ЎЎЎ 61. Адубарыя Ігідэйка. Эдуард Пякарскі ў жыцьцяпісах. Сш. 61. 1968. Койданава. "Кальвіна". 2023.

 

                                               «КИҺИ ДА КИҺИ БИИР, ДУУҺФ ТЭҤ»

                                    (Э. К. Пекарскай I Игидэйгэ олорбутут туhунан ахтыы)

    Оччолорго алталыы, аҕыстыы сүүс сүөһүлээх туөрт быраат Оросиинар, тыһыынчаҕа чугаһыыр сүөһүлаэх Петров Афанасий — Сэрэмээт нэһилиэги систээн олорбуттара үһу. Кинилэр «Дьиэрэҥнээххэ мустан полит-сыылынайы хайдах олохтуур туһунан дьүүллэспиттэр. Онуоха Афанасий Петров: «Сүүруктээх үрэххэ, таас сиргэ Аммаҕа, олохтүохха» — диэн этии киллэрбит. Ону Оросиннар уонна улахан кинээс: «Амма мантан уонча көс, чиэскитэ бэрт, бу киһини хас ый аайы полицейскай кэлэн баарын-суоҕун кэрүөхтээх, ыйга алталыы солкуобай пособиетын тиэрдиэхтээх, онно түүнкүнүс таскайдыырга эрэйэ бэрт буолуова. Онон нэһилиэк киинигэр чугас олохтуохха», — диэн сөбүлэм-мэтэхтэр. Онуоха Афанасий Петров: «Бэл бу күн ыраахтааҕыга баппатах киһи буолуохтаах. Дьүһунүнэн да көрдөххө, хараҕа быһаҕаһа бэрт, дэлэҕэ туолара биллибэт, Хата оройбутугар олохтооҥҥут алдьархайы таһааттараары тэриннигит быһыылаах. Барыбытыттан да эһэ бараах сүүрбэтэ, буолуо», — диэбит.

    Ыйаах да быһыытынан, Карлович бэйэтин да модьуйуутунан нэһилиэк кинини тэрийиэхтээх эбит. Онно нэһилиэк дьонуттан буруонан ааҕан харчы тардан, биир баайтан икки ынаҕы атыылаһан биэрбиттэр (Григорий Христофоров диэнтэн атыыласныттар диэх курдук истэрим). Петр Шестаков диэн дьадаҥы, элбэх оҕолоох ыалтан Кыракый Ааныка диэн кыыстарын эстэрээппэнэн биэрбиттэр.

    Бастаан кэллэҕин утаа Дьиэрэҥнээхтэн үс биэрэстэ соҕуруу Чараҥ алааска Григорий Тихонов туруорбах балаҕанын улассан олохтообуттар. Манна Карлович балтараа сыл курдук олорбут.

    Онтон. Дьиэрэҥнээххэ бэйэтигэр Батаа уола Маастаар диэн киһиэхэ балаҕан туттарар. Бу балаҕана немецкэй муннуктаах, айаҕар күулэлээх, хоту өттүгэр чуулааннаах, арҕаанан ааннаах (күүлэтэ хотунан ааннаах) иннигэр ампаардаах.

    Чараҥ алааһы нэһилиэк мунньанан быһаарыытынан киниэхэ ходуҕа биэрбиттэр. Сыылкаҕа кэлбит ааҕа уоллаах Галимулин татаар уола Сиик Сампай диэн киһини хамнастаһан иккиэ оттууллар.

    Карлович бу ходуһатыгар нэһилиэк баайа Иван Оросин кугас ата күрүөһүлүүр буолоут. Ону бэстилиэтинэннытан буукка түһэрбит уонна кинээскэ тыллаабыт: «Бу ат ходуһабын кэһэн 52 күнүм хаалла. Онтон кыһыйаммын ыттым, баҕар, өлөн хаалыа — атын харайдын», — диэбит.

    Сиик Сампай диэн киһи алта сайыны быһа, күнунэн-нэдиэлэнэн кэпсэтэн, Карловичка оттоһо сылдьыбыт. Бу оттуулларыгар «Чараҥ» ампаарыгар отууланан Сиик Сампай хоно сытгаҕына, Ньыыкка Оросин (Нил Григорьевич) кэлэн бииргэ арыгыласпыт. Арыгылаан баран иирсэн, Ньыыкка Сампайы быһаҕынан өттүккэ аспыт. Сампай хаанын тарбаҕынан умньаан ылан ампаар үөһээ холуодатыгар сотон кэбиспит, бэлиэ буоллун диэн. Карлович маны билэн кинээскэ үҥсүбут. Ону Григорий Оросин уолун быыһаары улахан көрдөһүүнэн Карлович дьыалатын хаалларарын ситиспит. Тригорий оҕонньор манньа биэрбитэ үһү диэн усках сэһэн эмиэ баара. Мантан ыла сыстыһан Ньыыкка Оросин Пекарскайга сылдьар идэлэммит, кэлин улахан дорордуу буолбуттар.

