ЎЎЎ 69-1. Адубарыя Ігідэйка. Эдуард Пякарскі ў жыцьцяпісах. Сш. 69-1. 1976-1. Койданава. "Кальвіна". 2023.

 

    В. Охлопков

                                              ПЕТР АЛЕКСЕЕВ В ЯКУТСКОЙ ССЫЛКЕ

    Петр Алексеев в 9 лет стал московским ткачем, прошел славный путь рабочего-революцнонера. борца против русского самодержавия, всю свою жизнь посвятил великой цели освобождения «рабочего люда» и до конца своей жизни оставался стойким, непримиримым врагом царизма...

    Петр Алексеев родился 14 января 1849 г. в Новинской деревне Сычевского уезда Смоленской губернии, по нынешнему административному делению в деревне Новинской Гжатского района Смоленской области. В научной и научно-популярной литературе указывается, что он родился в бедной крестьянской семье. Таким образом, в биографии Петра Алексеева упускается очень существенный момент, который имеет принципиальное значение в определении его социального происхождения и мировоззрения как сына рабочего класса, одного из первых революционеров русского пролетариата. Отец Петра Алексеева — Алексей Игнатьевич был московским ткачом шерстяного производства. У него была большая семья: четыре сына и две дочери. Семья жила в подмосковной деревне Новинской...

    [С. 121-122.]

     В ночь с 3 на 4 апреля 1875 г. девять руководителей организации во главе с Петром Алексеевым были арестованы царской полицией. Всех арестованных посадили в одиночные камеры знаменитой Пугачевской башни. Так была обезглавлена Московская организация рабочих. Начались массовые аресты среди рабочих Москвы. Следствием установлена связь алексеевцев с рабочими других народов: Петербурга, Тулы. Киева. Одессы и т. д. В сентябре 1876 г. официальное следствие было закончено. Следственный материал с обвинительным актом составил 12 больших томов. Всех подсудимых из Московских тюрем перевели в Петербург, где состоялся суд, который получил название в истории «Процесс 50-ти» (по количеству подсудимых — В. О.).

    Царское правительство, боясь открытой огласки и сочувственного отношения народных масс к подсудимым, решило провести оуд над революционерами при закрытых дверях, тайно от народа. Пятеро подсудимых, в том числе Петр Алексеев, отказались от защиты адвоката, что давало им юридическое право и возможность самим выступать на суде.

    Речь П. Алексеева на суде по своей классовой, остро революционной направленности, прозорливости и по глубокому анализу социально-политического положения того времени показывает, что он хорошо знал жизнь крестьян и рабочих царской России. Будучи идейным руководителем революционной организации рабочих, он решил публично дискредитировать суд и использовать его как трибуну революционной борьбы против царизма. Петру Алексееву было поручено выступить на суде. И он сам подготовил речь, даже репетировал ее в тюрьме накануне суда...

    Когда Петр Алексеев в заключение своей знаменитой речи на суде, как аккорд, говорил пророческие слова: «...Подымется мускулистая рука миллионов рабочего люда...», председатель суда Петерс, вскочив с места, закричал: «Молчать! Молчать! Но Петр Алексеев, повышая голос, символически высоко подняв могучую руку в кулак, закончил свою речь: «...и ярмо деспотизма, огражденное солдатскими штыками, разлетится в прах»,— громкие аплодисменты публики заглушили неистовые крики председателя суда — защитника царского трона.

    Академик Э. К. Пекарский, отбывавшей политсюылку в Якутии вместе с П. Алексеевым, в 1922 году писал: «Впечатление было ошеломляющее, незабываемое до сих пор. Как удары молота и теперь еще звучат в ушах сильнейшие места речи, облетевшей всю Россию и произведшей впечатление пушечного выстрела по существующему строю» [* Э. К. Пекарский. Петр Алексеев. — «Былое», 1922, 19, с. 80.]...

    [С. 123.]

    В середине апреля 1885 г. П Алексеев под конвоем двух казаков и жандармского унтер-офицера был переведен в Сасыльский наслег Баягантайского улуса (ныне Сасыльский наслег, Томпонского района Якутской АССР)...

    [С. 125.]

    Современник П. Алексеева Н. Тарабукин рассказывает, о громадной физической силе П. Алексеева [* Воспоминания Н. Тарабукнна хранятся у автора настоящей статьи.]. Также восхищается им и его друг по Карийской каторге и якутской ссылке Э. Пекарский: «Алексеев был человеком необычайной силы. Во время его приезда ко мне. когда я жил вместе с якутами, неоднократно приходилось в длинные, зимние вечера, быть свидетелем того, как якуты пробовали тягаться с Алексеевым на палке. Самые сильные якуты, слывшие богатырями, вынуждены были уступать Алексееву. Доказательством его физической силы служило, между прочим, громадное количество копен, которые он успевал накосить за день. Самый лучший якутский косец накашивал едва половицу этого количества» [* Э. К. Пекарский. Рабочий Петр Алексеев. — «Былое».]...

    Современник, личный друг по совместной каторге на Каре и ссылке в Якутии Э. К. Пекарский, живший в 18 км от него в этом же наслеге, так описывает юрту П. Алексеева:

    «Юрта была разделена пополам. Меньшая часть изображала прихожую, а в большой, просторной половине юрты жил П. Алексеев. Тут была русская лечь. Петруха, как истинный русский человек, не мог отказаться от квашенного хлеба, сам пек себе хлеб. В обеих половинах юрты поддерживалась образцовая чистота и порядок. Стены были чисто вымыты, несколько больших окон ярко освещало юрту...

    Юрта стояла на возвышенном небольшом кургане. Из одних окон было видно озеро, из других дорога в Жехсогонский наслег и часовня; ближе к юрте — дом родового управления» [* Э. К. Пекарский. Рабочий Петр Алексеев. «Былое», 1922, № 19, с. 98.]...

    В декабре 1886 г. П. Алексеев обращался дважды с письмом к якутскому губернатору с просьбой разрешить ему держать для хозяйственных нужд лошадь и в счет казенного пособия отпустить два пуда семян для посева. Позже при помощи бедных якутов приобрел он корову. В годы отбывания политической ссылки П. Алексеев в Сасыльском наслеге Баягангайского улуса, а затем в Жулейском наслеге Ботурусского улуса часто встречался и поддерживал постоянную связь с политическими ссыльными: Э. Пекарским, В. Ионовым. И. Майновым, М. Натансоном, А. Александровой-Натансон, С. Коваликом, В. Ливадиным, А. Сиряковым, В. Трощанским, Н. Тютчевым, Н. Внташевским и др. Из этих политических ссыльных ближе всех к П. Алексееву жил и часто бывал в гостях Э. К. Пекарский...

    Царские чиновники исключительно бездушно относились к нуждам политссыльных. Мизерное пособие на существование политссыльным выдавалось несвоевременно...

    Всю жизнь в тюрьмах, на каторге и в якутской ссылке П. Алексееву приходилось испытывать всякие притеснения и вести постоянную борьбу с бюрократической администрацией русского царизма...

    П. Алексеев предчувствовал готовившуюся физическую расправу над ним. С первого дня его поселения в глухом якутском наслеге царская полиция по указанию императора учредила за ним тайный строжайший полицейский надзор...

     Об этом же писал П. Алексеев в своем заявлении от 1 июля 1886 г. к якутскому губернатору: «... я же вынужден писать это еще и потому, что с каждым годом становится для нас все небезопаснее... а также нельзя и не отлучаться и вместе поручиться за то, что со временем не нападут где-нибудь в лесу» [* ЦГА, ф. 15, он. 20, д. 38, л. 30.]. Накануне зверского убийства его князем Е. Абрамовым и старшиной наслега Ф. Сидоровым, П. Алексеев своему другу Э. К. Пекарскому, жившему в 18 км. от него, направил письмо следующего содержания: «Видимо, у Федота Сидорова какое-то намерение: каждое утро, когда я просыпаюсь, он всегда оказывается стоящим у навеса, прислонившимся к подпоркам, внимательно к чему-то присматривающимся. Он иногда продолжает так стоять до вечера, когда я ложусь спать. Такое поведение Сидорова меня удивляет. Если я когда-нибудь пропаду, то требуйте ответа у Сидорова и Абрамова» [* М. Я. Струминский. Петр Алексеев в якутской ссылке. Якутск, 1940, с. 69.].

    П. Алексеев для самозащиты, а может быть думал, что пригодится и для побега, приобрел револьвер. Э. Пекарский вспоминает, что «он решил обзавестись револьвером и действительно купил... довольно хороший револьвер. Затем впечатление от этих двух фактов избиения и убийства (Э. Пекарский говорит о фактах избиения политссыльных Щепанского и Рубинок — В. О.) постепенно улеглось, и Алексеев уступил просьбе одного молодого якута, сына местного богача Нила Оросина, и продал ему свой револьвер. Кто знает, быть может, не продал бы Алексеев своего револьвера — не кончилась бы так трагически его жизнь?! О продаже им револьвера было, конечно, известно всем окрестным якутам...» [* Э. К. Пекарский. Рабочий Петр Алексеев. «Былое», 1922, № 19, с. 98.].

    Петр Алексеев в день убийства 16 августа 1891 г. вынужден был выехать один на своей лошади. Обычно для выезда политссыльных в город или переезда в другой наслег или улус местное начальство предоставляло подводы. Это говорит о там, что убийство П. Алексеева местным начальством было до тонкости заранее продумано и замаскировано.

