ЛЁС БЕЛАРУСКІХ ПАЭТАЎ
«Заступніка, свайго
патрона,
не маем
сёння мы, паэты».
Язэп Пушча
Усім
вядома, як ажыццяўлялася на практыцы гэтак званая ленінска-сталінская
нацыянальная палітыка, як яна ўплывала на нацыянальную культуру наогул і на
беларускую — у прыватнасці. Вядома таксама тая творчая «свабода» ва ўмовах
СССР, аб якой так любілі гаварыць бальшавіцкія пісакі, вядомы, нарэшце, той
«росквіт» нацыянальных культур, да якога прывяла гэтая па сутнасці прыгонная
палітыка. Сталінская дагматычная формула, што культура павінна быць
«нацыянальнай па форме і сацыялістычнай па зместу», ставіла, такім чынам, творчую
асобу ў пэўныя рамкі, выйсці з якіх было немагчыма і, больш таго, небяспечна. А
марксісцкая метадалогія выносіла канчатковы прысуд над творчай індывідуальнасцю,
у выніку чаго адбывалася страшэнная нівеліроўка і спусташэнне. Карацей кажучы,
свабоды творчасці ва ўмовах савецкай улады не было і не магло быць, што ў
адносінах да нацыянальных культур праводзілася яўная вялікадзяржаўная палітыка,
што аб нацыянальнай самабытнасці не магло быць і гутаркі, што, у рэшце рэшт,
нацыянальная палітыка Савецкага Саюза — наскрозь хлуслівая. I бяда таму, хто
меў адвагу гаварыць аб гэтым, мець у гэтых адносінах свае меркаванні і погляды
— яго чакала «патаемнае знікненне».
Аб
гэтым красамоўна гаворыць лёс большасці беларускіх паэтаў і пісьменнікаў, працаваўшых
у Савецкай Беларусі і засуджаных катамі НКУС на пажыццёвую катаргу, засуджаных
толькі за тое, што яны жадалі сумленна працаваць на карысць свайго народа, на
карысць сваёй Бацькаўшчыны.
Аўтар
гэтага артыкула быў знаёмы з некаторымі такімі паэтамі і пісьменнікамі, сачыў
за іх палітычна-грамадскай дзейнасцю і разам з імі зведаў пакутнае існаванне
зняволеных, жах і тэрор бальшавіцкіх засценкаў, аб якіх рэдка хто мае дастатковае
ўяўленне. Таму лічу нялішнім спыніцца на гэтым больш падрабязна. Разам з гэтым
я маю намер, наколькі мне тое ўдасца, зрабіць літаратурныя зарысоўкі гэтых
паэтаў і пісьменнікаў.
Але
перад гэтым я хачу спыніцца яшчэ на адной акалічнасці, а іменна — якая
палітычная атмасфера панавала ў моманце, калі адбываўся другі спецыяльны пагром
беларускіх працаўнікоў, прайшоўшы ў Беларусі пад сцягам барацьбы з так званай
«нацдэмаўшчынай». Праўда, гэтая барацьба ніколі не спынялася, але больш масавы
характар яна прыняла ў 1936 годзе. Па загаду вышэйшых урадаў НКУС у гэты момант
сфабрыкаваў нацдэмаўскую арганізацыю, існаваўшую як быццам на тэрыторыі
Беларусі, і распачаў з ёй бязлітасную барацьбу. Арыштоўвалі ў кожную ноч
пісьменнікаў, артыстаў, настаўнікаў, студэнтаў і нават вучняў. У гарадах і
вёсках панавалі трывога і здзіўленне. Гэты момант міжвольна напамінаў сабой
сярэдневяковую інквізіцыю. Можна было лёгка заўважыць, як парадзелі рады
студэнтаў Вышэйшага педагагічнага інстытута і Дзяржаўнага ўніверсітэта ў
Менску. У Доме пісьменніка панаваў адчай. Аднойчы раніцай, не далічыўшыся ў
сваім саюзе Цішкі Гартнага, Міхася Зарэцкага, Алеся Дудара, Тодара Кляшторнага,
Янка Купала жахліва вымавіў: «Божа мой, што гэта робіцца?!» Сказаўшы гэта, Янка
Купала выказаў, бадай, думкі ўсяго народа.
ПРАДЧУВАННЕ
Ад’язджаючы
ў Менск з роднае вёскі, дзе я правёў летнія вакацыі, я знаходзіўся ў нейкім
трывожным прадчуванні. Маёй душой апанаваў глыбокі сум. Мне было чагосьці
шкада. Здавалася, што я пакідаю самае роднае і прытым пакідаю назаўсёды —
пакідаю тое, без чаго я — не чалавек. Маці і сям’я вельмі чулліва, як ніколі
раней, развіталіся са мной.
Станцыя.
Я ў цягніку.
Цягнік
падыходзіў ужо да Менску. Нешта падобнае на страх адчуў я ў сабе, убачыўшы з
акна вагона дзесяціпавярховы Дом урада, які грозна і імпазантна ўзвышаўся над
горадам...
Студэнцкае
жыццё хутка змусіла мяне аддацца яму. Але навукі не ішлі мне ў голаў. Я цэлымі
днямі сядзеў у бібліятэках горада і глядзеў, як працавалі другія. У маёй душы
спелі вершы, якіх бы ніхто і ніколі ў той час не надрукаваў. Больш таго,
прачытаць іх каму-небудзь было б вар’яцтвам.