    Биирдэ Манда диэн улахан күөлгэ мууһу үрдүнэн куһүн Оросиннар уонна Афанасий Петров муҥха таппыттар. Карлович маны көрө кэлбит. Муҥхаларын таһааралларыгар биэс хоппо холобурдаах собону ылбыттар. Маны мууска күтан баран, Оросин ылгын дьоно, кэһэ сылдьан, улаханын талбытынан, барбыттар.

    Ону көрөн туран Пекарскай мин аҕабыттан. ыйыппыт: «Ити кыратын ким сиэҕэй дуу, туох гыналлар дуу?» диэн. Ону мин аҕам: «Кыратын биһиэхэ, хара норуокка, үллэрэллэр, улаханын бэйэлэрэ ылаллар» диэбит. Ону истэн баран бэккиһээн Карлович хабылла түспүт: «Туох аатай! Киһи да киһи, киһи — барыта биир. Талан ылбакка тэҥинэн түҥатиэххз», — диэн улаханнык итийэн-кутуйан туран тыл этэн, дьүүл таһаарбыт. Итини дьадаҥы дьон бэркэ интэриэһиргээн, өрө мыҥаан туран иһиллээбиттэр, сүрдээҕин сөхпүттэр.

    Инньэ гынан талларбакка эрэ, аҥаар кырыытыттан иһитинэн. баһа-баһа түҥэтэн барбыттар. Итинтэн ыла бастаахтар бөдөҥ собону бэйэлэригэр куду тардар ылаллара уурайбыт.

    Баайдар булка кытта харамсы-йалларыттан кыһыйан, Карлович Өксүөн уола Уоһук Быһыйыын диэн киһиэхэ баҕадьы оҥотторбут. Кэлин бу киһини туонаһыт гыммыт. Дьэ онтон ыла оҕо-дьахтар, дьон дьадаҥы өттө кини муҥхатыттан хаалбат буолбуттар. Муҥхатыгар: «Киһи да киһи биир, дууһа тэҥ», — диэн дьону кэриччи туруоран, кинээс диэн кичэйбэккэ, дьадаҥы диэн атаҕастаабакка киһиэхэ бастаран, дьон иһитин бэйэтэ тутан, оҕоҕо-дьахтарга, эмээхсиҥҥэ тэҥ өлүүнү бэрдэрэрэ. Карлович муҥхатын балыгын түҥэтигэр үтүрүһүү, анньыһыы суох, дьои ыраахтан чынаһан туран илаллара үһү. Кини бардьоҥҥо таҥ өлүүнү биэрэрэ хойукка диэри кэпсэлгэ сылдьыбыта.

    Карлович бэйэтэ үчүгэй сааһыт. Икки уостаах, булгу тутуу саалаах. Саас аайы Манда диэн күөлгэ манчыыкка андылыыр. Кини сыппыт сирэ Карлович дурдата диэн билиҥҥэ дылы аатанар. Мин аҕам, Байарда Түмэппий уола Хрисанф Кычкин диэн сааһыт идэлээх киһи Карловичтыын икки дурданан андыга сыталлара, сааланаллара. Анды эргитээччинэн, өлөрбүт, андыларын хомуйааччынан Хантаахаан Мэхээлэ диэн былдьыры саҥалаах, улахан оҕонньор тыыллах сылдьыһар эбит.

    Андылыыр кэмигэр Карлович тылдьытыгар матырыйаал хомуйара үһү. Манда сыырын аппатыгар уот оттон, чэй өрөн баран күнү быһа олорон, мии аҕабыттан, Хантаахаантан, Өксүон уола Уоһуктан саха тылын ыйыталаһар үһү. Онно атын билбэт тыллара түбэһэн хаалар эбит. Оччоҕо Карлович: «Саха да саха биир буолбат дуо? Саха буолан баран саха тылын тоҕо билбэккит?» — диирэ үһү. Киэһээ аайы Карлович өйүөлээх кэлэр. Бу ыйытала-һыыларыгар, кэпсэтиилэригэр буолан, түүн төһө да буолтун билбэккэ, олорон хаалаллар эбит. Дурлаларыгар, анды кэллэҕинэ эрэ, киирэллэр. Карлович куруук бэргэһэтэ суох сылдьар, хойуу лэглэйбит баттахтаах, саар-тэгил уҥуохтаах хатыҥыр киһи эбитэ уһү. Анды түстэр эрэ, сыыры таҥнары батгаҕа лэглэрис гынан хаалара дииллэр.