    Петр Алексеев, получив разрешение от Якутского Окружного Полицейского управления выехать в г. Якутск, через Жулейское родовое управление, где князем был Е. Абрамов, а старостой Ф. Сидоров, 16 августа 1891 г. на своей лошади уехал в сторону села Чурапча. Узнав о выезде П. Алексеева в г. Якутск, вечером 15 августа 1891 г., староста наслега Ф. Сидоров тоже «неслучайно» предложил П. Алексееву сам показать прямую дорогу до с. Чурапчи. Ничего не подозревая, П. Алексеев согласился рано утром выехать вместе с Ф. Сидоровым.

    В двух километрах от места жительства на дороге их встречает князь Е. Абрамов с косой. На замечания П. Алексеева, почему Абрамов рано утром ходит с косой, Ф. Сидоров ответил, что «он здесь хочет косить сено», там самым усыпил бдительность П. Алексеева.

    Е. Абрамов и Ф. Сидоров, зверски убив П. Алексеева, спрятали свою жертву недалеко под валежником. Преступники нашли у П. Алексеева 107 рублей и поделили между собой.

    По царскому предписанию Якутское Полицейское Управление и местное чиновничество, и убийцы Абрамов и Сидоров распространили ложный слух о побеге П. Алексеева с места своей ссылки. Это подтверждается следующим архивным документом: «Господину Якутскому губернатору. Ботурусск. Ин. Управа от 13 сего сентября за «№ 20 донесла сему управлению, что... водворенный в Жулейском наслеге госуд. сс. Алексеев от 16 августа неизвестно куда скрылся с места причисления и по оному еще не возвратился...» [* ЦГА ЯАССР, ф. 15. оп. 20. д. 38. л. 81.].

    Как уже отмечалось, убийцы князь Е. Абрамов и староста Ф. Сидоров не только были классовыми врагами выдающегося пролетарского революционера П. Алексеева, как свидетельствуют современники, но также питали к нему личную вражду. В ходе следствия заседатель П. Атласов обратился к другому политссыльному Э. К. Пекарскому со следующим письмом: «...прошу Вас на сем же сообщить мне, что Вы знаете о ссорах государственного ссыльного Петра Алексеева со старшиной Жулейского наслега Егором Абрамовым и не знаете ли, с кем из инородцев Жулейского наслега Алексеев имел ссору. Заседатель П. Атласов» [* Там же, д. 57, л. 42.]. Э. Пекарский дал следующий ответ: «На настоящий запрос имею честь сообщить, что мне, со слова товарища моего Алексеева, известны два случая ссоры его со старшиной Жулейского наслега. Первый случай был вызван тем обстоятельством, что старшина этот, Егор Абрамов, распечатал, с целью узнать содержание, заявление Алексеева на имя Ботурусской Инородной Управы...

    Второй случай ссоры был вызван из-за невыполнения со стороны Абрамова условия относительно доении принадлежащей Алексееву коровы, вследствие чего Алексеев не хотел иметь никаких дел с Абрамовым...

    Но мне известен, со слов Алексеева, случай столкновения его с другим якутам Жулейского наслега, Федотом Сидоровым, избранным в старшины, который нанес Алексееву жестокое оскорбление предложением доставлять ему молоко даром... Алексеев так был раздражен, что долго не мог выносить присутствия Сидорова, несмотря даже на вмешательство наслега, к которому Сидоров, кажется, обращался с просьбой примирить его с Алексеевым, как самым ближайшим своим соседом...» [* М. Струминский. Петр Алексеев в якутской ссылке. Якутск, 1940 с. 43.].

    На основании этого и других документов можно утверждать, что царская полиция, готовя тайное убийство П. Алексеева, хорошо зная личную вражду к П. Алексееву этих богачей, совершила убийство их грязными руками. И не случайно, царская полиция после «странного исчезновения» П. Алексеева не проводила .никакого расследования.

    Отдельные исследователи дореволюционной Якутия, например, В. Серошевский. К. Казакевич, в результате своего ненаучного, неклассового анализа и субъективного подхода к данному вопросу допустили серьезную ошибку. На основании марксистско-ленинского научного анализа необходимо исправить эту весьма вредную ошибку в исторической литературе...

    В знак величайшего уважения и любви трудящихся Якутской республики к выдающемуся революционеру великого русского народа один из центральных районов республики и один из самых крупных передовых совхозов Якутской АССР носят славное имя Петра Алексеева.

    В дни торжественного празднования 50-летия со дня образования Якутской АССР в районном центре Ытык-Кель установлен бронзовый бюст Петра Алексеева.

    Говоря о политической ссылке революционеров всех поколений в Якутии, в том числе П. Алексеева, следует отметить, что именно они сыграли большую историческую роль в созревании, в подготовке идеологической почвы для восприятия марксизма угнетенными народами Сибири, в том числе народами дореволюционной Якутии. Поэтому научное освещение жизни и деятельности П. Алексеева в Якутии имеет не только большое актуальное значение в исторической науке, но и в воспитании подрастающего поколения в революционных традициях нашего народа.

    [С. 126-129.]

 

 

                                   НОРУОТ МЫНДЫР ДУУҺАТЫН СИЭРКИЛЭТЭ

    Пояяк норуотун улуу поэта Адам Мицкевич хаһан эрэ: «Поэзия диэн — Ийэ дойду» — диэбиттээх...

    [С. 3.]

    Урукку өртүгэр В. Серошевскай, Э. Пекарскай, Ф. Кон уо. д. а. курдук биһиги дойдубутугар сыылкаҕа кэлэн олорон, үгүс үтүөнү огторбут поляктары Саха норуота барҕа махталътан ахтар. Ити норуот улуу уолун А. Мицкевич уһулуччулаах поэзиятын айымнъытын саха ааҕааччыта сахалыы аахпыта ыраатта...

    С. Данилов

    [С. 5.]

 

 

    Mieczysław Czuma

                                                               JAKUCKI LINDE

    Przedstawiciel P. dzięki pomocy moskiewskiej Agencji Prasowej nowosti dotarł do północno-wschodnich obszarów Syberii. Nad Leną żywa jest pamięć o Edwardzie Piekarskim, twórcy jakuckiego słownika.

    Urodził się w 1858 w Piotrowiczach koło Mińska. Podczas studiów w instytucie weterynaryjnym w Charkowie trafił do kółek rewolucyjnych. Groził mu za to pięcioletni pobyt w guberni archangielskiej. Aby uniknąć kary zmienił nazwisko. W 1881 aresztowano go ponownie za przynależność do partii socjalistycznej i przechowywanie nielegalnej literatury. Wyrok sadu wojennego był o wiele surowszy. Udało się jednak wyjednać zamianę piętnastu lat katorgi na zesłanie da wschodniej Syberii.

    Tak zaczyna się jeszcze jeden dziewiętnastowieczny życiorys. Ale ukarany przez carat burzyciel uświęconego porządku nie skruchy szukał na wygnaniu. Służba nauce stworzyła jego biografii ciąg dalszy. Taką drogę obierało w tych czasach wielu skazanych Rosjan. I wielu jego rodaków: Dybowski, Czerski, Czekanowski, Sieroszewski. Bo Edward Piekarski był Polakiem.

 

 

    O życiu i dorobku twórcy słownika jednego z najciekawszych ludów syberyjskich opowiada mi Wasilij Protodijakonow, dyrektor muzeum literatury w Jakucku:

    — Osiedla ale w Igidejsku. 290 kilometrów na południowy wschód od naszego miasta. Postawił jurtę, kupił krowę, zasiał żyto. Wkrótce potem ożenił się z Jakutką. Zainteresowanie miejscowym językiem wynikło u niego z potrzeb praktycznych. W odległych zakątkach kraju nie znano wtedy rosyjskiego.

    Najpierw były więc długie spotkania ze ślepym starcem Oczokunem. Podczas nich Piekarski przyswajał sobie nazwy najbliższych przedmiotów. Potem nastąpiły rozmowy z sąsiadami. Zesłaniec zapisywał każde nowe słowo i dokładnie objaśniał jego znaczenie. Przytaczał powiedzonka, przysłowia i wszelkie zwroty potoczne. Wkrótce materiał jakiego dostarczyć mogli mu najbliżsi skończył się. Wtedy skatalogował i objaśnił wszystkie wyrazy w wydanych właśnie po jakucku pierwszych drukach: „Ewangelii”, „Psalmach”, „Dziejach apostolskich”.

    Cały ten trud podjęty był w warunkach surowego zesłania. Często brakowało zeszytów. Drobnym pismem pokrywały się wtedy wszelkie dostępne skrawki papieru. Nie na każdą noc starczało świec. Czytać i pisać przychodziło także przy łuczywie.

    Sława badacza szybko przekroczyła granice wioski. Wkrótce zaproponowano Piekarskiemu udział w jednej z wypraw naukowo-badawczych. Sfinansowana przez fabrykanta Sibiriakowa ekspedycja przemierzyła w latach 1894-96 północne obszary Jakucji. Uczestniczenie w niej przesądziło o dalszych losach samotnego językoznawcy. Nawiązał bezpośrednie kontakty ze Wschodniosyberyjskim Oddziałem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Irkucku.

