WSO IRGO po etnografii”, t 2, 1890, s. 36-48, cytowane uwagi Witaszewskiego i przypis na s. 37...]... Warto więc dodać, że w momencie opublikowania przez niego tej pracy istniał już taki opis pióra Wasilewa i Piekarskiego, nb. wnikliwie zrecenzowany przez Witaszewskiego...

    [S. 119-122.]

                                                                          Rozdział VIII

                                                   SERGIUSZ JASTRZĘBSKI (1857 — po 1931)

    Sergiusz Jastrzębski urodził się 20 września 1857 r. w Charkowie jako syn szlachcica Bazylego Jastrzębskiego, drobnego urzędnika bankowego [* Ponieważ przynależność narodowa S. Jastrzębskiego nadal budzi kontrowersje, wobec tego należy tę sprawę rozpatrzyć nieco dokładniej. O polskości Jastrzębskiego pierwszy napisał S. A. Tokariew, Wkład russkich uczonych w mirowuju etnograficzeskuju nauku, „Sowietskaja Etnografija” 1948, nr 2, s. 191. Artykuł ten został przedrukowany w wydawnictwie Oczerki istorii russkoj etnografii, folkłoristiki i antropologii, wyp. 1, Moskwa 1956, odpowiedni fragment na s. 11-12. Za nim spróbowałem wprowadzić Jastrzębskiego do historii nauki polskiej już w nie drukowanej pracy magisterskiej pt. Polscy etnografowie — badacze innych krajów świata i ich dorobek naukowy w 1951 r. oraz w artykule dyskusyjnym pt. Kilka uwag na marginesie artykułu W. Słabczyńskiego, „Polscy obrońcy i badacze ludów kolonialnych”, Problemy, R. 4, 1954, nr 5, s. 350-351. W każdym razie nazwisko Jastrzębskiego wśród współczesnych mu pamiętnikarzy występuje prawie zawsze nie w formie rosyjskiej: Jastriemskij, lecz w formach: Jastriembski, Jastrzemskij czy nawet Jastrzembskij (zob. np. Ju. Stiekłow, Wspominanija o jakutskoj ssyłkie (1896-1899), „Katorga i ssyłka”, 1923, nr 2 (6), s. 76, 88 ze zdjęciem Jastrzębskiego pomiędzy s. 88 a 89). A przecież wspomnienia Stiekłowa pochodzą akurat z okresu, kiedy Jastrzębski opublikował w 1897 r. swój pierwszy artykuł, gdzie jest podpisany jako „Jastriemskij” (por. też B. Kantor, „Katorga i ssyłka”, Imiennoj i sistematiczeskij ukazatiel za 1921-1925 gg., Moskwa 1928, s. 202 — tutaj odnotowane są wszystkie formy nazwiska występujące w pamiętnikach). Dla mnie wynika stąd następujący wniosek: ponieważ współcześni znali go pod nazwiskiem „Jastrzębski”, więc chyba musiał tej formy na co dzień używać. Pozostaje otwarte pytanie, jaka forma nazwiska była w dokumentach. Zwięzły życiorys oraz starszą biobibliografię, dotyczącą głównie działalności rewolucyjnej, znajdujemy w słowniku biograficznym: Diejatieli riewolucyonnogo dwiżenija w Rossii, t. 2, wyp. 4, Moskwa 1932, szp. 2148-2151. Prace naukowe Jastrzębskiego notują różne bibliografie jakutologiczne, por. np. ostatnio N. E. Pietrow, Jakutskij jazyk (ukazatiel litieratury), Jakutsk 1958, s. 4, 28, 35-37, 85. Por. też W. Armon, Jastrzębski Sergiusz [w:] Polski słownik biograficzny, t. 11, Kraków 1964-1965, s. 83-84. W Polsce pisał o nim także A. Kuczyński, Wkład Polaków..., s. 557-558 oraz tenże, Syberyjskie szlaki. Ostatnio znany radziecki orientalista A. N. Kononow również określił S. Jastrzębskiego jako Polaka, por. Biobibliograficzeskij słowar' otieczestwiennych tiurkołogow, Mos-kwa 1974, s. 237-297. O działalności folklorystycznej Jastrzębskiego pisał też G. U. Ergis, Oczerki..., Moskwa 1974, s. 34-35, 38-39.]

    Od 1867 r. Sergiusz uczył się w I gimnazjum w Charkowie, a po uzyskaniu matury, prawdopodobnie w 1874 r., zapisał się na wydział lekarski Uniwersytetu Charkowskiego.

    Studiów nie ukończył, w 17 roku życia przystąpił bowiem do tajnego kółka rewolucjonistów. Latem 1875 r. był korepetytorem w guberni czernihowskiej, gdzie zetknął się ze znanym rewolucjonistą D. A. Lizogubem [* Por. [S. Jastrzębski] S. Jastriemskij, D. A. Lizogub (Tri wstrieczi), „Katorga i ssyłka” kn. 11, 1924, nr 4, s. 252-256.]. Natomiast zimę 1875/1876 r. spędził w Kijowie, przebywając między „buntownikami” (buntari). W celu propagowania idei rewolucyjnych wyjeżdżał kilkakrotnie do Odessy. W początkach 1876 r. zorganizował w Charkowie kółko rewolucyjne, do którego należeli robotnicy kolejowi i uczniowie szkół charkowskich; zorganizował też dostawę zakazanej literatury. Niestety już 17 lutego 1876 r. został aresztowany, a w czasie rewizji znaleziono sporą ilość nielegalnej literatury. Jastrzębskiego oskarżono o propagandę rewolucyjną wśród kolejarzy pod pretekstem prowadzenia urządzonego w tym celu warsztatu stolarskiego, co odpowiadało prawdzie. Po wpłaceniu kaucji w wysokości 5 tys. rb. został wypuszczony na wolność i natychmiast wyjechał za granicę.

    Najpierw mieszkał w Szwajcarii, w Genewie. Następnie przeniósł się do Galicji. Tutaj, w czasie pobytu we Lwowie, działał dalej w tajnym stowarzyszeniu o profilu socjalistyczno-ukrainofilskim. W 1877 r. i razem z innymi członkami tego kółka został powtórnie aresztowany. Sąd austriacki skazał Jastrzębskiego na jednomiesięczną karę więzienia i deportację z granic Austrii. Dnia 22 lutego 1878 r. Jastrzębski dobrowolnie stawił się w komendzie żandarmerii w Charkowie, żeby jego poręczyciel nie stracił swoich 5 tys. rb. Oczywiście z miejsca został z powrotem osadzony w więzieniu. Tutaj 26 października tegoż roku wziął czynny udział w proteście więźniów, za co przeniesiono go do innego więzienia i skazano na zesłanie administracyjne na Sybir.