Аднойчы
ўсё ж я прачытаў паэту-камсамольцу Аркадзю Куляшову дваццаць сваіх вершаў,
напісаных мною на вёсцы. Уважліва зірнуўшы ў твар, Куляшоў даў мне рэцэпт:
«Табе, братка, трэба лячыцца! Ты захварэў на небяспечную хваробу».
Я
шчыра падзякаваў Куляшову і, як апечаны, пайшоў ад яго. На душы ў мяне было
прыкра. Я лаяў сябе за тое, што расслюнявіўся перад ім. Потым праз некалькі
дзён я прачытаў гэтыя вершы Платону Галавачу. У яго я знайшоў падтрыманне. У
маіх вершах Платону Галавачу спадабалася «ўзвышанае, журботнае». У яго было
такое перакананне, што мастацкі твор без гэтага — як без душы.
Праходзіць
паўтара месяца. У інстытуце ідзе «чыстка» студэнтаў. Ад свайго сябра студэнта
Гваздова, засуджанага і высланага ў Нарымскі край, я атрымаў ліст, у якім ён,
між іншьім, пісаў, каб я яму прыслаў гальштук. Гэта мяне вельмі здзівіла.
Навошта яму патрэбен гальштук — яму, які адбывае штодзённую катаргу? — падумаў
я. А потым я здагадаўся, што гэтыя словы трэба разумець у пераносным сэнсе.
Гальштук ён прасіў для таго, што нічога больш не застаецца, як павесіцца. Ад
такой думкі я зжахнуўся. Я падумаў — і мяне чакае такі лёс. Хоць думаць так не
было, здаецца, падставы.
Праходзіць
яшчэ некалькі трывожных дзён Ідуць арышты. Арыштоўваюць «ворагаў народа». У
газетах друкуюцца судовыя працэсы.
Чытаю
Рамэна Ралана «Жан-Крыстоф». Але са старонак гэтае кнігі наперакор таму, аб чым
там пісалася, паўставалі, як жывыя, вобразы арыштаваных ужо студэнтаў. Усё ж
такі я неяк чытаў... Месцамі кніга мне страшэнна падабалася, і гэта я запісваў
у сшытак. Увечары я пайшоў у тэатр глядзець оперу «Яўген Анегін». У часе
антракту я расказаў адной студэнтцы аб нечуваных жудасцях, якія перажывае
інстытут. Пасля оперы, выходзячы з тэатра, яна на развітанне моцна паціснула
мне руку, і я адчуў яе спагаду і прыязнь.
У
дванаццаць гадзін я вярнуўся дахаты і моцна заснуў. З нейкай цудоўнай яснасцю
мне прысніўся сказ з «Жан-Крыстофа»: «Спаткаліся, як два блукаючыя свяцілы, у
бясконцым прасторы і разышліся, можа быць, назаўсёды».
Літаральна
ў гэты ж час мяне разбудзілі агенты НКУС, арыштавалі і павезлі ў турму.
У ТУРМЕ
Я
быў амаль упэўнены ў тым, што мяне заўтра выпусцяць з турмы і я, як ні ў чым не
бывала, з’яўлюся ў інстытут на заняткі. Нават ніхто не будзе ведаць, што я быў
у астрозе. О, якая наіўнасць! Якая сляпая вера ў справядлівасць органаў НКУС!
Яны аб’ектыўна падыдуць да справы?! Яны вырашаць усё як мае быць?! О, не! Па
аднаму таму, як мяне тут сталі ўтрымліваць, я зразумеў (хоць і позна), што
адгэтуль выхаду няма. Ад такога ўсведамлення мне зрабілася жудасна. Значыцца,
усе мае надзеі на жыццё прапалі.
У
камеры я быў адзін, і варта да мяне адносілася з усёй строгасцю турэмнага
рэжыму. Свет зачыніўся для мяне. Я мог размаўляць толькі з самім сабою, але
гэта магло прывесці да вар’яцтва. Мне зрабілася вельмі шкада сваіх бацькоў.
Адзіным маім жаданнем было тое, каб яны не так хутка даведаліся аб усім. Я не
хацеў атручваць іх і без таго цяжкое жыццё. Апрача гэтага, я знаў, што ў
калгасе, дзе яны працавалі, да іх будуць адносіцца як да бацькоў, сын якіх
з’яўляецца «ворагам народа».
На
допыты мяне бралі, як пачынала цямнець, і трымалі заўсёды да 10 гадзін раніцы,
так што ў камеру я прыходзіў стомлены, разбіты, знерваваны. Заснуць жа ў камеры
было немагчыма: цэментная падлога яе была настолькі гарачай, што па ёй нельга было
прайсці босаму, узмоцнена білася сэрца. 3 нагрэтай парашы ішоў нясцерпны
смурод. Нягледзячы на тое што была восень, дні здаваліся мне вельмі доўгімі.
Траплялася, што я чуў сялянскія галасы, якія даносіліся да мяне з турэмнага
двара. Сяляне-калгаснікі, відаць, прывозілі бульбу для турмы. Мне хацелася
крыкнуць да іх, каб яны ведалі, што тут, у каменным катуху, гарачым і брыдкім,
знаходзіцца іх сын, адарваны цяпер ад іх. Асабліва сумным здавалася мне ржанне
коней. Я тады шаптаў: «Косю, вазьмі мяне, занясі туды, дзе я бываю толькі
думкаю». I ўспаміналася дзяцінства, калі я ганяў у поле на начлег табуны коней.