    Ta właśnie placówka zdecydowała się ogłosić drukiem efekty jego kilkuletniej pracy. Trzeba było uporządkować zebrany materiał. Autorowi p0mogli w tym duchowny prawosławny Popów i przebywający na zesłaniu etnograf Ionow. Pierwszy „Słownik języka jakuckiego” ukazał się w 1899.

    Dziełem zainteresowali się nie tylko lingwiści. Zawarta w nim bowiem została niemała wiedza z zakresu kultury materialnej i duchowej mieszkańców obszarów pomiędzy Górami Stanowymi i Morzem Łaptiewów.

    Protodijakonow wyjmuje z muzealnej gabloty egzemplarz tej wydanej przed laty w Jakucku książki, Otwiera na przypadkowej stronie. I czyta pod hasłem kwiat: Niegdyś rosło tyle kuria: Niegdyś rosło tyle kwiatów na łąkach, że obuwie idących pokrywało się słodyczą i olejkami roślin. Stawało się miękkie jak. świeża wypsawiana, zwilżona tłuszczem skóra. Czyż teraz może zdarzyć się coś podobnego? Znikły kwiaty, a rośliny straciły soki...

    Mój lektor zamyka książkę i mówi:

    — Przy okazji udało nam się przerobić trochę historii. Bo te kilka wierszy starej ludowej opowieści wiernie odtwarza przeszłość.

    Jakuci wywodzą się z południa. Są ludem tureckim. Zamieszkiwali najpierw stepy nad Jeziorem Aralskim. potem przenieśli się nad Bajkał. Ich tradycyjnym zajęciem było pasterstwo i uprawa ziemi. Podobno w dalekiej przeszłości znali sztukę pisania. Wojny i starcia z sąsiadami zmusiły ich do wędrówki na pólnoc. Opanowali olbrzymie obszary w dorzeczu Leny, dotarli do Oceanu Lodowatego. A stało się to dziewięć, dziesięć wieków temu. Potomkowie południowych, turańskich plemion zdołali wśród śniegów rozmnożyć przyprowadzone ze sobą stada krów i koni. Ale umiejętność pisania zagubili na długo.

    — Dopiero w ostatnich latach ubiegłego stulecia — kontynuuje Protodijakonow — akademik Otto Böthlingk utworzył jakucki alfabet. Oparł go na liternictwie rosyjskim. Ale wprowadził też piać nowych znaków graficznych dla oznaczenia dźwięków właściwych wyłącznie naszej mowie. Uczony ten opracował także pierwszą gramatykę języka jakuckiego. Zarejestrował cztery tysiące wyrazów. Wypowiedział przy tym opinię, że jest to cały zasób tutejszego słownictwa.

    Piekarski zaznajomił się dokładnie z dorobkiem Böthlingka. Posiadał odpisy prac tego niemieckiego badacza. Ale dziełem swoim dalece przewyższył mistrza.

    Już pierwsza jego publikacja stała się głośna w kołach naukowych Petersburga, Władze wyraziły zgodę, aby uczony mógł zamieszkać w samym Jakucku. A to oznaczała dostęp do biblioteki, kontakt z przebywającymi niekiedy w mieście uczestnikami różnych badawczych ekspedycji. Możliwość gromadzenia dalszego materiału językoznawczego z nowych źródeł.

    Bezpośredni kontakt nawiązała z Piekarskim Akademia Nauk. Ta właśnie instytucja zaproponowała mu wydanie następnych zeszytów słownika. Autor poszerzył teraz znacznie dokumentację haseł. Zbierał legendy, bajki, zagadki, przysłowia, poznawał poematy epickie. Ich fragmentami ilustrował znaczenie słów. Powstała w ten sposób bogata encyklopedia wiedzy o Jakutach.

    Placówka, po której oprowadza mnie Wasilij Protodijakonow nosi imię Platona Ojunskowo. Patron muzeum jest postacią zasłużoną dla tutejszej kultury. Założył instytut literatury i języka, był poetą, prozaikiem i dramatopisarzem. A co najważniejsze — w latach trzydziestych zainicjował wielką kampanię zbierania ołongho. Ten zaś fenomen ustnej twórczości ludowej był od najdawniejszych czasów skarbcem tutejszego języka.

    Jakuci do ostatnich lat ubiegłego wieku nie mieli pisanej literatury. Ale przez stulecia tworzyli i pielęgnowali wspaniałe ludowe eposy. Bohaterowie tych utworów walczyli ze złymi mocami, wyprawiali się w nieznane krainy, dokonywali czynów chlubnych i niezapomnianych. Ludziom towarzyszyli w poematach bogowie i demony.

    Opowiadaniem ołongho zajmowali się zawodowi pieśniarze. Otaczano ich powszechną czcią, w zagubionych wśród nieobjętych obszarów tajgi siedzibach witano z należnym szacunkiem. Bardowie nie tylko recytowali wiersze. Musieli także śpiewać, tańczyć b na dziesiątki sposobów odmieniać barwę głosu. Było to konieczne, aby wcielić się w drzewo, krzew, rzekę, kamień, które przemawiały w wierszach. Literatura łączyła się tu s teatrem.

    Sztuki przedstawiania ołongho uczono się u starych mistrzów od wczesnych łat. Każdy śpiewak mówił najpierw wyuczone poematy, później zaś tworzył utwory własne. W ustnej tradycji przechowało się około czterysta takich eposów. Ojunskij sporządził zapis jednego z nich. „Niurgun Bootur Hyży” liczy 35 tysięcy wierszy. Inne mają nie mniej jak po kilkanaście tysięcy linijek.

    Pieśniarze skracali te utwory lub wydłużali je. Wykonywane były przez nich w ciągu jednego lub kilku wieczorów. Tak jak życzyli sobie tego słuchacze. Wacławowi Sieroszewskiemu przechwalał się pewien starzec z Wierchojańska, że zna ołongho, które może opowiadać przez miesiąc.

    Jakuci są ludem nielicznym. Na obszarze dziesięciokrotnie rozleglejszym od Polski mieszka ich dziś około 280 tysięcy. Małe osady przez wieki oddalone były od siebie o dziesiątki, setki kilometrów. I tylko dzięki fenomenowi owej literackiej twórczości ludowej ich język bogato obrastał w słowa.

    Piekarski zgromadził tych słów aż 35 tysięcy. Uzasadnił użycie każdego z nich poprzez przykłady i objaśnienia. Formy jakuckie zestawił z odpowiednikami w innych językach tureckich, przytoczył znaczenia mongolskie i tunguskie.

    Akademia Nauk usilnie zabiegała u władz, aby uwolnić uczonego z zesłania. Starania te zakończyły się; powodzeniem. W 1905 Piekarski wraz z zoną i dwoma synami przybył do Petersburga. W tym mieście przebywać miał już do końca życia. Pracował w Muzeum Aleksandra III, był kustoszem słynnej galerii. Piotra Wielkiego, redagował czasopismo „Ziwaja Starina”. Prowadził rozległe badania nad wszystkim co dotyczyła Jakucji, dużo publikował. Ale przede wszystkim układał swój słownik, przygotowywał do druku kolejne jego części. Zeszyty petersburskie ukazywały się od 1907.

    Protodijakonow podaje mi do rąk to historyczne wydawnictwo i prowadzi dalej swoją opowieść:

    — W 1928 Piekarski zakończył wreszcie kompletowanie materiału językoznawczego. Stało się to w 45 roku pracy nad słownikiem. Rząd Jakuckiej Autonomicznej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej przesłał do uczonego z tej okazji uroczysty adres. Wysoko ocenił w nim trud badacza. Poinformował, ze dla upamiętnienia jego pobytu na zesłaniu, imieniem Piekarskiego nazwano szkołę w Igidejsku. W miejscowości, gdzie autor prawie przed pół wiekiem rozpoczął swoje dzieło.

    Oglądam podobiznę dokumentu. Wyszczególnione w nim zostało jeszcze, że przeznacza się na cele związane z przyspieszeniem wydawnictwa kwotę 2 tys. rubli. A autorowi ofiarowuje rubli 500.

    We właściwym czasie nadeszło to finansowe wsparcie. Wojna światowa a potem obca interwencja na blisko dziesięć lat przerwały druk słownika. Za to od 1924 prace nad wydawnictwem nabrały rozpędu. W 1930 opublikowany został jego zeszyt trzynasty i ostatni.

    Edycja całości trwała 23 lata. Piekarski poświęcił swej liczącej 1929 stron księdze aż 50 lat. Była dziełem jego życia. Najpoważniejsze autorytety naukowe wypowiedziały się o niej z najwyższym uznaniem. Autor zyskał sławę międzynarodową. Stworzył najobszerniejszy słownik jakim dysponuje którykolwiek z ludów tureckich, poza linią osmańską. Stało się jasne, że każdy, kto zechce podejmować studia, nad małymi narodowościami Azji będzie odtąd musiał przyswajać sobie wiedzę Piekarskiego. Akademia Nauk ZSRR przyznała badaczowi w 1931 godność najwyższą — członkostwo honorowe.

    Dyrektor Wasilij Protodijakonow mówi na koniec:

    — Odwiedziłem niedawno wieś, w której Piekarski spędził pierwsze trudne łata swojego zesłania. Nasze muzeum dokumentuje tam wszelkie ślady pobytu twórcy słownika. Zachował się jeszcze bałachan, czyli wkopany w ziemię dom uczonego. Odnaleźliśmy jego listy pisane do popa i do nauczyciela. Miejscowa szkoła szczyci się bogatym księgozbiorem podarowanym jej przez tego badacza jakuckiej kultury.