    Jednakże zamiast tego, z rozporządzenia Loris-Mielikowa, w sierpniu 1879 r. przekazany został sądowi wojennemu w Charkowie. Oskarżono go o udział w tajnym stowarzyszeniu, którego celem było zniesienie istniejącego ustroju, dalej o ukrywanie się przed policją oraz o czynną obrazę strażnika więziennego. Jastrzębski został skazany na 15 lat katorgi. Przy konfirmacji wyroku, z i wagi na to, że w czasie popełnienia przestępstw nie był jeszcze pełnoletni, karę obniżono na 10 lat katorgi w twierdzach. Jastrzębskiego wysłano do katorgi karyjskiej, dokąd przybył 16 października 1880 r. Tu znów wziął czynny udział w rozruchach więźniów w dniu 1 maja 1882 r. Uderzył wówczas deską oficera straży więziennej. Za ten czyn został osądzony, lecz sprawa odwlekała się i w czerwcu 1884 r. zamiast dodatkowych represji postanowiono tylko, że w stosunku do Jastrzębskiego nie można zastosować, w myśl manifestu wydanego 15 maja 1883 r., żadnych ulg.

    W marcu 1885 r. przeszedł do tzw. wolnej komendy, a 13 marca 1886 r. zwolniono go z katorgi i zesłano do Jakucji. W sierpniu tegoż roku Jastrzębskiego osiedlono w III Żechsogonskim naslegu Baturusskiego ułusu, gdzie mieszkał w jednej jurcie z W. F. Troszczanskim [* Por. M. Kostiurina, Mołodyje gody (Ariest, tiur'ma i ssylka), „Katorga i ssyłka”, kn. 24 (1926), s. 192.]. Stamtąd w marcu 1888 r. został przeniesiony do wioski Czurapcza, znajdującej się w obrębie tego samego ułusu. Do ówczesnych sąsiadów Jastrzębskiego należał też G. Osmołowski [* Tamże, s. 193.], no i oczywiście E. Piekarski.

    W kwietniu 1890 r. przeniesiono go do Taragajskiego naslegu w Meginskim ułusie, a w czerwcu 1892 r. z powrotem do Czurapczy, gdzie mieszkał przez 2 lata. Jastrzębski, jak i inni zesłańcy, zajął się rolnictwem.

    Najpierw z konieczności, a następnie z ciekawości zainteresował się swoim otoczeniem — zaczął studiować język i kulturę Jakutów. Ponieważ w kołach zesłańców znany był ze swoich zainteresowań i prac, wobec tego zaproszono go do wzięcia udziału w pracach ekspedycji jakuekiej. W latach 1894-1896 Jastrzębski, po otrzymaniu zezwolenia irkuckiego generał-gubernatora, badał w ramach tej ekspedycji język i folklor Jakutów.

    Kilkakrotne prośby Jastrzębskiego o zezwolenie na wyjazd z Syberii, zostały uznane za przedwczesne. Dopiero 12 maja 1895 r. otrzymał prawo wpisania się na listę stanu włościańskiego. Wobec tego w sierpniu tegoż roku Jastrzębskiego zapisano do wspólnoty chłopskiej wsi Dobroje, która chętnie wyświadczała zesłańcom takie usługi.

    Jastrzębski opuścił Jakucję 2 czerwca 1896 r. Najpierw wyjechał do Bałagańska, a stamtąd podążył do Irkucka. Tutaj dzięki interwencji Wschodniosyberyjskiego Oddziału IRGO otrzymał zezwolenie na tymczasowe zamieszkanie w mieście w celu opracowania materiałów zebranych w czasie współpracy z ekspedycją Sibiriakowa. Później, na mocy rozporządzenia z 7 marca 1897 r., uzyskał prawo zapisania się do stanu mieszczańskiego w Syberii. W czasie pobytu w Irkucku pracował w miejscowym oddziale Syberyjskiego Banku Handlowego. W tym okresie zaczął w czasopiśmie „Wostocznoje obozrienije” drukować swoje pierwsze artykuły [* Por. Diejatieli..., szp. 2151.]. Dnia 4 lutego 1900 r. uzyskał nareszcie prawo do stałego zamieszkania w miastach gubernialnych lub na okres 2 lat w miastach uniwersyteckich.

    Do Rosji europejskiej Jastrzębski wrócił w sierpniu 1900 r. Początkowo osiadł w Woroneżu. Ponieważ jednak kontaktował się tam z osobami będącymi pod nadzorem policyjnym, wobec tego jego ówczesna prośba o pozwolenie na zamieszkanie w Petersburgu uznana została za  przedwczesną. Zatem od marca 1901 r. mieszkał w Mińsku, gdzie pracował w zarządzie kolei Libawo-Równieńskiej.

    W październiku 1902 r. Jastrzębski przeniósł się do Odessy i spędził tam resztę swojego życia — 30 lat, pracując jako rachmistrz w miejscowych bankach. Wziął też aktywny udział w rewolucji 1905 r. Wiadomo również, że w latach 1920-1926 pracował w odeskim biurze statystycznym. Później nie brał już udziału czynnego w życiu politycznym, należał tylko do Stowarzyszenia Byłych Katorżników. Ostatnia wiadomość o Sergiuszu Jastrzębskim pochodzi z 1931 r., z okresu, kiedy był już emerytem. Zmarł pomiędzy 1931 a 1934 r. [* Niestety nie znamy chwilowo dokładnej daty śmierci Jastrzębskiego — mógł on umrzeć w 1932 lub 1933 r.; wobec tego nie można zgodzić się na 1931 r. podany przez A. Kuczyńskiego, Wkład Polaków..., s. 557.].