Аднойчы,
як звычайна, мяне вялі ад следчага да камеры. У вузкім калідоры нечакана я
сустрэўся з Цішкам Гартным, якога вялі на допыт. Ад здзіўлення я спыніўся,
чаго, зразумела, рабіць было нельга. Наогул, такія сустрэчы былі недапушчальны.
У даным выпадку была памылка. Я крыкнуў:
— Добры
дзень, дзядзька Гартны!
— Молчать!
— крыкнуў праваднічы. — Кто он Вам? — і паставіў мяне тварам да сцяны. Я стаяў
да тых пор, пакуль не замоўклі крокі Цішкі Гартнага.
Праз
хвілін дзесяць пасля гэтага мяне вельмі ганялі на паўторным допыце.
— Откуда знаете Гартного? — спытаўся следчы.
Я
адказаў:
— Я
ведаю яго як беларускага пісьменніка — і не больш гэтага.
— Гм-м, «белорусского»... А лично знакомы?
— Не, — адказаў я.
— Отведите в камеру! — сказаў
ён правадніку, адчыніўшы дзверы свайго пакоя.
Кожны дзень прыносіў нечуваныя
навіны... Скончыў самагубствам Чарвякоў, скончыў самагубствам Галадзед. Арыштаваны
народны камісар земляробства Бэнэк, народны камісар асветы Чарнушэвіч.
Галоўнакамандуючы Беларускай ваеннай акругай Убарэвіч, сакратар ЦК камсамола
Беларусі Аўгустайціс, арыштаваны паэты Чарот, Александровіч, Хадыка, Дудар,
Кляшторны, Маракоў, Звонак, арыштаваны пісьменнікі Галавач, Зарэцкі, Скрыган,
Баранавых, Знаёмы, Мікуліч, Шашалевіч і г. д. Турма набівалася бітком. На
допыты цягаюць дзень і ноч і б’юць.
Праходзіць цэлы год, а
«нацдэмы» яшчэ сядзяць, чакаючы суда.
Знаходзячыся ўжо ў
другой камеры разам з А. I. Цвікевічам, я атрымліваю нарэшце «обвинительное заключение».
Значыцца,
хутка суд. Боязна і радасна. З абвінаваўчага акта вынікае, што кіраўнікамі
арганізацыі з’яўляюцца «ворагі народа» — Цішка Гартны, Зарэцкі, Чарот і Дудар.
У гэты час Гартнага ў жывых ужо не было, ён памёр у Магілёўскім доме вар’ятаў.
Сумна і балюча.
Праз
тры дні пасля атрымання абвінаваўчага акта мяне выклікаюць на суд. Судзіць
будзе Вярхоўны Суд Беларускай ССР. Пацалаваўшыся, я развітаўся з дарагім
Цвікевічам, які чакаў яшчэ вырашэння свайго лёсу.
З
прыгаворам Вярхоўнага Суда БССР, атрымаўшы шэсць год пазбаўлення волі і тры
пазбаўлення выбарчых правоў, я разам са сваімі сябрамі апынуўся ў этапнай
камеры, дзе сустрэўся зноў з многімі пісьменнікамі.
НА КАТАРЗЕ
Мы
ўсе хацелі як найхутчэй вырвацца з турмы. Яна нам абрыдла да апошняга, высушыла
нас, забрала нашы сілы, зрабіла нас падобнымі да мерцвякоў — белымі і худымі. У
часе прагулкі ў турэмным двары мы хісталіся, як цені. Галовы кружыліся ад
бяссілля. Вочы, прывыкшыя да цемры ў камеры, не маглі глядзець на свет —
мімавольна зліпаліся і міргалі. Не даўшы добра агледзецца, нас зноў заганялі ў
камеры, зноў цемра рэзала вочы. Цела прасілася на падлогу (ложкаў у нас не
было). Страшэнна хацелася есці. Разбураліся мускулы, за кошт якіх, здаецца,
ішло жыўленне. Таму адзіным нашым жаданнем было — вырвацца на працу з гэтага
«могільніка жывых». Усё ж там — воля, прастор і, можа, лепшае ўтрыманне. А
працы мы не баяліся.
Кожны
дзень з нецярпеннем мы чакалі начальніка са спісамі прызначаных на этап. І ён
кожны дзень з’яўляўся, але нас не выклікаў, абяцаючы выклікаць на наступны
дзень. Часта траплялася, што здружыўшыхся сяброў разлучалі, і адзін з іх,
астаючыся, даходзіў да вар’яцтва — так хацелася пакінуць гэтыя тыфозныя
матрацы. Будучае нас не цікавіла.
Праз
ноч цягнік ішоў на Магілёў. Ніяк не верылася, што нас вязуць: перад гэтым мы
крыху заснулі, і выклік на этап з’явіўся для нас нечаканым. Але настрой
паправіўся. Выказваліся розныя згадкі адносна таго, куды нас павязуць далей.
Адны гаварылі — у Караганду, другія — у Рыбінскі лагер, трэція — у Нарымскі
край, чацвёртыя — на Калыму і г. д. І заўзята спрачаліся.