                                                                         * * *

    Edward Piekarski zmarł w Leningradzie w 1934. Do Polski nie powrócił. Do ostatnich lat życia czuwał nad wydawaniem dzieła. Śmierć zastała go przy porządkowaniu uzupełnień i poprawek, które złożyć się miały na zeszyt czternasty jego wielkiej językoznawczej encyklopedii.

    Ale w dorobku uczonego znalazło się również wiele innych prac. Był Piekarski wybitnym etnografem, literaturoznawcą i badaczem wierzeń religijnych ludów zamieszkujących Syberię północno-wschodnią. Publikował przede wszystkim w języku rosyjskim. Ale pisał też po polsku. W kraju w latach dwudziestych ogłosił „Przysłowia i; przypowiastki” oraz „Zagadki jakuckie”.

    W 1928, w 70-lecie urodzin Polskie Towarzystwo Orientalistyczne mianowało go swoim członkiem honorowym. Było to jedyne uznanie jakie wyraziła mu nauka polska. Do dziś nie doczekał się bowiem u nas ani bibliografii swoich prac ani solidniejszej monografii. Nawet w Wielkiej Encyklopedii Powszechnej nie ma hasła Piekarski Edward.

    Mieczysław Czuma

    /Przekrój. Kraków.  Nr 1645. 17 października 1976. S. 9, 11./

 

 

                                                                   PRZEDMOWA

    Przypadające w 1973 r. obchody Roku Nauki Polskiej oprócz umocnienia w świadomości społecznej przekonania o ważnej roli nauki i jej twórców w historii narodu miały również wydobyć z przeszłości te fakty, które świadczą o ciągłości niektórych tradycji działalności naukowej w dziejach naszego państwa. Z tej tradycji wyrastają niektóre kierunki badań współczesnych. Nauka nie ogranicza się przy tym wyłącznie do wypełniania zadań poznawczych, ale pełni również funkcje wychowawcze i ideologiczne. Stąd też udostępnienie społeczeństwu wiedzy o wkładzie uczonych polskich w ogólnoludzki dorobek nauki oraz jej roli w całej historii budowania kultury naszego narodu przyświecało przypadającym w 1973 r. wielu imprezom naukowym organizowanym w Polsce o charakterze spotkań krajowych i międzynarodowych...

    [S. 5.]

    W programie Konferencji znajdowało się osiemnaście referatów przedstawiających dorobek nauki polskiej w badaniach etnograficznych na terenie Syberii i Azji Środkowej. Niektóre z tych referatów w rozszerzonej wersji wchodzą w skład tej publikacji. Wskazano w nich okoliczności i motywy powstawania tego dorobku naukowego oraz więzy przyjaźni łączące uczonych polskich i rosyjskich, którzy w XIX stuleciu podjęli trud badań etnograficznych i przyrodniczych do dzisiaj powszechnie cenionych przez naukę radziecką; takimi badaczami ze strony polskiej byli: B. Dybowski, A. Czekanowski, J. Czerski, W. Godlewski, F. Kon, E. Piekarski, B. Piłsudski, W. Sieroszewski, A. Szymański i wielu innych. Trud ich poszedłby jednak na mamę, gdyby nie pomoc ze strony postępowych warstw społeczeństwa rosyjskiego, którego reprezentanci często w podobnych sytuacjach zesłańczego losu prowadzili badania etnograficzne i przyrodnicze na Syberii...

    [S. 7-8.]

    Józef Babicz, Antoni Kuczyński

    Wrocław, 15 marca 1974 r.

    [S. 10.]

                                                                   ПРЕДИСЛОВИЕ

    Отмечаемый в 1973 году „Год польской науки” должен был не только укрепить в общественном сознании убеждение о важной роли науки и её творцов в истории народа, но и извлечь из прошлого факты, свидетельствующие об исторической непрерывности научных традиций в истории нашего общества, из которых выводится мера, используемая при оценке современности. Ведь реализируя познавательные задания, наука одновременно выполняет воспитательные и идеологические функции и указывает путь в будущее. Поэтому многие польские и международные мероприятия проводились в Польше в 1973 году с целью показать обществу вклад польских ученых в мировую сокровищницу науки и роль, которую эта наука сыграла в истории нашего народа...

    [S. 11.]

    Организационный комитет под руководством доц. д-ра Ю. Бабича — по поручению Института истории науки и техники Польской академии наук в Варшаве и мгр. А. Кучиньского по поручению Вроцлавского отделения Польского этнографического общества, приложил все усилия, чтобы представленные на конференции доклады были опубликованы в форме резюме с целью ознакомления участников конференции с ее проблематикой и проведения дискуссии. Публикация под названием История польско-русских контактов в области этнографии. Научная конференция — резюме докладов 19—20 сентября 1973 г. во Вроцлаве под редакцией А. Кучиньского, Вроцлав 1973 облегчила обмен мнениями по существу и формулировку серьезных предложений и выводов. Впервые в рамках этнографических мероприятий эта проблема раскрыта на специальной научной конференции, подчеркнув необходимость исследований в области истории неевропейских народов, учитывая вклад поляков в исследования жизни народов Сибири и их культуры. В 18 докладах, прочитанных на конференции, представлены достижения польских ученых в области этнографических исследований на территории Сибири и Средней Азии. Эти доклады вошли в настоящую публикацию в расширенном объеме и раскрывают генезис обстоятельства польских достижений в области этнографических исследований за Уралом, они подчеркивают узы дружбы польских и русских, ученых, которые в XIX веке провели этнографические и естествоведческие исследования, которые являются очень ценными и до настоящего времени.. К таким исследователям принадлежат Б. Дыбовски, А. Чекановски, Я. Черски, В. Годлевски, К. Кон, Е. Пекарски; Б. Пилсудски, Б. Серошевски, А. Шиманьски и многие другие. Их труд пропал бы даром, если бы не помощь со стороны научных учреждений и прогрессивных кругов русского общества.

    Конференция выявила живой интерес многочисленных участников различных исследовательских центров страны к проблематике, которая до этого интересовала только узкие круги, т.е. Вроцлавский этнографический центр и Институт истории науки и техники ПАН в Варшаве. Благодаря конференции, увеличился коллектив ученых, заинтересованных этой проблематикой. Многие нашли новые исследовательские возможности, определяя свое место в числе историков этнографических исследователей. О роли конференции свидетельствует настоящее издание, а также дискуссия и выводы, предложенные для Резолюции, которую мы предлагаем нашим читателям полностью:

                                   Резолюция Первой Научной Конференции на тему:

                          „История польско-русских контактов в области этнографии”,

                          Вроцлав 19-20 сентября 1973 г.

    „Участники Конференции установили, что изучение народов Сибири учеными-поляками сыграло важную роль в истории этнографии и высоко оценивается советской наукой. Вклад польских этнографов в исследование культуры якутов, эвенков, бурятов, нивхов и других национальностей, живущих в Сибири, — огромный, а работы таких авторов, как Б. Дыбовски, Ю. Ковалевски, Э. Пекарски, Б. Пилсудски, С. Понятовски, В. Серошевски и других представляют собой прочное достояние в истории этнографии. Многосторонние контакты поляков с Сибирскими отделениями Российского географического общества были основой многих научных начинаний в области этнографии и географии территории Зауралья. Участники конференции считают необходимым продолжать изучение истории польских этнографических исследований, в связи с чем постановляют:

    1. Опубликовать материалы Конференции в рамках издательской серии „Монографии по истории науки и техники” Института истории науки и техники Польской Академии Наук...

    [S. 13-14.]

    Эта книга является, однако, только частичным документом, отражающим работы, проводимые в Польше по истории польско-русских контактов в области этнографии, а также дает правильную оценку достояния польской этнографии в сфере исследований жизни неевропейских народов. Мы предполагаем, что дальнейшие издания этой серии восполнят сферу заинтересованности ученых в этой области. Отчеты о работе Конференции были опубликованы в научных и научно-популярных журналах — как в польских, так и в советских. С целью более полной документации ниже дается список этих журналов [* Смотри с. 10.].

    Иосиф Бабич, Антон Кучынски

    Перевела Лариса Унгуриан

    [S. 15.]

    *

    Henryka  Hołda-Róziewicz

                            LECZNICTWO LUDÓW SYBERII W RELACJACH POLSKICH

                                        ZESŁAŃCÓW, PODRÓŻNIKÓW I UCZONYCH

    Polscy autorzy pamiętników i opisów podróży, jak również rekrutujący się spośród zesłańców uczeni, odkrywali Syberię dla szerokiego grona czytelników polskich, odkrywali ją też dla nauki. Ich relacje z pobytu na Syberii, zawierające opisy ludów, z którymi się zetknęli, są przedmiotem licznych studiów, a także celem poszukiwań bibliotecznych i archiwalnych. Zanotowane przez nich spostrzeżenia i zebrane materiały służą teraz jako cenne źródło do poznania historii i kultury ludów, które zamieszkiwały wówczas Syberię i jeszcze do dziś na niektórych terenach tworzą trzon osiadłej ludności.