    Sergiusz Jastrzębski, tak samo jak wszyscy inni badacze Jakucji, pierwsze wysiłki siłą rzeczy musiał skoncentrować na opanowaniu języka jakuckiego. Już na początku pobytu w Jakucji (w latach 1887-1888) udało się mu dotrzeć do gramatyki Böhtlingka, którą gruntownie przestudiował. Aby w całej pełni zrozumieć słowa „gruntownie przestudiował”, należy najpierw uświadomić sobie następującą sytuację: młody rewolucjonista, student medycyny zaczyna zgłębiać podręcznik naukowy gramatyki języka jakuckiego, napisany po niemiecku. Na tym etapie studiów patronował mu i pomagał M. Witaszewski [* Por. [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, N. P. Popow, Raboty politiczeskich ssylnych..., s. 348.]. Jastrzębski przetłumaczył ważniejsze partie dzieła Böhtlingka na język rosyjski [* Tamże otaz N. E. Pietrow, Jakutskij jazyk..., s. 35 (dzisiaj rękopis ten znajduje się w Republikańskiej Bibliotece Jakuckiej im. A. S. Puszkina).]. W tej postaci pracą Böhtlingka posługiwało się potem wiele osób, nawet najwięksi znawcy języka jakuckiego, jak na przykład E. Piekarski [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Słowar' jakutskogo jazyka, t. 1, SPb. 1907, s. II („Priedislowije”).]. W ten sposób Jastrzębski nie tylko przyswoił sobie gramatykę Böhtlingka, lecz przyczynił się do jej rozpowszechnienia wśród zainteresowanych.

    Jednak gramatyka, dając ogólne pojęcie o języku, była tylko teorią, a ta do życia między Jakutami nie wystarczała. Wobec tego drugim, jeszcze ważniejszym nauczycielem języka jakuckiego było otoczenie Jastrzębskiego. Mimo iż znajomość języka rosyjskiego wśród Jakutów nie była zbyt dobra, ani zbyt częsta, to jednak — choć bardzo rzadko — trafiali się ludzie, którzy znali oba języki prawie na równi.

    W miarę praktycznego opanowywania języka jakuckiego oraz pogłębiania studiów teoretycznych Jastrzębski zaczyna myśleć o napisaniu gramatyki. Zamysł ten skonkretyzował się dzięki jego udziałowi w ekspedycji jakuckicj, do której wytypował go D. A. Klemenc [* O ekspedycji jakuckiej Sibiriakowa patrz rozdz. III niniejszej pracy — tam też podano dalszą literaturę przedmiotu.]. Wiedziano już bowiem o kierunku jego zainteresowań. Postanowiono zatem, że Jastrzębski opracuje gramatykę języka jakuckiego oraz przygotuje do druku jeden z kilku przewidzianych tomów antologii folkloru jakuckiego [* Por. (W. A. Obruczew), Programma izdanija trudow Jakutskoj ekspiedicyi snariażonnoj na sriedstwa I. M. Sibiriakowa, Irkutsk 1897, cyt. I. I. Majnow, Priedislowije [do:] Trudy Komissii po izuczeniju Jakutskoj ASSR, t. IV, Leningrad 1929, s. XVII.]. Należy podkreślić, że nazwisko Jastrzębskiego nie figuruje na żadnym arkuszu rozliczeniowym ekspedycji Sibiriakowa, tzn. że nie otrzymał on stamtąd żadnych pieniędzy, nie mniej jednak brał czynny udział w realizowaniu planów ekspedycji.

    Pierwszą redakcję gramatyki przedyskutowano na zebraniu ekspedycji Sibiriakowa, przy czynnym udziale E. Piekarskiego, M. Jonowa, M. Witaszewskiego, które odbyło się w końcu 1894 r. u E. Piekarskiego. W 1895 r. autor posłał przeredagowany rękopis do przeglądu Piekarskiemu, który zajął się tym bardzo szczegółowo i poczynił uzupełnienia odnośnie do poszczególnych zagadnień [* Por. [S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Grammatika jakutskogo jazyka, Irkutsk 1900, s. VII.]. Na tym Jastrzębski zamknął pierwszy etap prac nad gramatyką, a drugi rok pracy w ekspedycji Sibiriakowa poświęcił zbieraniu folkloru jakuckiego.

    W związku z pracą nad częścią gramatyki traktującą o słowotwórstwie powstała osobna monografia o przekształcaniu się końcówek w języku jakuckim w zależności od przypadku [* [S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Padieżnyje suffiksy w jakutskom jazykie. Etiud, Irkutsk 1898.].

    Grammatika jakutskogo jazyka S. Jastrzębskiego ukazała się w Irkucku w 1900 r., dzięki subwencji Sybiraka Makuszkina, w bardzo niskim nakładzie — zaledwie 200 egzemplarzy. Na 300-strjnicowy tomik zlożoły się 3 rozdziały traktujące kolejno o fonetyce, słowotwórstwie i składni języka jakuckiego oraz wypisy z folkloru — teksty i ich przekłady na język rosyjski.

    Przedmowa do Gramatyki rzuca światło na sylwetkę badawczą Jastrzębskiego. Podkreślił on tam z naciskiem, że punktem wyjścia była dla niego Gramatyka Böhtlingka, ale jednocześnie jako motto swojej gramatyki umieścił zdanie Böhtlingka, w którym autor pisze, że będzie się bardzo cieszył, gdy następni badacze wniosą swoje poprawki i uzupełnienia [* Motto z Böhtlingka w oryginale, tzn. po niemiecku, Jastrzębski umieścił na karcie tytułowej swojej gramatyki.].

    Takim wyjściem poza Böhtlingka była, już wspomniana wyżej, pierwsza praca językowa Jastrzębskiego o przekształcaniu się końcówek w języku jakuckim. Naukowego podejścia do badanego przedmiotu oraz metod pracy uczył się on, poza Böhtlingkiem, u następujących orientalistów i komparatystów: M. Castrena, J. Grota, W. Radłowa, Vambery’ego, Winklera i innych.

    Programowa ostrożność własnych twierdzeń Jastrzębskiego została potwierdzona przez recenzenta W. Millera, który również podkreślał, że autor, chociaż samouk, lecz w zupełności opanował metody pracy językoznawczej [* Por. przypis 23.].

    Przedmowę do drugiego wydania Gramatyki Jastrzębski podpisał 24 marca 1927 r.; jednak ukazała się ona dopiero po jego śmierci w 1938 r. [* (S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Grammatika jakutskogo jazyką. Posobije dla piedagogow. Pod riedakcyej prof. B. M. Grande, Moskwa 1938, Przedmowa pt. „Nieskolko słow ot awtora” znajduje się na s. 2.] Przy pisaniu jej autor konsultował się z ówczesnym młodym uczonym, a obecnym mongolistą światowej sławy N. Poppem. Ponieważ Jastrzębski jednocześnie przygotowywał do druku antologię folkloru jakuckiego, usunął z drugiego wydania Gramatyki wypisy. Tym samym drugie wydanie Gramatyki dla badacza folkloru nie przedstawia żadnej wartości.