З
Магілёва нас павезлі на Оршу. Тут фарміраваўся эшалон двое сутак. На працягу
ўсяго гэтага часу нас не кармілі, але абяцалі выдаць рацыён да Масквы пасля
таго, як усё будзе наладжана. Крымінальнікі крычалі на ўвесь голас і страшэнна
лаяліся, палітычныя сядзелі, замазаўшы рот, — ім забаранялася патрабаваць, яны
маглі толькі ветліва прасіць.
Нарэшце
паравоз цяжка крануўся з месца, і мы паехалі з Оршы. Стаяла цудоўная пагода
беларускай глыбокай восені.
Праехаўшы
Свярдлоўск, мы пабачылі першую зіму. Апрануты мы былі вельмі дрэнна: тое, што
было на нас, знасілася, а другога мы прыдбаць не маглі. Вагоны не ацяпляліся,
так што холад нас катаваў даволі неміласэрна, з суровасцю НКУС, як жартавалі
некаторыя з арыштантаў. За час дарогі мы настолькі змарнаваліся, што былі дужа
рады, калі прыехалі ў горад Марыінск Новасібірскай вобласці, дзе меркавалі нас
выгрузіць і накіраваць у Іванаўскія канцэнтрацыйныя лагеры. Але перш за ўсё мы
павінны былі трапіць у так званы «Распрэд». Нас загналі ў нейкую «ліцейку» без
падлогі і столі, з каменных сцен сцякалі чыстыя кроплі вады. Людзей тут было
столькі, што не было месца сёсці. Уначы, калі засыналі, усё было пераблытана —
нельга было зразумець, дзе ногі, дзе галава, дзе рукі. Было толькі нейкае
«месіва», прычым гэтае «месіва» было ў заўсёдным руху. Гэты рух быў падобны
руху чарвей у яме. Калі каму-небудзь патрэбна было прайсці да парашы, яму
неабходна было ісці па жывым мосце. Параша прадстаўляла сабой паўбочку, ля яе
заўсёды хто-небудзь ляжаў, абхапіўшы кругом рукамі, і грэўся. Гэта — «загадчык
парашы». Адзіным нашым заняткам было «лушчыць» вошай, якія былі ўсюды: у
кашулі, у вопратцы, у шапцы і нават у анучах. Нуда заядала ўсіх. Толькі часамі
«ўкраінска-беларуская капэла» ратавала сваімі песнямі ад смяртэльнага смутку.
Але не ўсіх. Пад гукі «Як умру, то поховайтэ» на руках Звонака і Мікуліча памёр
малады беларускі паэт Міхась Багун.
Прасядзелі
мы тры тыдні ў «ліцейцы», а ў студзені месяцы пры 45-градусным марозе нас
пагналі ў Іванаўскі лагер, які знаходзіўся ад Марыінску на адлегласці 60
кіламетраў. Вецер ледзяніў шчокі — яны рабіліся белымі. Ісці было немагчыма.
Ззаду падганялі больш слабейшых прыкладамі ў плечы. У многіх ногі былі
абкручаны анучамі — яны служылі абуткам, у выніку пальцы адмярзалі і немагчыма
было перасоўвацца. Галовы абвязвалі рознымі шматамі, каб абараніцца ад ветру і
марозу. Гналі нас дзень і ноч, і раніцай, калі мароз зрабіўся яшчэ больш
злейшым, прыгналі ў Іванаўскі лагер. Адразу ж нас павялі ў лазню, чаму мы
вельмі былі рады. Але ў лазні настолькі было холадна, што страшэнна было
раздзявацца. У раздзеўшыхся скура падобна была да гусінай. Цёплай вады давалі
па аднаму апалоніку аб’ёмам у тры літры. Халоднай таксама не хапала.
У
бараках сцены былі абледзянелыя, але на гэта не звярталася ніякай увагі. Лічылася,
што для арыштаваных і так будзе добра. Усяго зняволеных у гэтым лагеры было
1500 чалавек. З першых жа дзён мы даведаліся, што людзі тут паміраюць ад голаду
і холаду, як мухі. Таму лагер насіў назоў «трупярні» (зразумела, сярод
зняволеных). Хлеба давалі тут менш, як у турме, а супу — «баланды» — паўтара
літра на дзень. На працу хадзілі рэдка — вясной нас планавалі адправіць на
Калыму.
Маладых,
больш-менш здаровых, вясной назначылі на этап,
У
тым ліку і мяне. Ну што ж, дзякуй Богу і за гэта. Рух — усё, мэта — нішто.
Заставацца ў «трупярні» раўназначна смерці! Мінаем Новасібірск, Томск,
Краснаярск, Іркуцк, Улан-Удэ, Чыту, Хабараўск і пападаем ва Уладзівасток — на
бераг Японскага мора. Тут у мяне склаўся верш, які пачынаўся так:
Нязбыўнае,
цяжкае, ціхае гора,
з табою на свеце я жыць не магу.
Прывёз я на бераг Японскага мора
і
смутак, і роспач, і боль, і тугу.
Сапраўды,
сум з’ядаў маё сэрца па далёкай Бацькаўшчыне. Мяне нічога тут не цікавіла: ні
мора, ні горы, ні неба.