    Баччааҥҥа диэри Игидэй нэһилиэгэ төһө-харча киһилээҕэ-сүөһүлээҕэ биллибэккэ олорбут. Нэһилиэккэ Карлович бастакы перепиһи ыыппыт. Күһүөрү кыһын Бэрээйи аҕатын ууһун чаччыына кинээһэ Кычкин Матвей Матвеевичтыын буруолааҕы көтүппэккэ кэрийэ сылдьан испииһэккэ киллэрбиттэр. Маныаха диэри сорох дьон араспаанньалара чуолкайа суоҕа. Ону төрдүнэн, өбүгэтинэн ырытыһан таарыччы чуолкайдаан испиттэр. Сорох араспаанньатын билбэт, хос аатын, аҕалаах бэйэтин аатын эрэ билэр түбэлталэрэ көстүбүт. Онуоха Карлович: «Хайдах хайдаҕый? Киһи үс ааттаах буолуохтаах: аата, араспаанньата, аҕатын аата. Эйнэнэ төҕо иккиний эрэ?» — диирэ. Сорох дьоҥҥо араспаанньа биэрэн, сорохтору араспаанньаларын уларытан испиттэрэ үһү. Холобур, мин аҕам онуоха диэри Баҕыынай диэн эһэтин аатынан суруллара үһү, ону төрдүн түөһэн Кычкин диэн суруй-буттар. Итиниэхэ диэри Боямерин диэн араспаанньанан күөх биэдэмэскэ киирэр дьон аны Чьямовтар диэн суруллар буолбуттар.

    Бу перепись нэһилиэк олоҕун дьэҥкэччи көрдөрөн таһаарбыт. Ордук сир тэҥэ суох үллэһиллибитэ, бытарыйбыта сүрдээҕэ көстүбүт. Холобур, Отону үрүйэтин үөһээ баһыгар биэс ыал олорбуттар: быстар үөһээ баһыгар Ньоонньуур (Спиридон Быллырыытап), кини аллараа өттүгэр Бырдах (Хабырылла Иэбилэп) итинтэн өссө аллара Быллаһы уола Баллах, үрүйэ төрдүн диэки Саллаат Миитэрэй диэннэр. Билигин көрдөххө, манна бурдук ыһар, сүөһу мэччитэр да сир суох курдук. Хайдах ыал буолан өлорбуттарын киһи бэккиһиир: Тыһыынчаттан тахса дууһалаах оччотооҕу I Игидэй наһилиэгэр кырыымчик олохтоох үтүмэн үгүс ыал баара.

    Нэһилиэккэ Карлович сабыдыала улаатан испит. Ким кыһалҕалаах, баттаммыт-үктэммит, аһа-таҥаһа суох буолбут наар киниэхэ кэлэн сүбэлэтэр буолбуттар. Киниэхэ тылөс, илии-атах буолааччы да үксээн барбыт. Ордук чугас дьонунан, сир боппуруоһутар Ньыыкка Оросин, Көтүппэт уола Андрей Егоров, Якову Мондолууһап (Иванов) эбиттэр. Ньыыкка Оросин нэһилиэк олоҕун, хас биирдии хаһаайыстыба төһө сирдээҕин билэр абит, ордук баай өттун. Дьадаҥы отто хайдах сиртэн матан, кыһалҕалаахтык олорорун Яков Иванов кэпсиир. Оттон Андрей у Егоров наар сырыыга-айаҥҥа сылдьара дииллэр.

    Бу дьон сүбэлэһэн, перепись тумугүнэн, сир боппуруоһугар баайдар биэстии-алталыы алаас хоҥолой сирдэрин уллэһиккэ таһаарарга модьуйсан дьыала тэрийэллэр. Бу дьыалаларын ыалы кэрийэн Аидрей Егоров 25 киһиттэн сөбүлэҥ ылан, илии баттаппыт.

    Дьыалаларыи бастаан улуус быраабатыгар Чурапчыга туһэрэллэр. Онтон туһа тахсыбатаҕыттан куорат областной управлениетыгар киллэ-рэллэр. Үс сыл тухары хаста да кырынан, дьаныһан туран уҥсэллэр. Куорат сууттара кэмниэ кэнэҕэс дьыаланы быһааран үҥсээччилэр кыайыылаах тахсадлар. Инньэ гынан баайдар угаада, хоҥолой сирдэрин дьадаҥыларга үллэһиккэ ыыппыттар.

    Посредниктар. көрүүлэринэн. Оросиннар Хара Хомустаах тыатын иһинэн үс мас үүт бүтэйдээх алаастарын Бырдаахап Иэп уонна Хабырылла диэн икки быраакка, эмиэ итинник Бырыылаах диэн алаастарын Ньолооһоп Ыстапааҥҥа, Тордуйалаах алаастарын Луохаратта уола Чамыгыр Баһылайга укпуттар. Ол иһин Оросиннар уолларын Йьыыкканы кыраабыттара, өлүөхтэригэр диэри өстөнө сылдьыбытара биллэр.

    Карлович кыра-кыаммат дьон кыһалҕатын кыһалҕа оҥостубут буолан кырдьаҕастар кини туһунан хойуккааҥҥа диэри умнубакка бэрт элбэҕи кэпсиир буолаллара.

    (Алексеевскай оройуон, Игидэй нэһилиэгэ Петр Алексеев аатынан колхоз чилиэнэ 61 саастаах Н. X. Кычкин тылыттан Г. Окороков суруйбута).

    /Кыым. Якутскай. № 21. Тохсунньу 25 күнэ 1968 сыл. С. 4./