    O istnieniu innych prac z tej dziedziny, a mianowicie nie drukowanych rękopisów Jastrzębskiego, dowiadujemy się ze spisu źródeł do Słownika języka jakuckiego opracowanego przez E. Piekarskiego. Najważniejszą z wymienionych tam pozycji był oczywiście Słowniczek jakucko-rosyjski Jastrzębskiego, pomyślany jako suplement do Słownika Böhtlingka i obejmujący materiał leksykalny, którego tamten nie znał [* Por. [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Słowar’ jakutskogo jazyka, t. I, s. XVI.].

    Przy okazji warto też wspomnieć o aktywnym udziale Jastrzębskiego w przygotowaniu do druku Słownika E. Piekarskiego; Jastrzębski bowiem należał razem z Popowem i Piekarskim do komisji powołanej specjalnie w tym celu [* K. I. Gorochow. O diejatielnosti E. K. Piekarskogo..., s. 44.].

    Trudno dzisiaj ustalić, kiedy Jastrzębski zaczął interesować się folklorem Jakutów. Należy tutaj przypomnieć, że z reguły zesłańcy społecznicy swoimi zainteresowaniami obejmowali najpierw zagadnienia związane ze stosunkami gospodarczymi i społecznymi. Rzadko zwracali uwagę na „bajeczki” i dopiero osoby trzecie wskazywały im na znaczenie folkloru jako przedmiotu badań naukowych. Jastrzębski przebywał jednak w towarzystwie swoich kolegów — zesłańców, którzy żywo interesowali się kulturą Jakutów. Już na początku swojego pobytu mieszkał razem z wytrawnym znawcą etnografii jakuckiej — W. F. Troszczanskim, a później w Czurapczy z Osmołowskim [* Por. przypisy 3, 4.]. Ponadto wiemy też o jego współpracy z innymi badaczami, jak E. Piekarski, M. Witaszewski, W. Jonow [* [S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Grammatika..., 1900, s. VIII.]. Zatem podniety intelektualnej, wywołanej dyskusją naukową, w kręgu zesłańców nie brakowało. Z drugiej strony nie należy zapominać, że Jastrzębski przebywał w otoczeniu inteligentnych Jakutów, którzy chcieli badaczowi interesującemu się kulturą zademonstrować wszystko, co mieli najlepszego. Takim był właśnie Afanasjew, u którego Jastrzębski mieszkał i dzięki któremu nie tylko przyswoił sobie subtelności języka jakuckiego, ale mógł zapisać pokaźną ilość ustnej twórczości ludowej.

    Gdy więc Jastrzębski zamknął pierwszy etap swoich robót nad Gramatyką — rok 1895 poświęcił na zbieranie folkloru jakuckiego. Kiedy ekspedycja jakucka podsumowała swoje osiągnięcia, okazało się, że Jastrzębski zebrał następujące materiały folklorystyczne: 3 ołoncho, 4 pieśni, 1 formułę przysięgi, 424 zagadki, 223 przysłowia [* Tamże.]. Po dodaniu do tego 2 ołoncho z zapisów E. Piekarskiego Jastrzębski miał powyższe materiały wydać w ramach publikacji ekspedycji Sibiriakowa jako jeden z tomów zawierających wypisy folkloru. Niestety z powodu śmierci fundatora ambitne plany wydawnicze spełzły na niczym. Wobec tego Jastrzębski zaczął ogłaszać zebrane materiały partiami.

    Oprócz drobniejszych artykułów drukowanych w czasopiśmie „Wostocznoje Obozrienije” pierwszą, znaną pracą etnograficzną, a właściwie folklorystyczną Jastrzębskiego była publikacja na temat reliktów w dawnych wierzeniach Jakutów (Ostatki starinnych wierowanij u jakutow) [* [S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Ostatki starinnych wicrowanij u jakutow, „Izwiestija WSO IRGO” t. 28, 1897, nr 4, s. 226-269 i osobno Irkutsk 1897, s 1-44.], artykuł nosił datę 28 maja 1897 r.; składał się on z tekstów jakuckich zapisanych przez piśmiennego Jakuta Żyrkowa i przejrzanych przez jego rodaka Afanasjewa, pochodzących z Diupsunskiego ułusu. Ponadto artykuł zawierał ich przekłady na język rosyjski dokonane przez Jastrzębskiego. Jak wiemy z późniejszych enuncjacji Jastrzębskiego, w tłumaczeniu pomagał mu Afanasjew. Oczywiście teksty te zostały poprzedzone krótkim wstępem Jastrzębskiego, w którym autor wypowiedział się negatywnie co do możliwości wyjaśnienia genezy wierzeń religijnych. Przerażała go mnogość ówczesnych teorii w tej kwestii. Interesujące są też jego uwagi na temat zmian w personifikacji osób bogów czy bohaterów występujących w danych tekstach. Warto również przypomnieć, że Jastrzębski zwrócił uwagę na podobieństwo terminów dotyczących kultu przodków, które to terminy występują zarówno w języku jakuckim, jak i innych językach tureckich czy ałtajskich. Materiały opublikowane przez Jastrzębskiego nie zostały przez niego do końca usystematyzowane. Można je zgiupować w następujące zespoły zagadnień: wierzenia związane z obrzędowym cyklem rodzinnym — głównie z urodzinami i śmiercią z jednej strony, a kultem odpowiednich bóstw z drugiej strony, dalej kultem duchów poszczególnych miejsc oraz bóstw związanych z hodowlą czy myśliwstwem. Poza tym, jak już wspomniano, mamy jeszcze teksty oraz przekłady pieśni i przysięgi.

    Następnym etapem publikacji Jastrzębskiego były wypisy folklorystyczne — Obrazcy narodnoj slowiesnosti dołączone do znanej nam już Gramatyki, wydanej w 1900 r. Jastrzębskiemu chodziło tutaj o zilustrowanie Gramatyki przykładami. Wobec braku miejsca trzeba było ograniczyć je do najbardziej reprezentatywnych. Tu na stronach 249-305 umieścił on teksty oryginalne i ich przekłady na język rosyjski — 131 zagadek, 89 przysłów, powtórzył przysięgę oraz dał wyjątki z 3 podań bohaterskich (oloncho). Wypisy Jastrzębskiego, przy ówczesnym braku publikacji tego typu, odegrały wybitną rolę nie tylko jako popularyzacja folkloru jakuckiego, ale również jako etap w poszukiwaniu odpowiedniej formy publikacji folklorystycznych tekstów jakuckich.