Хутка
нас пагрузілі на параход «Трансбалт». Усяго нас было 7500 чалавек. Быў шторм, і
мы пасоўваліся слаба. У труме было вельмі цесна, мучыла смага. Але вады давалі
вельмі мала. Запасы прэснай вады былі, гаварылі нам, невялікія. У той час, калі
мы праязджалі праз японскія воды, усе хацелі папасці ў рукі японцаў. Яшчэ перад
гэтым мы чулі, што такога роду факты былі ў сапраўднасці.
З
бухты Нагаева нас павезлі па шашы на Калыму. Траса гэта пралягала паміж гор і
балот болып як на 800 кіламетраў. Гледзячы на яе, здзіўляемся, якую вялікую
сілу патрэбна было затраціць, каб выканаць такую працу. І ўсё гэта было
зроблена рукамі зняволеных. Яна трымалася на іх касцях. Але ехаць як быццам і
добра. Едзем здабываць золата.
Быў
ліпень месяц 1938 года. Прамывачны сезон. «Залатая гарачка» завалодала галовамі
ваенізаванага начальства. Трэба як мага больш здабыць золата. «Кожны грам
золата — удар па фашызму», — чыталі мы на плакатах. Нас, палітычных, называлі
таксама «фашыстамі». Кожны дзень мы, «фашысты», працавалі па шаснаццаць — васямнаццаць
гадзін. Над намі стаялі прарабы, дзясятнікі, брыгадзіры і не давалі разагнуць
спіны, кулакамі прымушалі выконваць «тэхнічныя нормы», якія называліся
зняволенымі «трактарнымі» па той прычыне, што выканаць іх было немагчыма нават
асілку. За невыкананне гэтых нормаў расстрэльвалі або саджалі ў турму, якая
называлася «Серпантынкай». Адзін назоў гэты наводзіў жах на зняволеных. «Серпантынка»
гэта была на Калыме агульнавядомай. Гэта — месца смерці. Там пад лязгат
заведзенага трактара расстрэльваліся тысячы зняволеных і некуды вывозіліся на
трактарных санях, высока абабітых дошкамі.
Кожны
дзень, перад тым як пайсці на працу, нам чыталі смяротныя прыгаворы. Яны былі
заўсёды прыблізна такога зместу:
«За систематическое невыполнение технических норм,
за контрреволюционную агитацию в забое среди заключенных, за порчу инструментов
и механизмов, за подготовку к побегу такой-то и такой-то (ідзе
пералічэнне) приговорены к высшей
мере социальной защиты — расстрелу. Приговор приведен в исполнение (ідзе дакладна дата)».
— Слышали?! — пытаецца нкусіст.
— Шагом марш на работу! — і сотні арыштантаў праходзяць праз вароты. У забоі
бачыш, што на працу не з’явілася цэлая брыгада. Значыцца, была і — не была.
ВЫЗВАЛЕННЕ
Пяць
гадзін раніцы. Прагудзеў тонкі, прарэзлівы гудок. Голас яго раніў у самае сэрца
— трэба было паднімацца і ісці ў забой на працу. Нічога больш непрыемнага няма
на свеце, чым гэты д’ябальскі гудок. Пачуўшы яго, праваліўся б на месцы. Зноў
чакае тое самае, што і ўчора, зноў будуць лезці вочы на лоб ад непасільнай
працы. Смяртэльна не хочацца пакідаць ложак. Каб паспаць яшчэ хоць адну
гадзіну, аддаў бы ўсё на свеце. Моцна баляць рукі, яны быццам наліты свінцом —
цяжкія і нечым набраклыя. Хочацца іх выцягнуць уздоўж цела і патрымаць у такім
становішчы хоць адну хвіліну — так яны, здаецца, лепш адпачываюць. Але
днявальны, старэнькі, з адмарожанымі нагамі, слабы, вінаватым голасам будзіць:
— Уставайце!
Уставайце! Хутка развод, — і калі хто не ўстае, ён падыходзіць да яго і штурхае
ў галаву. Злосцю закіпае сэрца. Здаецца, выцяў бы старога, але ўстрымліваешся
толькі таму, што ён не вінаваты.
— Уставайце!
Уставайце! — скрыпіць яго голас. — Прыйдзе стараста — будзе горш.
Цяжка,
як пабіты, паднімаешся і, калі выканаў учора норму, ідзеш за «баландой»
(супам). Прастаяўшы некалькі часу ў чарзе, атрымліваеш паўлітра «баланды»,
выпіваеш яе нагбом і ідзеш на развод, які пачынаецца ў шэсць гадзін. Брыгадзір
у гэты час выганяе палкаю са сталовай спазніўшыхся, не паспеўшых выпіць
«баланды». Але арыштант не хоча развітацца з міскай гэтых памыяў і на хаду
стараецца з’есці іх. Брыгадзір, падскочыўшы Да такога суб’екта, спрытна выбівае
з рук міску, і тая коціцца па падлозе.
— Становись по пятерке! — грозна крычыць брыгадзір, зорка праглядаючы
«сваіх» людзей, трымаючы ў руках лом.
— Где Захарчук?
— У сталовай, — адказваюць зняволеныя.
Брыгадзір, як шалёны, кідаецца да сталовай
і гоніць адтуль Захарчука, які, падбегшы да свае брыгады, становіцца ў апошнюю
пяцёрку крайнім. Брыгадзір, сціснуўшы лом, выперазаў яго па спіне. Той
паваліўся.
— Брыгада Сабурава, стройсь! — грыміць нарадчык.