    W piśmiennictwie Polaków o Syberii [* Artykuł niniejszy powstał na marginesie moich zainteresowań głównych, publikuję go jednak w przekonaniu, iż jako podsumowanie pewnego materiału może przydać się etnografom. W pracy nad tym tematem wykorzystałam wspomnienia i inne publikacje następujących autorów: Rafała Błońskiego, Karola Lubicz Chojeckiego, Jana Chyliczkowskiego, Faustyna Ciecierskiego, Benedykta Dybowskiego, Ewy Felińskiej, Bronisława Grąbczewskiego, Adama Kamieńskiego Dłużyka, Józefa Kopcia, Wacława Lasockiego, Feliksa Lewickiego, Tadeusza Maszewskiego, Leonarda Mężyńskiego, Ludwika Niemojowskiego, Edwarda Piekarskiego, Bronisława Piłsudskiego, Rufina Piotrowskiego, Stanisława Poniatowskiego, Wacława Sieroszewskiego, Przecława Smolika, Juliana Talko-Hryncewlcza, Konstantego Wolickiego. Nie wszystkie wymienione nazwiska będą jednak w artykule cytowane ze względu na brak w ich pracach wiadomości na temat medycyny ludowej Syberii.] najobszerniej uwzględnione są wiadomości dotyczące kultury materialnej — mieszkań, odzieży, sposobów zdobywania pożywienia i jego przygotowania — swą odmiennością bowiem od kultury rodzimej zwracała szczególnie uwagę...

 Znacznie mniej zawartych jest w tym piśmiennictwie faktów dotyczących ustroju społecznego, a już zupełnie mało danych o kulturze duchowej ludów Syberii: ich zwyczajach i obyczajach, wierzeniach, magii, religii i kultach oraz wiedzy. Ale zdobycie wiadomości tego rodzaju trudne było w luźnych kontaktach z tubylcami, wymagało dłuższego współżycia z nimi, umiejętności zagłębienia się w odmienny i tajemniczy dla przybyszów świat przeżyć duchowych tych ludów. Dlatego też uwagi o medycynie ludowej na Syberii, które spotykamy w pamiętnikach zesłańców i rela-

    [S. 51.]

    Nieco więcej materiałów przynoszą dzieła i rozprawy tych, którzy zajęli się szerzej etnografią Syberii, a których zaliczamy do grona uczonych. Ale i w ich pracach medycyna ludowa stanowi zwykle drobną cząstkę. Można przypuszczać, że ogrom materiału wymagający zbadania i opisu sprawił, iż nie starczyło już czasu i energii do głębszego wniknięcia w światopogląd ludów i uzyskania od nich dokładniejszych wiadomości o wierzeniach dotyczących chożób i sposobach leczenia. Autorami przyczynków do poznania medycyny ludowej Syberii są między innymi: B. Dybowski, E. Piekarski, P. Smolik, B. Piłsudski, J. Talko-Hryncewicz. Dorobek tych autorów posłużył głównie jako materiał do przedstawionych w artykule rozważań i wniosków. W gronie tym z wyjątkiem E. Piekarskiego i B. Piłsudskiego wszyscy byli lekarzami, a najdłużej (16 lat) pracował jako lekarz w Troickosawsku J. Talko-Hryncewicz. Autor monumentalnego dzieła Zarysy lecznictwa ludowego na Rusi Południowej, wydanego w 1893 r. w Krakowie, nie zdobył się jednak na podobną monografię medycyny ludowej znanej sobie części Syberii...

    [S. 52.]

    W 1910 r. na XII zjęździe lekarzy royjskich nazwano trąd jedną z klęsk Rosji, a w całym państwie było około 10 tysięcy chorych. Na obecność tej choroby u Jakutów wskazywał E. Piekarski, pisząc, że lud ten przedstawiał ją w postaci kobiety, która chodzi po drogach i nasyła chorobę na napotkanych [* E. Piekarski, N. Popow, Przyczynki do lecznictwa ludowego u Jakutów (luźne notatki), „Rocznik Orientałistyczny, 1928, s. 223;..]...

    [S. 54.]

    Ogromną siłę wyniszczającą ludy Syberii miały choroby przyniesione tam przez ludność napływową. Do chorób takich zaliczyć należy na przykład syfilis...

    [S. 56.]

    Kamczatka słynęła z chorych na syfilis; o „strasznie grasującym” syfilisie wśród Jakutów donosił W. Sieroszewski, a wśród Ewenków L. Niemojowski. Jakuci mówili o nim, że jest chorobą przyniesioną niedawno z południa i lękali się jej bardzo, nie znając sposobów leczenia. E. Piekarski wskazywał, iż podobnie jak trąd Jakuci wyobrażali sobie syfilis pod postacią kobiety, która systematycznie nasyła na nich tę chorobę [* B. Dybowski, O Syberii..., s. 60; L. Niemojowski, Obrazki Syberii,. Warszawa 1875, s. 14; W. Sieroszewski, Dwanaście lat..., t. 1, s. 237-238; E. Piekarski, N. Popow, Przyczynki..., s. 223.]...

    [S. 57.]

    Wspomniane już polskie relacje o ludach Syberii odnotowują też brak u tych ludów umiejętności leczenia innych chorób zakaźnych, takich jak: ospa, dżuma, malaria. Szamani oraz lamowie odmawiali pomocy w tych wypadkach, sami obawiając się zarażenia. Jedynym ratunkiem pozostawało więc umieszczenie chorych w odrębnych pomieszczeniach lub przeniesienie się wraz z dobytkiem w inne miejsce, często, gdy warunki na to pozwalały, coraz dalej i dalej, aż do czasu wygaśnięcia epidemii. W chorobach uznanych za zaraźliwe bez skrupułów pozostawiano chorych samych, na pewną śmierć głodową i żadne względy rodzinne nie były w stanie powstrzymać Ewenów, Ewenków, Niwchów i inne ludy od tego zwyczaju20 *. Szczególnie groźne były dla ludów syberyjskich epidemie ospy. Jak podawał W. Sieroszewski, Jakutów, szczególnie mało odpornych na tę chorobę, umierało zwykle w czasie epidemii około 90% zarażonych. Według nich ospa miała postać kobiety ubranej w perkale i sukna, a nikt jej nie mógł dać rady. Szamani jakuccy obawiali się jej szczególnie, ale w chwilach groźnych podejmowali się leczenia ospy — najczęściej bezskutecznie, przypłacając to własnym życiem [* W. Sieroszewski, Dwanaście lat..., t. 1, s. 238, t. 2, s. 324. Zob. także E. Piekarski, N. Popow, Przyczynki..., s. 223.]...

    [S. 58.]

    Powszechnie wśród młodego pokolenia Jakutów W. Sieroszewski i E. Piekarski odnotowywali obecność skrofulozy. Złe warunki higieniczne sprzyjały rodzeniu się i rozprzestrzenianiu tej odmiany gruźlicy, a istnienie wśród jej objawów licznych owrzodzeń i strupów na twarzy sprzyjało temu, iż leczono ją jak choroby skórne. Jakuci przykładali więc na owrzodzenia świeżą mierzwę bydlęcą, dawali choremu do picia robione przez siebie masło zwane „chajach”. Była to „mieszanina krupek masła i maślanki, ostudzona lub zamrożona w odpowiedniej chwili. Podają ją zwykle do herbaty, porąbaną na niewielkie kawałki” [* W. Sieroszewski, Dwanaście lat..., t. 1, s. 300. Zob. także E. Piekarski, N. Popow, Przyczynki..., s. 218.]...

    [S. 60.]

    Oprócz chorób, które w naukowej medycynie uważane są za zakaźne, Jakuci jako chorobę zakaźną traktowali między innymi ciążę. Autorzy opisujący postawy Ewenów, Oroczonów i Mansów wobec kobiet brzemiennych nie stwierdzali, co prawda, faktu uznawania ciąży jako choroby zakaźnej, ale podane przez nich sposoby postępowania z kobietą w tym okresie pokrywają się niemal we wszystkich relacjach. Owe sposoby postępowania zdradzały panującą u tych ludów wiarę w magiczny wpływ kobiety ciężarnej na otoczenie. Kobietę od czasu zajścia w ciążę uważano za istotę nieczystą, a jej widok, zwłaszcza tuż przed rozwiązaniem, czy rozmowa z nią wówczas, miały wywoływać smutne dla współplemieńców następstwa. Ewenowie zabraniali kobiecie brzemiennej aż do czasu „oczyszczenia” przechodzić przed piecem (mógłby się rozgniewać duch ognia i prysnąć na nią iskry, które powodują później u niej i dziecka choroby skórne), przestępować sieć (gdy do tego doszło, właściciele sieci nie jadali ryb złowionych tą siecią). Jeżeli przy porodzie następowało zejście śmiertelne rodzącej, pozostałe po niej rzeczy prali, szorowali i zmywali wszystko w pomieszczeniu, w którym przebywała [* E. Piekarski, N. Popow, Przyczynki..., s. 220.]...

    [S. 61.]

    U Jakutów niedźwiedź uchodził za zwierzę najpotężniejsze i najsilniejsze, on też odgrywał w lecznictwie ludowym dużą rolę. Choremu na oczy polecano patrzeć ,w oczy niedźwiedzia lub bociana, smarować je żółcią niedźwiedzią lub niedźwiedzim sadłem. Ducha choroby, który wywoływał ból oka, mógł też wypędzić myśliwy, który niedawno zabił to zwierzę. W tym celu należało wyprowadzić chorego w'ustronie i niespodziewanie krzyknąć mu w oko, zły duch przestraszony musiał się wówczas z oka wynieść. Wielką moc przypisywali Jakuci bliźniakom, stąd i przedmioty oraz pochodzące od nich wydzieliny odznaczały się dużą siłą oddziaływania. Qezy leczyli więc smarując je papierem z rozsmarowanym na nim świeżym kałem bliźniaka. „U Jakutów [...] jest w zwyczaju — podawał E. Piekarski — leczyć oczy za pomocą dźwięku dzwonów. Mimo że w ogóle uważają oni za grzech, jeśli kobieta dzwoni, to jednak wyjątek stanowią te wypadki, gdy to jest konieczne dla ratowania oczu” [* E. Piekarski, N. Popow, Przyczynki..., s. 217. Zoib. także: W. Sieroszewski, Dwanaście lat..., t. 2, s. 317;..]...

    [S. 63.]

    Wszelkie bóle żołądkowe leczyli Jakuci za pomocą kataplazmów i specjalnej diety. Kataplazmy przygotowywane były z grudki ziemi, którą podgrzewano i okładano z zewnątrz bolące miejsce. Po kataplazmach zalecano dietę z mącznych potraw i wystrzeganie się przeziębienia. Oprócz wielu magicznych i szkodliwych zabiegów stosowanych przez Jakutów w walce z chorobami te wynikające z doświadczenia sposoby leczenia chorób przewodu pokarmowego dają się zaklasyfikować jako racjonalne z punktu widzenia naukowej medycyny [* E. Piekarski, N. Popow, Przyczynki..., s. 219.]...

    [S. 64-65.]

    *

    Анна С. Куликова

      ИСТОЧНИКИ К ЭТНОГРАФИЧЕСКИМ ИССЛЕДОВАНИЯМ СИБИРИ ПОЛЯКАМИ

                (НА МАТЕРИАЛАХ ФОНДОВ ИРКУТСКОГО МУЗЕЯ КРАЕВЕДЕНИЯ)*

    [* Ввиду того, что автор не прислала нам полного текста доклада, мы печатаем только резюме его, которое было опубликовано ранее в материалах конференции. См.: История польско-русских контактов в области этнографии. Научная конференция — резюме докладов — 19—20 сентября 1973 г. во Вроцлаве, под ред. А. Кучиньского, Вроцлав 1973 г., стр. 34-37.]

           ŹRÓDŁA DO ETNOGRAFICZNYCH BADAN SYBERII PROWADZONYCH PRZEZ

      POLAKÓW (ZASOBY ARCHIWALNE IRKUCKIEGO MUZEUM KRAJOZNAWCZEGO)*

    [* Ze względu na to, że autorka nie nadesłała pełnego tekstu referatu, drukujemy jedynie streszczenie, które wcześniej było opublikowane w materiałach konferencyjnych. Zob.: Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie etnografii. Konferencja naukowa — streszczenia referatów 19-20 września 1973 roku we Wrocławiu, pod red. A. Kuczyńskiego, Wrocław 1973, s. 34-37.]

    История польской ссылки в Сибири еще очень слабо изучена. Это касается, прежде всего, польской ссылки после 1863 года, когда волна ссыльных поляков и русских революционеров шестидесятников достигла наибольших размеров за всю историю ссылки XIX века. Сравнительно хорошо изученными можно считать только два вопроса из истории польской ссылки в Сибири. Это — деятельность польских ссыльных-ученых (И. Черского, А. Чекановского, Н. Витковского, Б. Дыбовского, В. Годлевского) и вопрос о восстании на Кругобайкальской дороге в 1866 году. Вопрос же, касающийся этнографических исследований ссыльных-поляков в Сибири изучен слабо. А между тем, интерес к изучению этнографии народов Сибири возрос в связи с развитием русской этнографической науки еще в прошлом столетии...

    [S. 99.]

    В связи с возросшим интересом к этнографической науке ВСОРГО не однажды снаряжал различные экспедиции по изучению края. В экспедициях принимали участие и ссыльные поляки.

    По-разному сложились их судьбы. Многие не выдержали тяжелых условий жизни, другие же не только выдержали все испытания, но и знания. Среди последних можно выделить группу, посвятившую себя изучению этнографии народов Сибири. Это — В. Серошевский, Э. Пекарский, Ф. Я. Кон, Н. Виташевский. Наиболее яркой фигурой среди них был Ф. Я. Кон...

    [S. 100.]

    *

    Тамара П. Матвеева

                    К ИЗУЧЕНИЮ ВКЛАДА ПОЛЬСКИХ УЧЕНЫХ В ЭТНОГРАФИЮ

                                                СИБИРИ И ДАЛЬНЕГО ВОСТОКА

       Z BADAŃ NAD WKŁADEM UCZONYCH POLSKICH W DZIEDZINIE ETNOGRAFII

                                               SYBERII I DALEKIEGO WSCHODU

    В ряду исследователей, которым мы обязаны формированием научных представлений о быте и культуре народов Сибири и Дальнего Востока, большое место занимают польские ученые... Но особенно много польских имен прочно вошло в историю этнографии Сибири и Дальнего Востока во второй половине XIX - начале XX века. Имена эти хорошо известны. Это были одаренные люди из числа сосланных в Сибирь за участие в революционном движении, нашедшие там неизведанное поле для приложения своего исследовательского таланта.

    Творчество большой группы польских ученых этого периода получило достойную оценку в этнографической литературе. Мы имеем в виду труды В. Л. Серошевского, Б. О. Пилсудского, А. И. Шиманского, Б. И. Дыбовского, В. Л. Приклонского и других. Вместе с тем нельзя считать, что все стороны их творчества достаточно полно освещены и проанализированы, и, надо полагать, что еще не раз к нему будут возвращаться этнографы. В этой связи большое значение приобретает выявление и учет сохранившихся документальных материалов и литературных свидетельств, относящихся к жизни и деятельности ученых и характеризующих условия, в которых протекала их работа.

    Значительное количество такого рода материалов сохранилось в Научном архиве Географического общества СССР. Они оказались здесь по той простой причине, что своей научной деятельностью интересующие нас исследователи были теснейшим образом связаны с Географическим обществом. В лице руководителей Общества и его Совета они неизменно встречали моральную поддержку. Общество оказывало им чисто организационное содействие и очень часто субсидировало их исследования. Результаты их исследований получали отражение в печатных изданиях Общества. В архиве Географического общества, в большом собрании писем, служебных материалов, отчетов, рукописей научных трудов мы находим множество свидетельств того благожелательного отношения, которое встречали польские ученые — политические ссыльные со стороны, русской научной общественности, того духа товарищества, сотрудничества и поддержки, которым они были окружены и которым в значительной мере определялся успех их изысканий...

    [С. 117-118.]

    Из других польских исследователей культуры народов Сибири особого внимания заслуживает Адам Шиманский, как один из первых энергичных собирателей материалов по якутскому фольклору и лексикологии. Ему принадлежит несколько этнографических работ, выполненных еще до появления монографии Якуты В. Л. Серошевского. Последний состоял с Шиманским в переписке и широко использовал в своей работе научные сведения, которыми делился с ним в письмах А. Шиманский [* X. Остроменска, География и этнография Якутии Адама Шиманского. История русско-польских контактов в области геологии и географии (тезисы докладов), Ленинград 1972.].

    В архиве Географического общества хранится рукопись статьи А. И. Шиманского Как бог сотворил человека (якутская легенда), опубликованной в 1915 г. в Ярославских зарницах (приложение к газете „Голос”), а также русский перевод с рукописи Происхождение и действительное значение слова „Тунгус”, датированный 1892 годом. В 1905 году эта работа была опубликована в „Этнографическом обозрении” (кн. 67, № 4), вызвав на страницах этого журнала дискуссию. В частности, с критической рецензией выступил создатель словаря якутского языка Э. К. Пекраский...

    В 1889 году в архив Общества поступило несколько рукописных работ члена-сотрудника Географического общества В. Л. Приклонского, проведшего несколько лет (с 1881 года) в Якутии. Пользуясь постоянным содействием Восточно-Сибирского отдела Общества, он собирал и обобщил богатый материал к характеристике культуры и быта якутов, эвенков, юкагиров, чукчей. Его сочинение Три года в Якутске (Разряд 63, оп. I, № 9) со значительными сокращениями было издано Обществом в «Живой старине» в 1890 г. (в. 1-2) и в 1891 г. (в. 3). Неизданными остались его Якутские предания (Разряд 64, оп. I, № 48)...

    Одновременно с Приклонским (с 1881 года) начал свои исследования материальной и духовной культуры Якутов политический ссыльный Э. К. Пекарский. Вся его деятельность была связана с Географическим обществом. В 1915-1920 годах он, будучи секретарем отделения этнографии Общества, оказывал большое влияние на развитие этнографических исследований.

    О суждениях и взглядах этого выдающегося ученого и организатора научных исследований по различным вопросам этнографии многое можно узнать из хранящихся в архиве его многочисленных отзывов и рецензий на отдельные этнографические работы и в особенности из его обширной переписки (Ф. 65, оп. I, № 27; Ф. 24, оп. I, № 82; Ф. I — 1872, оп. I, № 27; Ф. I — 1891, оп. I, № 16; Ф. I — 1911, оп. I, № 58). Примечательны в этом отношении его письма В. С. Кривенко, П. В. Виттенбергу, Г. Ф. Ткачеву, в Совет Русского географического общества, в Комиссию по составлению этнографической карты России. Большой интерес представляют, его письма по поводу издания диалектологической карты русского языка.

    Исследователи жизни и творчества польских ученых, занимавшихся изучением культуры и быта народов Сибири и Дальнего Востока, многое могут извлечь из ознакомления с хранящимися в архиве Общества наградными делами. Ряд польских ученых (Серошевский, Пилсудский, Дыбовский, Пекарский) были удостоены высших наград Географического общества — золотых и серебренных медалей за их достижения в этнографии. Помимо того, что акт присуждения сам по себе является ярким выражением общественного признания ценности их вклада в науку и культуру, материалы, связанные с представлением к награде, характеризуя этот вклад, приобретают ценность документальных свидетельств современников.

    [С. 120-122.]

    *

    Tadeusz Słabczyński

                                   ZWIĄZKI POLSKICH BADACZY LUDÓW SYBERII

                                Z ROSYJSKIM TOWARZYSTWEM GEOGRAFICZNYM

    Jednym z ważniejszych zadań, jakie postawiło sobie za cel założone w 1845 r. w Petersburgu Rosyjskie Towarzystwo Geograficzne, było poznanie mało jeszcze zbadanych obszarów azjatyckiej części Rosji. Program badań ujęty był bardzo szeroko i obejmował oprócz poszukiwań geologicznych, geograficznych, botanicznych i zoologicznych także badania etnograficzne, antropologiczne i archeologiczne. W drugiej połowie XIX w. z wielką energią podjęto między innymi etnograficzne prace badawcze na Syberii. Dla postępu tych .prac ogromne znaczenie miały wówczas kontakty pomiędzy Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym a przebywającymi na Syberii Polakami, przeważnie zesłańcami politycznymi...

    [S. 151.]

    Jeszcze silniej związał się z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym i nauką rosyjską, a następnie radziecką, inny zesłaniec, znakomity etnograf i językoznawca E. Piekarski. Zesłany w 1881 r. do Jakucji spędził w niej 24 lata. Podobnie jak W. Sieroszewski zajął się tutaj pracą naukową, przeprowadzając badania etnograficzne wśród Jakutów oraz studia nad ich językiem. Już pierwsze jego prace przesłane do Wschodniosyberyjskiego Oddziału RTG zwróciły uwagę Towarzystwa i przyczyniły się do tego, że w 1889 r., głównie dzięki staraniom i poparciu członka Towarzystwa W. W. Radłowa, pozwolono mu na osiedlenie się w Jakucku. Odtąd datuje się ściślejsza współpraca E. Piekarskiego z Oddziałem Wschodniosyberyjskim. W latach 1894-1896 i 1903-1904 z ramienia tego Oddziału bierze on udział w wyprawach jakuckiej i nelkanajańskiej.

    Wyprawa jakucka, kierowana przez wybitnego etnografa i archeologa D. A. Klemenca, należała do największych przedsięwzięć etnograficznych na Syberii i prowadzona była głównie przez zesłańców politycznych. Oprócz E. Piekarskiego brał w niej między innymi udział polski rewolucjonista F. Kon. Taki skład ekspedycji zatwierdzony został w Petersburgu tylko dzięki wstawiennictwu P. P. Siemionowa-Tian-Szanskiego. E. Piekarskiemu oprócz prac nad poznaniem języka jakuckiego zlecono również organizację naukową badań. Wspólnie ze znanym antropologiem I. I. Majnowem opracował on szczegółowy program poszukiwań w zakresie kultury materialnej, duchowej i społecznej, przekazany następnie wszystkim uczestnikom ekspedycji. Rezultatem badań własnych E. Piekarskiego było zebranie nowych obszernych materiałów do przygotowywanego przez niego słownika jakuckiego, a także cennych danych o literaturze Jakutów. Wstępne ich opracowanie przedstawione zostało Wschodniosyberyjskiemu Oddziałowi RTG po zakończeniu wyprawy.

    W uznaniu ważności powyższych prac dla nauki rosyjskiej oraz w wyniku usilnych starań Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w 1905 r. E. Piekarskiego zwolniono z zesłania, aby umożliwić mu dalszą pracę naukową w Petersburgu. Tutaj brał między innymi aktywny udział w działalności Oddziału Etnografii RTG. Od 1906 r. nawiązał też stałą współpracę z organem tego oddziału, czasopismem „Żiwaja Starina”. Na jego łamach zamieścił w latach 1906-1913 ponad trzydzieści artykułów i recenzji prac etnograficznych. W 1907 r. przystąpił ponadto do wydawania słownika języka jakuckiego [* E. K. Piekarskij, Slowar jakutskogo jazyka, Petersburg — Leningrad 1907-1930.]. Dzieło to spotkało się z bardzo wysoką oceną Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego i wraz z innymi pracami etnograficznymi przyniosło E. Piekarskiemu w 1911 r. złoty medal. Jeden z czołowych przedstawicieli Towarzystwa, W. W. Radłów, który uprzednio przyczynił się decydująco do zwolnienia Polaka z zesłania, tak pisał o nim w sprawozdaniu z działalności RTG za 1911 r.: „Słownik języka jakuckiego E. K. Piekarskiego ze względu na obfitość zebranych w nim danych leksykalnych, zaczerpniętych wyłącznie z żywej mowy, nie ma sobie równego w całej literautrze o Tiurkach [...]” [* Otzyw W. W. Radłowa o trudach E. K. Piekarskiego, Otczet Russkogo Gieograficzeskogo Obszczestwa za 1911 god, Petersburg 1912, s. 80.].

    Do aktywnych współpracowników i członków Wschodniosyberyjskiego Oddziału RTG, a następnie jego filii w Krasnojarsku, należał również F. Kon. Skazany w 1885 r. za działalność rewolucyjną na katorgę, dzięki podjętym badaniom ludów syberyjskich i nawiązanym z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym kontaktem, uzyskał przedterminowe zwolnienie z katorgi i przeniesienie do Jakucka, a z kolei po przedstawieniu wyników swych poszukiwań pozwolenie na osiedlenie się w Irkucku.

    W latach 1894-1896 F. Kon wraz z E. Piekarskim i kilkoma innymi zesłańcami brał udział we wspomnianej wyżej ekspedycji Wschodniosyberyjskiego Oddziału RTG do Jakucji...

    [С. 157-158.]

    *

    Sławoj Szynkiewicz

                        Z HISTORII POLSKICH BADAN NAD LUDAMI MONGOLSKIMI

    Najdonioślejszy wkład Polaków w etnograficzne badania Syberii dotyczy ludów rodziny ałtajskiej, konkretnie Jakutów i Mongołów. Właśnie w studiach nad nimi nasi rodacy wyznaczyli kolejne etapy poznania naukowego. Rezultaty ich pracy okazały się nie tylko twórcze, lecz nawet decydujące w procesie rozwoju mongolistyki. Podkreślenie tego faktu jest potrzebne dlatego, że niekiedy w naszych poszukiwaniach dotyczących udziału Polaków w opisaniu ludów azjatyckiej części Rosji bardziej koncentrujemy się na aspekcie ilościowym niż jakościowym. Jest to zrozumiałe, ponieważ brakuje nam jeszcze pełnego rozeznania w tym zakresie i mimo pracy, jaką włożono w zebranie i uporządkowanie wiedzy o polskich badaniach Syberii, każdy nowy fakt spotyka się jeszcze ze zrozumiałym zainteresowaniem.

    Tymczasem zaledwie znikoma część obserwacji dokonanych przez Polaków owocowała w postaci liczących się w świecie opracowań naukowych stanowiących istotny wkład w etnograficzne poznanie mieszkańców Azji rosyjskiej. Spośród ogółu badaczy, których spuścizna dotyczy tego właśnie obszaru geograficznego, można by wyróżnić grupę najwybitniejszych, do której należą: J. Kowalewski, W. Kotwicz, E. Piekarski, W. Sieroszewski i być może J. Talko-Hryncewicz. Wszyscy z nich zdobyli uznanie za badania nad ludami turecko-mongolskimi...

    [С. 163.]

    W kręgu badaczy parających się problematyką etnograficzną sytuacja taka dotyczy przede wszystkim J. Kowalewskiego, a także w pewnym stopniu F. Kona, E. Piekarskiego, B. Piłsudskiego czy W. Sieroszewskiego, by wymienić najbardziej znanych. Zresztą ich znaczenie dla nauki było tym większe, im więcej opublikowali w języku rosyjskim (czy w innych językach międzynarodowych), ci zaś którzy drukowali tylko po polsku, zachowali wprawdzie swoją polskość w sensie przynależności do profesjonalnych układów, lecz nie zawsze byli w stanie utrwalić własny dorobek badawczy. Ponieważ ocena dorobku każdego z polskich badaczy azjatyckiej części Rosji musi być odniesiona do stanu wiedzy w danej specjal- ności i w konkretnym okresie, a ocena taka w znacznej większości wypadków dopiero nas czeka, zastąpić ją może właśnie uznanie kogoś za uczonego rosyjskiego, co należy rozumieć raczej jako przyjęcie do grona badaczy zaakceptowanych w skali międzynarodowej...

    [С. 164-165.]

    *

     Antoni Kuczyński

                      PERSPEKTYWY POLSKO-RADZIECKIEJ WSPÓŁPRACY NAUKOWEJ

                                                NA POLU HISTORII ETNOGRAFII

    Określając miejsce etnografii polskiej w nauce światowej, na pierwszym planie postawić należy badania nad kulturą ludów Syberii prowadzone przez Polaków na przestrzeni XIX i XX stulecia. Ta zamierzona działalność badawcza poprzedzona została szeregiem relacji z pobytu za Uralem, których autorami byli uczestnicy wojen polsko-rosyjskich, żołnierze konfederacji barskiej (1768) i powstania kościuszkowskiego (1794). Przejawiane obecnie w etnografii radzieckiej zainteresowanie tymi zagadnieniami ma odległą tradycję, bo sięgającą końca XIX stulecia, kiedy to A. Pypin w książce Istortja russkoj etnograf ji [* A. Pypin, Istorija russkoj etnografii, St. Petersburg 1892, t. 4, s. 313-323.] scharakteryzował polskie źródła dotyczące etnografii Syberii. Były to jednak czasy, w których dorobek naukowy E. Piekarskiego, W. Sieroszewskiego, F. Kona, B. Piłsudskiego i innych badaczy polskich zajmujących się etnografią Syberii zaczynał się dopiero kształtować i często posiadał formę terenowych zapisów przygotowywanych do opublikowania. Dopiero w latach następnych dorobek ten utrwalił się w etnografii rosyjskiej, a jego twórcy dostąpili wielu zaszczytów naukowych, także w Związku Radzieckim, pełniąc szereg odpowiedzialnych funkcji w placówkach etnograficznych i towarzystwach naukowych. Etnografem wielkiej miary, który rozpoczął swe prace w warunkach zesłania do Jakucji pod koniec XIX stulecia, a następnie Uzyskał w Związku Radzieckim najwyższe godności naukowe, był E. Piekarski, autor monumentalnego dzieła — słownika języka jakuckiego [* E. Piekarski, Słowar jakutskogo jazyka, Petersburg — Leningrad 1907-1930.]. W 1927 r. wybrano go na członka korespondenta Akademii Nauk ZSRR, a cztery lata później (1931) został jej członkiem honorowym.

    Te dawne tradycje wieloletnich kontaktów etnografii polskiej z etnografią rosyjską, a następnie radziecką, uzasadniają potrzebę kontynuowania badań dotyczących tej historii, zwłaszcza jeśli chodzi o historię badań etnograficznych prowadzonych za Uralem. W odniesieniu do geografii postulat takich badań postawił B. Olszewicz [* B. Olszewicz, Perspektywy słowiańskiej współpracy naukowej na polu historii geografii, „Wiadomości Geograficzne”, t. 8:1930.] na III Zjeździe Geografów i Etnografów Słowiańskich obradującym w Lublanie w 1930 r. Problem ten wysunął on powtórnie w 1969 r. na konferencji polsko-radzieckiej poświęconej historii kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie geografii i geologii, kreśląc szczegółowy program takich prac [* Tenże, O potrzebie badań nad historią wzajemnych stosunków w zakresie geografii pomiędzy Polską a Rosją i narodami Związku Radzieckiego [w:] Historia kontaktów polsko-rosyjskich w dziedzinie geologu t geografii, Warszawa 1972, „Monografie z Dziejów Nauka i Techniki”, t. 82.]. Wysunięte przez B. Olszewicza argumenty dotyczące zaniedbań w dziedzinie znajomości przeszłości naszej geografii można zastosować też do etnografii, której osiągnięcia w dziedzinie badań syberyjskich posiadają znamiona trwałego dorobku naukowego. Osiągnięciom tym zawdzięcza nauka nie tylko zasób źródeł dotyczących ludów Syberii: Jakutów, Buriatów, Ewenków, Ewenów i innych, lecz również pewne ustalenia metodologiczne 'w zakresie badań terenowych wypracowane przez takich badaczy, jak E. Piekarski, B. Piłsudski, J. Kowalewski czy W. Sieroszewski...

    [С. 209-210.]

    Z polskiej i radzieckiej literatury historycznej znane są dzieje rewolucyjnych związków Polaków i Rosjan na Syberii [* Zob. np.: W. Jewsiewicki, Na syberyjskim zesłaniu, Warszawa 1969; L. Baumgarten, Dekabryści a Polska, Warszawa 1952; Russko-polskije rewolucjonnyje suriazi 60-ch godow i wosstanije 1863 goda, red. W. W. Djakow, W. D. Koroliuk, I. S. Miller, Moskwa 1962.], słabo jednak oświetlona została kwestia postawy uczonych rosyjskich wobec Polaków, którzy przebywali na zesłaniu i zajmowali się działalnością naukową. To właśnie dzięki tym ludziom zgrupowanym na przykład w Rosyjskim Towarzystwie Geograficznym [* Zob. T. Słabczyński, Związki polskich badaczy ludów Syberii z Rosyjskim Towarzystwem Geograficznym, s. 171-182.] udało się włączyć wielu Polaków do badań etnograficznych i przyrodniczych na Syberii. Z pomocy takiej korzystali między innymi B. Dybowski, J. Czerski, A. Czekanowski. Opiekunem Polaków był na przykład P. P. Siemionow-Tian-Szanski, wiceprezydent Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego; W. Sieroszewski nazywa go „wielce szanownym i drogim opiekunem”, polecając mu w opiekę swoją rodzinę na okres pobytu w kraju Ajnów na Hokkaido [* H. Swienko, Historia zaginionego rękopisu Wacława Sieroszewskiego, „Etnografia Polska”, t. 13:1989, z. 1, s. 73-85; A. Kuczyński, Wkład nauki polskiej w badania Ajnów i ich kultury, „Studia z Dziejów Geografii i Kartografii”, t. 87:1973, s. 395-414.]. Należał również do nich gubernator Tobolska, generał A. Despot-Zenowicz, Polak z pochodzenia, który piastował ważne stanowiska w administracji carskiej, podobnie jak jego rodak — gen. B. Kukieł, kierownik Syberyjskeigo Oddziału Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego w Irkucku. Przyjacielem Polaków był także członek Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego — W. W. Radłów, który dopomógł E. Piekarskiemu osiedlić się w Jakucku...

    [С. 217-218.]

 

 

    Z nakreśloną tu problematyką łączy się zagadnienie szczegółowego zaplanowania i powolnej realizacji określonych przedsięwzięć. Zanim podejmiemy ścisłą współpracę z etnografią radziecką należałoby na gruncie krajowym uporządkować szereg spraw, między innymi program wykładów uniwersyteckich z etnografii, wprowadzając do niego więcej elementów z zakresu etnografii narodów Związku Radzieckiego. Jak do tej pory sprawy te stanowią bowiem margines cyklu wykładów uniwersyteckich z etnografii powszechnej. Podobnie wygląda to w dziedzinie wykładów z historii etnografii, w których sprawa polskich badań na terenie Syberii reprezentowana jest niedostatecznie. Dotyczy to również opracowań poświęconych historii etnografii, które ukazały się w piśmiennictwie krajowym [* A. Kutrzebianka, Rozwój etnografii i etnologii w Polsce, Kraków 1948; Historia etnografii polskiej, red. M. Terlecka, Wrocław 1973.]. W wielu wypadkach zawierają one mało istotne szczegóły, a tymczasem dorobek polskiej etnografii w odniesieniu do obszarów Syberii jest chyba najznaczniejszy po opracowaniach rosyjskich i radzieckich. Sprawa odpowiedniego zaprezentowania problematyki tych badań jest doniosła, gdyż ogólnie panuje duża dezorientacja i nieuzasadnione przekonanie w nauce światowej o braku poważnych osiągnięć naszej etnografii w badaniach nad ludami azjatyckich obszarów Związku Radzieckiego. Wynika to często z faktu opublikowania szeregu prac polskich badaczy Syberii w języku rosyjskim [* Większość prac polskich badaczy Syberii opublikowano w języku rosyjskim (np. prace E. Piekarskiego, W. Sieroszewskiego, A. Czekamowskiego, J. Czerskiego, F. Kona, J. Kowalewskiego a in.)...], takie bowiem istniały w XIX stuleciu warunki edytorskie, gdyż wielu badaczy publikowało swe prace jeszcze w okresie pobytu na zesłaniu, jak E. Piekarski, B. Piłsudski, W. Sieroszewski, A. Szymański, F. Kon i inni. Dopiero z chwilą odzyskania wolności i po powrocie do kraju artykuły swoje publikowali oni w języku ojczystym, nie zawsze jednak w całości z braku możliwości wydawniczych, nie opublikowane zaś prace uległy w późniejszych latach znacznemu rozproszeniu. Istnieje zatem pilna potrzeba dokumentacji bibliograficznej tego dorobku, zarówno prac drukowanych jak też archiwaliów. Prace z tego zakresu prowadzone są przez Zakład Historii Nauki, Oświaty i Techniki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie, który posiada aktualnie w swych zbiorach około 2,5 tys. pozycji bibliograficznych na temat polskich badań etnograficznych i przyrodniczych na terenie Syberii. Nadal jednak głównym zadaniem syberiologii polskiej jest kontynuowanie prac prowadzących do wykrywania materiałów dotąd bądź zupełnie nie znanych, bądź zapomnianych...

    [С. 220-222.]