    Niestety na tym działalność folklorystyczna Jastrzębskiego urwało się na prawie 30 lat. Dopiero bowiem około 1925 r. aktualizuje się sprawa wydania jego materiałów jakuckich. Komisja Jakucka Akademii Nauk postanowiła opublikować w swoich wydawnictwach również prace dotychczasowych ekspedycji — oczywiście o ile zachowały się odpowiednie materiały. W ten sposób chciano wydać nie opublikowane dotąd tomv prac, które powstały w czasie działalności ekspedycji Sibiriakowa. Zwrócono się również do Jastrzębskiego, aby przygotował do druku swoje wypisy folkloru jakuckiego. W tym wypadku ograniczono się niestetv tylko do opublikowania przekładów rosyjskich. Przyczynił się do tego fakt, że tymczasem ukazała się antologia E. Piekarskiego, gdzie zostały zamieszczone niektóre warianty tych tekstów w oryginale [* [E. Piekarski] E. K. Piekarskij, Obrazcy narodnoj litieratury jakutow, t. I, Obrazcy sobrannyje..., cz. 1., Tieksty, SPb. 1908-1911.]. Obecnie należy żałować, że nie zachowały się oryginały zapisów Jastrzębskiego.

    W rezultacie książka Jastrzębskiego Obrazcy narodnoj litieratury jakutow wydana w Leningradzie w 1929 r. zawierała: przedmowę pióra turkologa — E. S. Małowa, rozprawkę Jastrzębskiego o twórczości ludowej Jakutów oraz jego przekłady — 5 ołoncho, 425 zagadek, 223 przysłów, 4 pieśni, poza tym przedruk artykułu Jastrzębskiego o reliktach prastarych wierzeń z 1897 r.; ten ostatni jednak z pewnymi opuszczeniami. Indeks opracował E. S. Malow, który razem z E. Piekarskim przygotował książkę do druku [* [S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Obrazcy narodnoj litieratury jakutow, Leningrad 1929, „Trudy Komissii po izuczeniju Jakutskoj ASSR”, t. 7.].

    W zasadzie były to rzeczy zapisane przez Jastrzębskiego w ramach jego prac podczas ekspedycji jakuckiej w 1895 r., do których dodano 2 ołoncho ze zbiorów E. Piekarskiego. Lecz przekładu ich na język rosyjski dokonał sam Jastrzębski. Teksty Jastrzębskiego pochodziły z Diupsunskiego ułusu. Pozostałe 2 ołoncho były zapisane w 1886 r. w Baturuskim ułusie, jedno przez samego Piekarskiego, a drugie pod jego egidą.

    Celem zwięzłej przedmowy E. S. Małowa było bibliograficzne wprowadzenie czytelnika; omówił on dotychczasowe publikacje poświęcone literaturze ustnej nie tylko Jakutów, ale i innych ludów tureckich i mongolskich. Poza tym ograniczył swoje uwagi do omówienia niektórych terminów używanych przez tłumacza. S. Jastrzębski w rozprawce Twórczość ludowa Jakutów oprócz stwierdzenia anonimowości folkloru i uwag o tzw. drobnym folklorze główną uwagę poświęcił omówieniu jakuckich podań bohaterskich — ołoncho — najbardziej reprezentacyjnego, zarówno pod względem formy jak i treści, działu folkloru jakuckiego.

    Jastrzębski podał przy każdym tekście dokładną metrykę, tzn. gdzie, kiedy i od kogo zapisał, ewentualnie kto poszczególnych tekstów dostarczył. Poza tym w przedmowie do swojej Gramatyki (wyd. w 1900 r.) również podał listę informatorów. Z tych danych wynika, że Jastrzębski trafił na wyjątkowo dobrych informatorów. Należał do nich przede wszystkim Afanasjew, u którego Jastrzębski mieszkał w ostatnim okresie swego pobytu w Jakucji. Afanasjew nie tylko był piśmienny i znał dobrze zarówno własny, jak i rosyjski język, lecz co ważniejsze, doskonale orientował się, że badaczowi zależy na możliwie najwierniejszych, tak w kwestiach językowych jak i folklorystycznych, informacjach. Właściwie był on więcej niż informatorem; był „aranżerem” i współpracownikiem. Jastrzębski notuje, że Afanasjew specjalnie dla niego zaprosił do siebie znanego powszechnie dobrego recytatora-śpiewaka, żeby zademonstrować ołoncho w najlepszym wykonaniu. Afanasjew był zawsze obecny przy zapisywaniu, a kiedy zaszła potrzeba, bywał swego rodzaju mediatorem. On to dyktował Jastrzębskiemu w zwolnionym tempie słowa recytatora-śpiewaka, żeby nic nie uronić z tekstu. Nic dziwnego, że w takich warunkach jedno ołoncho, co prawda długie, zapisywano przez cały tydzień lub nawet przez dwa tygodnie. (Ołoncho Er sogotoch zapisywano 6 dni, a Kullun Kullustur przez 13 dni). Na tym nie kończyła się jednak rola Afanasjewa — namawiał on innych piśmiennych Jakutów do zapisywania przysłów i zagadek, a następnie zapisy te poprawiał i redagował oraz, co najważniejsze, pomagał Jastrzębskiemu w ich przekładzie na język rosyjski. Oczywiście Jastrzębski wyraźnie zadokumentował ważną rolę Afanasjewa jako współpracownika pisząc, że tylko dzięki wydatnej pomocy tego ostatniego, jego Gramatyka posiada pewną wartość i że jemu zawdzięcza również tak liczne zapisy folklorystyczne [* (S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Crammatika..., 1900, s. V-VII oraz Obrazcy..., s. 8, 13, 77, 155.].