Усе
людзі Сабурава падыходзяць да лагерных варот. Палічыўшы, выпускаюць з лагера, і
канвой з сабакамі гоніць іх у забой — здабываць золата.
З
забою на абед я прыйсці не мог — ногі мяне не неслі першы раз у жыцці. Усю сваю
энергію я аддаў чырвонаму золату. Ну, значыцца, усё. А злосная мяцеліца засыпае
вочы і, здаецца, плача хаўтурную песню.
Мы свое отбаяли до срока,
Журавли, застигнутые
вьюгой.
Нам на родине
далекой
Темный лес звенит своей кольчугой, —
раптам
мне ўспомніліся словы Клюева.
Як
«дахадзягу», мяне перавялі ў маламоцную брыгаду. «Дахадзяга» — гэта значыць
чалавек, які дайшоў да апошняга, абяссілены чалавек, які больш не патрэбен
вытворчасці. Ім мала хто цяпер цікавіцца, але працаваць ён усё ж такі павінен,
толькі на так званых лягчэйшых работах. Такую лёгкую работу я атрымаў у
саўгасе, які займаўся нарыхтоўкай сена. Тут я павінен быў касіць увесь летні
час. Але лета тут праходзіць даволі хутка. Дый ці можна гаварыць наогул аб леце
на Калыме?
Калыма ты, Калыма,
Дзіўная планета:
Дванаццаць месяцаў зіма,
Астатняе — лета, —
іранізуюць арыштанты. І дарэчы. Не паспееш
аглянуцца, як бачыш — раптоўна наступіла зіма, з вялікімі маразамі і завеямі.
Для «дахадзягі» калымская зіма — смерць. Рэдка хто з іх яе пераносіць. Тут,
больш як дзе-небудзь, дзейнічае закон натуральнага адбору. У часе зімы працуе
спецыяльна некалькі брыгад трунароў і магільшчыкаў. Работы для іх хапае. Амаль кожны дзень раніцай выносяць з барака па некалькі чалавек мёртвых і
закалелых. Вечарам перад сном некаторыя наглыя і агрубелыя людзі пыталіся ў
такіх «дахадзяг»:
—Ну, Захарчук, ці прачнешся ты заўтра?..
Калі не, дык давай развітаемся.
Жудасна было слухаць такія словы.
Я ніколі не думаў, што дажыву да вясны.
Але, дзякаваць Богу, дачакаўся яе прыходу — маруднага і нясмелага. Снег растаў,
і вызваліліся ад лёду горныя рэкі, якія сваім шумам напаўнялі вялікія прасторы.
У гэты час зусім нечакана я атрымаў паведамленне аб тым, што я этапіруюся ў
Менск на новае следства. Радасці маёй не было канца. Я даўно б згадзіўся сесці ў турму зноў, каб толькі мяне вывезлі
з гэтага выклятага Богам месца. Я нават дапускаў сабе думку, што мяне могуць
вызваліць наогул. Як бы там ні было, я еду на «мацярык», а гэта ўжо вялікае
шчасце. Многія з арыштантаў нават зайздросцілі мне, усе жадалі мне ўсяго
найлепшага.
Толькі праз чатыры месяцы я быў дастаўлены
ў Менск. У камеру мяне пасадзілі разам з крымінальнымі. Начальнік, паглядзеўшы
на маю фігуру, канечне, падумаў, што я — не палітычны.
Сяджу месяц другі, трэці — на допыт не
выклікаюць. У чым справа? Няўжо ў іх змянілася думка наконт маёй вінаватасці?
Аднак гэта хутка высветлілася. Мяне выклікаюць на допыт і абвінавачваюць зноў у
тым самым, у чым абвінавачвалі і раней, пяць гадоў таму назад. Вось гэта дык
штука. Не, падумаў я, хутчэй праваліцца зямля, чым зменіць сваю сутнасць НКУС.
Новае следства вялося восем месяцаў. Суд
быў назначаны слуханнем на 26 чэрвеня 1941 года.
Дваццаць жа трэцяга чэрвеня пачаліся
«манеўры», як нам тлумачылі калідорныя бесперапынныя выбухі ў горадзе. Але
няцяжка было зразумець, што гэта сапраўдная вайна.
/Масей Сяднёў. Масеева кніга. Мінск. 1994. С. 223-227./
/Масей Сяднёў.
Выбраныя творы. Мінск. 2014. С. 447-457, 596./
Масей Сяднёў
ЛАРЫСА ГЕНІЮШ
У Бельску-Падляскім мяне пусцілі з
таварнага цягніка ў горад - засталіся там бацька і сястра, і канвой добра
ведаў, што нідзе не дзенуся, вярнуся назад. У горадзе тым я хацеў знайсці
Беларускі камітэт у надзеі, што ён можа дапамагчы мне ў маёй бядзе і я буду
выратаваны ад лагера. У камітэце быў я ветліва прыняты нейкім Жамойдам. Я
расказаў яму пра сябе, пра сваё палажэнне, не ўтаіў таксама, што я беларускі
паэт, нядаўні вязень сталінскіх лагераў. Усё гэта, аднак, не мела поспеху -
камітэт нічым не мог мне дапамагчы. На развітанне Жамойда падараваў мне кніжку
вершаў “Ад родных ніў” Ларысы Геніюш, да таго невядомай мне паэтэсы. З гэтай
кнігай я і вярнуўся на таварную станцыю, на “свой” транспарт, да бацькі і
сястры.
Ужо толькі ў Беластоку ўдалося мне, разам з
бацькам і сястрою, уцячы з транспарту. Рэдактар газеты “Новая дарога”, паэт
Хведар Ільяшэвіч, прыняў мяне карэктарам у сваёй газеце.
У вершах Ларысы Геніюш я не знайшоў нічога
асаблівага, яны здаліся мне правінцыяльнымі - недасканалымі як паводле
паэтычнага майстэрства, гэтак і сваімі адхіленнямі ад нормаў літаратурнай мовы.
Што ж тычыцца матываў патрыятычнага зместу, што дамінавалі у кнізе, дык яны
таксама надта не ўразілі мяне. Я ацэньваў кнігу перш за усе з эстэтычнага
гледзішча, з гледзішча самой эстэтыкі, якой, як мне здавалася, якраз і не
хапала вершам Ларысы Геніюш.
І гэтак яна знікла з поля майго зроку. Яна
не існавала для мяне як паэт, аж пакуль я не пазнаёміўся з ёю асабіста.
Знаёмства адбылося ў 1944 годзе ў Менску на гэтак званым Другім усебеларускім
кангрэсе. На гэты кангрэс я прыехаў з Беластока разам з групай “дэлегатаў” ад
Беласточчыны. Я хацеў паглядзець, што гэта за кангрэс, пазнаёміцца з людзьмі, а
найболей - пабываць у Менску, у сталіцы, якой я даўно не бачыў і дзе калісьці
вучыўся, летуцеў, снаваў планы на будучае і дзе - гэтак неспадзявана -
напаткала мяне бяда.
З Геніюш мяне пазнаёміў Хведар Ільяшэвіч,
мой апякун і дарадца. Ды сустрэча была кароткай - пад Менскам ужо стаяла
Чырвоная Армія, і горад жыў вельмі напружаным жыццём. Трэба было спяшацца
пакідаць яго. Спяшалася і Ларыса Геніюш. Не ведаю як, да нас прыстаў паэт
Таўлай і паспеў зрабіць калектыўны здымак. На ім фігуравалі Арсеннева,
Ільяшэвіч, Пятрок Шыракоў (Тодар Лебяда), я сам і некалькі іншых асобаў, якіх
цяпер не магу прыгадаць. Ларыса Геніюш чамусьці не трапіла на гэта фота. Дый не
да яго было. У Ларысы Геніюш было столькі рэчаў, што яна не ведала, як з імі
быць. Яна папрасіла мяне, ужо знаёмага ёй чалавека, да таго ж без ніякіх рэчаў,
узяць у яе цяжкі кажух Кушаля, мужа Арсенневай. Арсеннева, Геніюш і іншыя
паважаныя асобы мелі гарантаваныя, ці што, месцы на цягніку, а мне з кажухом
давялося браць той цягнік з боем. Складаўся транспарт з нармальных вагонаў і
цяплушак з адчыненымі шырока дзвярыма. Чутка пабегла, што гэта апошні цягнік, і
ў паніцы кожны, як толькі мог, лез у гэты цягнік. Куды б я ні ткнуўся, у якія б
дзверы ні лез, мяне штурхалі ў грудзі назад тыя, хто ўжо дапяў. Праз буфер я
пераскочыў на другую, тылавую старану цягніка і, учапіўшыся, стоячы на
падножцы, за кастылі, ехаў ужо. Цягнік набіраў хуткасць, і я баяўся, што
станцыйныя слупы, міма якіх цягнік імчаўся, расквасяць мне галаву. Я, канешне,
кінуў той кажух. Цягнік на нейкім пераездзе затрымаўся, і я ўсё-ткі ўлез у
вагон-цяплушку. Адчуваў сваю віну перад Ларысай Геніюш за страчаны кажух.
Думаў, будзе крыўдзіцца на мяне, але нечакана з Прагі яна прыслала мне, яшчэ ў
Беласток, віншавальную картку, на якой прыгожая дзяўчынка дае “буські” не менш
прыгожаму хлопчыку.
У 1945 годзе мне пашанцавала з Берліна
дабрацца да Прагі: хацеў быць хоць у якой, але ў славянскай краіне. Не хацелася
прабірацца далей на Захад. Думаў, ад Прагі бліжэй дахаты. Я ўсё не траціў
надзеі, што маці жыве, і гатовы быў вярнуцца, каб пераканацца, ці гэта так.
Ларыса Геніюш прывеціла мяне добра, старалася дапамагчы, чым толькі магла.
Пазнаёміла мяне з некаторымі беларусамі, што былі тады ў Празе, у тым ліку з
Забэйдам-Суміцкім, Янкам Станкевічам, Уладаімірам Сядурам (У. Глыбінным),
Жарскім, Русаком і іншымі. Пазнаёміла таксама з адной мілай жанчынай-чэшкай,
што працавала ў нейкай дабрачыннай арганізацыі. Гэта была на імя Ружана. Калі
Ларыса Геніюш сказала, што я бедны і беспрытульны. беларускі паэт, Ружана,
замужняя жанчына, была настолькі міласэрнай, што дала мне нават сваю ашчадную
кніжку, з якой дзеля кароткага майго побыту ў Празе я гэтак і не мог скарыстаць.