    Toteż nawet najbardziej autorytatywni współcześni badacze — rodowici Jakuci — pozytywnie oceniają przekłady Jastrzębskiego. Mianowicie znany folklorysta jakucki C. U. Ergis pisze: „Przekłady Jastrzębskiego, czasem dosłownie, innym razem bardziej swobodnie, używając terminologii przystosowanej dla czytelnika rosyjskiego, wiernie oddają treść oryginału chociaż w pewnych miejscach można zauważyć pewne skrócenia i uproszczenia oraz posługiwanie się obrazem znanym w literaturze rosyjskiej” [* G. U. Ergis, Njurgun-Bootur Striemitielnyj, Jakutsk 1947, s. 55, cyt. za: J. W, Puchow, Jakutskij gieroiczeskij epos ołoncho, Moskwa 1962, s. 25. Może nieco złagodzoną opinię powtórzył G. U. Ergis w ostatnio wydanej książce, Oczerki..., s. 38.]. Bardziej wyrozumiały J. W. Puchów ocenia: „Sądząc po urywkach opublikowanych w Gramatyce języka jakuckiego, Jastrzębski w ogóle zapisywał dokładnie, a jego przekłady są bliskie oryginału” [* J. W. Puchow, Jakutskij..., s. 15.].

    Takie rezultaty mogła dać tylko akrybia filologiczna w najlepszym tego słowa znaczeniu. Zresztą, jeżeli chodzi o metodę pracy naukowej, to tej uczył się Jastrzębski u filologów, zarówno crientalistów, jak i komparatystów. Ocenił to z uznaniem recenzent jego Gramatyki, znakomity iranista — V. Miller pisząc, że autor „posługuje się metodą porównawczą umiejętnie i ostrożnie, wykazując doskonałe jak na samouka opanowanie metod naukowych” [* W. Miller, „Etnograficzcskoje Obozrienije”, t. 13, 1901, nr 2, s. 169.].

    W tym świetle staje się też oczywista wypowiedź Jastrzębskiego domagająca się stosowania metody porównawczej w badaniach religioznawczych [* [S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Ostatki starinnych wierowanij..., s. 227, przedruk [w:] Obrazcy..., s. 196.]. Oczytany w literaturze religioznawczej, Jastrzębski po zetknięciu się z mnogością teorii na temat wierzeń religijnych bardzo sceptycznie wypowiedział się o próbach wyjaśniania tych kwestii za pomocą jakiejś jednej teorii [* Tamże, s. 226-227 (przedruk s. 195-196).].

    Poza tym w sprawach metodycznych i metodologicznych Jastrzębski się nie wypowiadał, ale z tego, co napisał, widać, że na te zagadnienia patrzył z punktu widzenia terenowca — każda teoria była dla niego o tyle warta, o ile mogła być przydatna dla wyjaśnienia jakiegoś faktu usłyszanego czy spostrzeżonego w terenie.

    Ten teoretyczny minimalizm metodologiczny nie może nam jednak przesłaniać obrazu bardzo sumiennego badacza, krytycznie nastawionego zarówno do twierdzeń poprzedników, jak i do własnych tez. Badacza doskonale zdającego sobie sprawę z niebezpieczeństwa pochopnych twierdzeń w tak ważnej kwestii, jak problemy etnogenetyczne. Jastrzębski przestrzegał przed takowymi twierdzeniami w sposób może trochę staroświecki, lecz jakże serio traktując rolę rauki. Czytamy więc u niego: „Wobec braku bezpośrednich świadectw historycznych zrekonstruować, chociaż w pewnym stopniu przeszłość ludu [Jakutów — W. A.], jego losy, migracje, jego kontakty z innymi ludami, te czy inne, bliskie czy dalekie stosunki z nimi nie jest sprawą łatwą. Tym bardziej powinien być ostrożny antropolog, językoznawca, archeolog, badacz ustroju prawnego, badacz wierzeń pierwotnych, folklorysta dając swoje świadectwa, bowiem powinien on pamiętać, że jego sąd jest sądem ostatniej instancji” [* [S. Jastrzębski] S. W. Jastriemskij, Grammatika..., 1900, s. II-III.].

    Rekapitulując dorobek naukowy Sergiusza Jastrzębskiego w dziedzinie jakutologii celowo pozostawiono na boku jego Gramatyką — której oceną zajęli się językoznawcy. Tak więc w krótkim zarysie historii badań nad językiem jakuckim S. Jastrzębski został zaklasyfikowany jako popularyzator i kontynuator Böhtlingka, poza któtego nie wyszedł metodologicznie [* E. Ubriatowa, Oczcrk istorii izuczenija jakutskogo jazyka, Jakutsk 1945, s. 15, 20-21.].

    Nas interesuje Jastrzębski jako zbieracz i badacz folkloru Jakutów. Ażeby zrozumieć właściwą rolę antologii Jastrzębskiego w poznaniu folkloru jakuckiego dla nie znających tego języka, należy uświadomić sobie, że jest ona ogniwem pośrednim między antologią Chudiakowa wydaną w 1890 r. a antologią Popowa z 1936 r. [* Antologia Chudiakowa ukazała się w wiele lat po jego śmierci — Wierchojanskij Sbornik, Irkuck 1890; Jakutskij folklor. Tieksty i pieriewody A. A. Popowa, Lltieraturnaja obrabotka E. M. Targer, obszcz. red. M. A. Siergiejewa, Moskwa-Leningrad 1930.].

    Poza tym należy pamiętać, że chociaż antologia Jastrzębskiego została wydana dopiero w 1929 r., to zaplanowano ją do druku już prawie 30 lat wcześniej. Jeżeli chodzi o jej zawartość, to główny akcent położony był na publikację ołoncho — zatem odpowiada ona antologii oryginałów jakuckich, publikowanych przez E. Piekarskiego (1907-1918). Tak więc i ze względu na zawartość tutaj jest jej miejsce. Natomiast antologia Popowa była co prawda bardziej wszechstronna, ale na przykład 2 opublikowane tam oloncho zostały wzięte właśnie z antologii Jastrzębskiego.

    Wreszcie należy zwrócić uwagę na niebagatelną w czasach Jastrzębskiego sprawę, a mianowicie, że w końcu XIX stulecia rola folkloru w prawie izolowanym społeczeństwie jakuckim była zupełnie inna aniżeli później. Wówczas własna twórczość ludowa była jedyną pożywką kulturalną, obce bowiem wpływy kulturowe jeszcze niewiele zdziałały w tym kierunku.

    Tak więc antologia Jastrzębskiego daje nam dzisiaj możność dokładnego stwierdzenia, jak przedstawiał się w końcu XIX w., nie skażony jeszcze wtedy obcymi wpływami, folklor jakucki.

    [S. 130-140.]

                                                                        Rozdział IX

                                          INNE RELACJE Z PRZEŁOMU XIX I XX W.

                                                               1. UWAGI WSTĘPNE

    Po zapoznaniu się z działalnością naszych czołowych badaczy Jakucji przejdę do omówienia działalności innych osób. Rodział ten dotyczyć będzie zesłańców, którzy przebywali tam w przybliżeniu od 1880 r. poczynając — więc mniej więcej od tego samego okresu co tamci — a kończąc na tych, którzy przebywali w Jakucji na przełomie XIX i XX w. Zasadnicza różnica pomiędzy nimi jest następująca: A. Szymański, W. Sieroszewski, E. Piekarski, M. Witaszewski, S. Jastrzębski prowadzili programowe badania nad Jakutami. Natomiast osoby omawiane w tym rozdziale, znając dotychczasowe osiągnięcia badawcze, takowych badań nie podejmowały ani nie uczyły się języka poza najkonieczniejszymi zwrotami. Niektórzy tylko zesłańcy, jak Józef Ciągliński czy Kazimierz Rożnowski, biorąc udział w badaniach przyrodniczych, poczynili drobne obserwacje natury etnograficznej. Wyjątek stanowi tu Feliks Kon, gdyż chociaż był uczestnikiem ekspedycji Sibiriakowa, lecz przebywał w Jakucji znacznie krócej niż inni. Poza tym zdążył opracować zaledwie niektóre wybrane fragmenty swoich badań, a w całokształcie jego pracy badawczej jakutica schodzą do rzędu okresu przygotowawczego...

    [S. 141.]

                                                  4. JAN STROŻECKI (1869—1918)

    Jan Strożecki urodził się 21 czerwca 1869 r. w Kielcach czy też na Kielecczyźnie. Niestety bardzo skąpo znane nam są fakty z jego życia osobistego u. Wiadomo, że w 1887 r. ukończył gimnazjum w Kielcach, gdzie kolegował ze Stefanem Żeromskim i Janem Wacławem Machajskim...

    [S. 150.]

    Po latach Piekarski zżymał się pisząc do W. Kotwiczą, „że chciałby opublikować w pisowni akademickiej — polskiej teksty jakuckie zapisane przez J. Strożeckiego z poprawionym przekładem, albowiem w druku zostały mocno zepsute i są wprost nierozpoznawalne” [* Pocztówka E. Piekarskiego do W. Kotwiczą datowana 10. IV. 1927 r. Dział Rękopisów Biblioteki PAN w Krakowie, sygn. 4598.]. Później dodał jeszcze uwagę, że są one jedynym materiałem z kraju kolymskiego [* Pocztówka Piekarskiego do W. Kotwiczą datowana 3. X. 1927 r., tamże.]...

    [S. 155.]

                                                                              * * *

    Autorzy, których ślady pobytu w Jakucji omówiłem w tym rozdziale, przebywali tam w przeciągu 20 lat. W tym czasie nastąpił zasadniczy przełom w poznaniu tego kraju. O ile F. Bohdanowicz może być uważany za kontynuatora dawniejszych pamiętnikarzy (zjawisko znane raczej z innych obszarów, albowiem akurat wśród naszych zesłańców do Jakucji nie spotykane), którzy opisywali egzotykę obcego im środowiska, o tyle na ustatnich będących tam zesłańcach „ciążyła” wiedza o tym, że na te tematy już pisano, i to pisano lepiej, miżby oni potrafili. J. Ciągliński pisze: „[...] przez tajgę, czyli las syberyjski, znany nam ze szkiców Szymańskiego i powieści Sieroszewskiego [...]” [* J. Ciągliński, Z krain polarnych, „Wszechświat”, R. 22, 1903, s. 723.]. W. Koral był czytelnikiem Sieroszewskiego, zanim znalazł się na Syberii. I chyba tutaj między innymi należy szukać tej wstrzemięźliwości pióra z jednej strony, a z drugiej — wiadomo, że przedstawiciele późniejszego okresu zesłań gorzej znali jakuckie środowisko.

    Świadomym badaczem był F. Kon, lecz jemu w ramach specjalizacji dokonanej przez ekspedycję Sibiriakowa została przydzielona antropologia, a nie etnografia, tak więc swoje spostrzeżenia etnograficzne poczynił na marginesie innych prac. Natomiast nie pretendował do roli badacza Jan Strożecki, który zgromadził unikatową dokumentację ikonograficzną świetnie uzupełniającą również i chronologicznie nasze wielkie osiągnięcia w Jakucji, choć niestety nie pozostało po niej prawie śladu!

    Niemniej cegiełka wniesiona przez każdego z tych autorów jest o tyle ważna i cenną, o ile uzupełnia nam wiadomości podane przez takich badaczy, jak Jastrzębski, Piekarski, Sieroszewski i Witaszewski...

    [S. 161.]

                                                            PODSUMOWANIE

    Indywidualność badawcza Wacława Sieroszewskiego kształtowała się na styku z literaturą piękną w pierwszych latach uprawiał on etnografię na przemian z literaturą — a tworząc również w języku rosyjskim stawał się nawet do pewnego stopnia pisarzem dwujęzycznym. Góruje on nad innymi bystrością obserwacji — potrzebną przecież tak w nauce, jak i w literaturze — a ten jego prymat został odnotowany przez bezstronnego badacza, Jakuta, Ksenofontowa. Książka W. Sieroszewskiego Jakuty (lub jej polska wersja 12 lat w kraju Jakutów) może służyć za ilustrację powiedzenia: „Dzieło mówi samo za siebie”; ta największa dotychczas i jedyna w swoim rodzaju monografia o Jakutach — przeszła zwycięsko ogniową próbę krytyki. I dzisiaj — z perspektywy czasu — można zdobyć się na całkiem obiektywną jej ocenę. Wiadomo, co stanowi jej słabe strony — przede wszystkim sam język jakucki — natomiast pozostało bogactwo zawartego tam materiału, który jak każdy zresztą materiał naukowy— powinien być wszechstronnie skonfrontowany. Niemniej jednak książka Sieroszewskiego od dawna należy już do pozycji klasyczych i stanowi nadal najlepszy i najbardziej wszechstronny obraz kultury Jakutów.

    Zupełnym przeciwieństwem syntetyka Sieroszewskiego był Edward Piekarski, umysł analityczny, dociekliwy, gruntowny, choć może nieco drobiazgowy w swoich dociekaniach. Chociaż właśnie ta drobiazgowość połączona z żelazną wytrwałością i umiejętnym doborem współpracowników — w efekcie stworzyła największe dzieło życia Słownik języka jakuckiego, który słusznie może być uważany za encyklopedię kultury ludowej Jakutów. Właściwie wszystkie inne prace tego autora powstały na marginesie Słownika. Nawet wydanie tekstów folkloru jakuckiego — też przecież wiąże się z poszukiwaniami Piekarskiego nowych materiałów do Słownika.

    I dzisiaj właśnłe te dwie książki — Sieroszewskiego i Piekarskiego, napisane przez dawnych antagonistów, stanowią szczytowe osiągnięcia w etnografii Jakutów w ogóle...

    [S. 164.]

    W zasadzie dorobek tej czwórki: Sieroszewskiego, Piekarskiego, Witaszewskiego i Jastrzębskiego osiągnął niewątpliwie najwyższy poziom — cała reszta badaczy zestawiona z nimi ma o wiele mniejsze, jedynie uzupełniające znaczenie. Z nich warto jednak wspomnieć o dalszych trzech: Adamie Szymańskim, ze względu raczej na ambitny zamiar napisania książki o Ziemi jakuckiej i jej mieszkańcach, niż za konkretne osiągnięcia badawcze, o Feliksie Konie i Kazimierzu Rożnowskim, którzy na marginesie innych zajęć dostarczyli też pewnych obserwacji etnograficznych. Niestety zmarnowały się zdjęcia Jana Strożeckiego, który przy umiejętnym kierownictwie naukowym byłby w stanie wykonać dobrą dokumentację ikonograficzną doskonale korespondującą z ówczesnymi polskimi badaniami...

    [S. 165.]

    *

    Witold Armon

                                                  POLISH YAKUT RESEARCHERS

                                                                        Summary

    The paper on Poles who have studied the Yakuts was completed at a time When interest in the history of learning was particularly lively. A conducive factor was the atmosphere of friendly scientific co-operation between Polish and Soviet scholars in respect of the history of Polish-Russian scientific contacts, which was expressed in 2 symposia (Warsaw 1969 and Leningrad 1972) and their resulting publications. The substance of the paper has been systematized in the following chapters:..

    Chapters IV-VIII present the scientific characteristics of the most outstanding researchers, in order of their arrival among the Yakuts, namely:

    Chapter IV — Adam Szymański (1852-1916) — author of the unpublished monograph Ziemia jakucka i jej mieszkancy (The land of the Yakuts and its inhabitants).

    Chapter V — Waclaw Sieroszewski (1858-1945) — author of the book Jakuty (The Yakuts) and the Polish version 12 lat w kraju Jakutów (12 years in the land of the Yakuts), which is still the best and most all-round ethnographic description of the Yakuts from the pre-revolutionary period.

    Chapter VI — Edward Piekarski (1858-1934) — whose Yakut language dictionary is justly considered to be an encyclopaedia of the Yakut national culture.

    Chapter VII — Mikdaj Witaszewski (1857-1918) — a researcher In the legal customs and beliefs of the Yakuts.

    Chapter VIII — Sergiusz Jastrzębski (1857 — after 1931) — the one outstanding, pre-revolutionary researcher in Yakut folklore...

    The research from the eighteen eighties and nineties continues to be an outstanding achievement in the history of research on the Yakuts. The authors were continuators of the work of such researchers as A. T. Middendorf, R. K. Maak and I. A. Chudiakoff. Each contributed something different, according to his intellectual predisposition. The attainments of Sieroszewski, Piekarski, Witaszewski and Jastrzębski were of the highest standard, those of the other researchers being of lesser and a more supplementary character. To-day, the importance of the work of all these researchers goes beyond the circle of interest of scientists from a single country. It belongs to the history of both Polish and Russian, as well as Yakut learning.

    Translated by Betty Przybylska

    [S. 167-168.]

    *

    Витольд Армон

                              ПОЛЬСКИЕ ИССЛЕДОВАТЕЛИ КУЛЬТУРЫ ЯКУТОВ

                                                               Содержание

    Работа о польских исследователях культуры якутов была окончена в условиях повышенного интереса к истории науки. Благоприятной для ее выполнения была атмосфера братского научного польско-советского сотрудничества, выражающаяся в научных симпозиумах и в публикациях их результатов (Варшава 1960 и Ленинград 1972). Работа состоит из следующих глав:..

    В главах IV-VIII представлен научный облик наиболее заслуженных исследователей в таком порядке, в каком они прибывали в Якутию, а именно:

    Глава IV. Адам Шиманьский (1852-1916) — автор неопубликованной монографии Якутская земля и её население (Ziemia jakucka i jej mieszkańcy.).

    Глава V. Вацлав Серошевскнй (1858-1945) — автор книги Якуты и её польского варианта 12 лет в стране якутов (12 lаt w kraju Jakutów); эта книга является самой лучшей и наиболее всесторонней картиной этнографии якутов дореволюционного периода.

    Глава VI. Эдвард Пекарский (1858-1934), «Словарь якутского языка» которого справедливо считался энциклопедией народной культуры якутов.

    Глава VII. Миколай Виташевский (1857-1918) — исследователь правовых обычаев и верований якутов.

    Глава VIII. Сергей Ястшембский (1857-1931) — самый выдающийся дореволюционный исследователь якутского фольклора...

 

    Научно-исследовательские работы восьмидесятых и девяностых годов XIX века до сегодняшнего дни представляют собой выдающиеся достижения в истории исследований культуры якутов. Их авторы были творческими последователями таких выдающихся исследователей, как А. Т. Миддендорф, Р. К. Маак и И. А. Худяков. Каждый из них внес свой ценный вклад в историю исследований культуры якутов. Самыми ценными несомненно были исследования Серошевского, Пекарского и Ястшембского, по сравнению с ними достижения других исследователей являются менее важными, лишь пополняющими основные исследования по данному вопросу. Значение научных трудов всех этих исследователей выходят за рамки интересов ученых одной страны. Они являются достоянием как польской и русской, так и якутской науки.

    Перевела Людмила Пируг

    [S. 169-170.]

                                                               INDEKS NAZWISK

    Piekarski Edward 8-10, 11, 13, 14, 16, 49, 59-61, 78, 80, 84, 95, 96, 98-113, 117, 118, 121, 122, 132-137, 140, 141, 155, 161, 164, 165.

    Piekarski Karol 100

    Piekarski Romuald 101

    [S. 174.]

    ZestawiłaHelenaPlucińska

    [S. 176.]