І па сённяшні дзень, пазнаўшы, наколькі жорсткі свет, дзіўлюся, што ўсё ж ёсць
у гэтым свеце такія боскія людзі, як тая чэшка Ружана. Але вярнуся да Ларысы
Геніюш. У Ларысы Геніюш жыў я, можа, які з тыдзень, пакуль яна не знайшла для
мяне пакойчык, памятаю - на вуліцы Бубеннай. Едучы, бывала, стуль да Ларысы
Геніюш трамваем, мне падабалася, як кандуктар-кантралёр звяртаўся да пасажыраў
са сваім нямецка-чэшскім: “Фар-картэн-яздэнкі просімо”. У Ларысы Геніюш была ў
Празе нядрэнная кватэра. Яна жыла тады толькі з сынам, непаседлівым, не надта
паслухмяным, зацятым дзевяцігадовым Юркам. Ён знікаў некуды на цэлы дзень, і
маці турбавалася, шукала і не знаходзіла, ён прыходзіў толькі надвечар. Маці
пыталася, дзе ён быў? Ён коратка адказваў: “Ездзіў”. Юрка любіў ездзіць
трамваем, ведаў добра горад, ніколі не блудзіў. Мужа ў дому не было. Я так і не
ведаў, дзе ён быў. Разглядаў у ягоным лекарскім кабінеце невялічкую бібліятэчку
- у ёй я знаходзіў заходнебеларускія і менскія выданні: часопісы, газеты,
кніжкі. Быў Геніюш, наколькі я мог спасцігнуць, чалавекам левага кірунку.
Ларыса Геніюш умела і любіла гатаваць.
Стоячы ля пліты, часам сцёбала мяне сваім фартухом, калі я, згаладалы, хапаў
што-небудзь з патэльні. Аднойчы, стоячы з ёю ля пліты, я пачаў пісаць алавіком
па кафлі - складаў эпіграму на яе. Яна, каб спыніць маю пэцканіну, сур’ёзна
загадала мне: “Ідзі ў уборную і там пэцкай”. Я пакрыўдзіўся і цэлы дзень не
гаварыў з ёю.
За сталом у яе былі часта госці, абавязкова
тады - Забэйда-Суміцкі. Забэйда-Суміцкі быў ужо і тады ў гадох. Юрка, седзячы
за сталом . насупраць яго, чмыхаў, заціскаў нос, дражніў Забэйду-Суміцкага:
“Казёл! Казёл!” У прысутнасці Забэйды-Суміцкага ніхто не важыўся курыць -
ведалі, што спявак не церпіць табачнага дыму. Шанаваў горла.
Калі я, бывала, выходзіў з Ларысай Геніюш
на вуліцу пагуляць, апынуўшыся на тратуары, яна заўсёды гаварыла: “Масейка,
давай пабяжым!” I бегла. Але прабегшы колькі метраў, спынялася, хапалася за
сэрца: “Не магу – калоціцца”. Але бяжыць зноў. Была яна тады досыць поўнай,
задыхалася, нібы не хапала паветра. Прыгадваючы гэта, дзіўлюся цяпер, як яна
магла вытрымаць сваю катаргу.
Заставацца ў Празе яна быццам не хацела,
збіралася адступаць далей на Захад. Быў вызначаны ўжо дзень і час ад’езду.
Гатовыя да ад’езду, мы дамовіліся сустрэцца назаўтра раніцой на вакзале, а калі
мы прыйшлі ў назначаны час на вакзал, яе там не было. Для мяне яна знікла
назаўсёды. Але ейны вобраз бачу выразна: паважаная, гатовая на ўсё,
імпульсіўная, прынцыповая і адначасна - спагадная, міласэрная. Ларыса Геніюш -
жанчына тыпу рэвалюцыянеркі Цёткі.
Як паэтэсу вялікага калібру, таленавітую,
арыгінальную я ацаніў толькі цяпер, угледзеў ейную значнасць, прачытаўшы ейны зборнік
“Невадам з Нёмну” і асабліва - некалькі еййых цыклаў выгнанніцкіх вершаў, што
пабачылі свет у газеце “Літаратура і мастацтва”. Ларыса Геніюш паўстала перада
мной на ўсю сваю веліч як паэтэса-грамадзянка. Я не бачу ёй роўнай у нашай
жаночай паэзіі. Яна паланіла мяне не толькі сваімі паэтычнымі магчымасцямі, а і
не менш сваёй - наперакор усяму - мужнай паставай. Яшчэ з большай зыркасцю
вырысавалася гэтая пастава ў ейным унікальным творы-ўспаміне “Споведзь”,
надрукаванай у часопісе “Маладосць”. Перад гэтым творам блякнуць усе дасюлешнія
гулагаўскія творы ў нашай мемуарыстыцы, уключна з “ГУЛАГам” самога Салжаніцына.
Гэта творы аблітаратураныя, і дзеля гэтага яны шмат у чым трацяць сваю
аўтэнтычнасць. “Споведзь” Ларысы Геніюш падкупляе сваёй непадробнасцю,
маральнай вышынёй і падчас зайздросным бляскам выкладу.
1990 г.
--------
Успаміны
напісаны спецыяльна для гэтага зборніка.
/На
суд гісторыі. Успаміны, дыялогі. Уклад. Б. І. Сачанкі. Тэксталагіч. падрыхт. С.
Б. Сачанка. Мінск. 1994. С. 176–179, 299./
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz