ЎЎЎ 59. Адубарыя Ігідэйка. Эдуард Пякарскі ў жыцьцяпісах. Сш. 59. 1966. Койданава. "Кальвіна". 2023.

 

    Stanisław Kałużyński

                        POLSKIE BADANIA NAD JAKUTAMI I ICH KULTURĄ

    ...Wiele zasłużonych nazwisk polskich notuje historia badań nad ludami Wschodu, ale bodajże w żadnej innej gałęzi orientalistyki nie zajmują one tak poczesnego miejsca jak w badaniach nad Jakutami, ich językiem, warunkami bytu i kulturą. Przyczynili się do tego w głównej mierze dwaj badacze: Edward Piekarski, autor — obok wielkiej liczby innych cennych prac naukowych — fundamentalnego słownika jakuckiego, oraz Wacław Sieroszewski, zasłużony na tym polu przede wszystkim jako autor obszernej monografii poświęconej etnografii Jakutów. Nie byli oni oczywiście jedynymi Polakami, którzy pozostawili po sobie prace, materiały czy inne ślady w literaturze przedmiotu, ale położone przez nich zasługi stawiają ich w rzędzie najwybitniejszych bez wątpienia w skali światowej badaczy Jakutów...

    [C. 174.]

    Druga połowa XIX w. i pierwsza połowa XX w. przynoszą już znacznie więcej nazwisk polskich badaczy Jakutów; zwłaszcza prace paru z pośród nich zajmują czołową pozycję w literaturze naukowej przedmiotu. Na pierwsze miejsce w tej grupie wysuwają się, jak wspomniano, Edward Piekarski, a następnie Wacław Sieroszewski.

    Edward Piekarski (1858-1934) jest bez wątpienia jednym z niewielu najbardziej zasłużonych w skali międzynarodowej badaczy Jakutów. Jego pomnikowe dzieło: Słownik języka jakuckiego, wydany w latach 1907-1930 w trzynastu zeszytach (3 tomach) [* Słovar' jakutskago jazyka, S.-Peterburg 1907 — Leningrad 1930; II wyd. (fototypiczne) ukazało się nakładem Akademii Nauk ZSRR w 1958 r. Ponadto istnieje turecki przekład słownika.], nosi charakter słownika encyklopedycznego i zawiera poza niezmiernie bogatym materiałem ściśle językowym, również bogaty, materiał z zakresu kultury materialnej i duchowej Jakutów. Dla żadnego z kilkudziesięciu współczesnych języków tureckich, z wyjątkiem chyba tylko czuwaskiego [* N. I. Ašmarin, Thesaurus linguae Tschuvaschorum. Slovar' čuvašskogo jazyka, I-XVII, Kazań 1928 – Čeboksary 1950.], nie opracowano dotychczas tak wszechstronnie wyczerpującego słownika. W swoim czasie E. Piekarski był niewątpliwie najlepszym znawcą języka jakuckiego. Nasz rodak położył również niemałe zasługi w badaniach nad etnografią i folklorem Jakutów. Biografii i działalności naukowej E. Piekarskiego poświecili wiele specjalnych prac najwybitniejsi uczeni różnych krajów i to zarówno za jego życia, jak j po śmierci [* Por. np. Otzyv V. V. Radlova o trudach E. K. Pekarskago, Otčet Imp. Russk. Geogr. Obšč. za 1911 god, SPb. 1912, s. 77-85; N. Poppe, Eduard Piekarski, „Ungarische Jahrbücher” VII (1927); Wł. Kotwicz, Edward Piekarski (1858-1934), RO X, 1934; M. Azadovskij, E.K. Pekarskij, „Sovetskaja Etnografia”, No 5, 1934; Eduard Karlowič Pekarskij. K stoletiju so dnja rożdenija, Jakutsk 1958, i in.].

    Edward Piekarski urodził się w Piotrowiczach powiatu Ihumeńskiego, byłej gubernii Mińskiej. Pochodził z rodziny szlacheckiej. Do gimnazjum uczęszczał najpierw w Mińsku, później w Taganrogu, a wreszcie w Czernihowie, gdzie ukończył 7 klatę. Następnie zapisał się do Instytutu Weterynaryjnego w Charkowie. Został tu wciągnięty do ruchu politycznego i po dwóch latach nauki, zagrożony aresztowaniem, zmuszony był do porzucenia Instytutu i ukrywania się. W 1881 r. został aresztowany w Moskwie i za działalność rewolucyjną skazany na 15 lat ciężkich robót, jednakże ze względu na młody wiek i słabe zdrowie karę tę zamieniono mu na zesłanie.

    Jeszcze w tym samym roku jesienią E. Piekarski znalazł się w I naslegu Igidejskim Boturuskiego ulusu obwodu Jakuckiego, w miejscowości odległej od Jakucka o około 250 km. Niezłamany ciężkim losem, pełen energii zesłaniec szybko pozyskał zaufanie i przyjaźń Jakutów. Na oddanym mu skrawku ziemi zbudował sobie mieszkanie i urządził niewielkie gospodarstwo. Później nieco ożenił się z Jakutką.

    Zainteresowanie językiem jakuckim zrodziło się u Piekarskiego z potrzeby praktycznej, z konieczności porozumiewania się z Jakutami, którzy wówczas, zwłaszcza w głuchych zakątkach, zupełnie nie znali języka rosyjskiego. Z biegiem czasu Piekarski stwierdził, jak dalece błędne są głoszone w owym czasie opinie, jakoby język jakucki obejmował zaledwie parę tysięcy wyrazów. Przekonał się tez, że nawet znany słownik O. Böhtlingka nie notuje mnóstwa najbardziej potocznych słów. Początkowo czysto praktyczne zainteresowanie przekształciło się następnie w pragnienie opracowania słownika, który by w miarę możności najpełniej uwzględniał bogactwo jakuckiej leksyki i frazeologii [* Zamierzenie to zrealizował. Słownik jego wielokrotnie przewyższa bogactwem materiału słownik O. Böhtlingka. Wyrazy na literę a zajmują u Böhtlingka 12 s., u Piekarskiego 106 s. (tego samego formatu), wyrazy na literę b u Bohtlingka 20 s., u Piekarskiego 164 s. ttd. Nowe prace leksykograficzne (wyjąwszy zapożyczenia rosyjskie) w nieznacznym tylko stopniu uzupełniają materiał zawarty u Piekarskiego.]. E. Piekarski nie miał wykształcenia filologicznego ani językoznawczego. Nie znał też metod zbierania i gromadzenia materiału słownikowego, który zapisywał początkowo po prostu w zeszycie, a nie na oddzielnych kartkach. Jednakże niezwykła energia, upór i wytrwałość w dążeniu do wytkniętego celu, a także pomoc i wskazówki bardziej w tym zakresie doświadczonych osób, pozwoliły mu przełamać wszystkie początkowe trudności, i co więcej, zdobyć kwalifikacje wybitnego uczonego specjalisty. Korzystając z pomocy i współpracy miejscowego duchownego prawosławnego, protojereja D. D. Popowa (zm. w 1896 r.), oraz zesłańca politycznego, znanego etnografa W. M. Ionowa, E. Piekarski, który jednocześnie zaznajamiał się także z folklorem i warunkami bytowania ludności jakuckiej, zdołał zebrać w. niedługim czasie tak poważny materiał, że jeszcze w latach 80-tych. Wschódniosyberyjski Oddział Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego postanowił wydać jego słownik. W następnym dziesięcioleciu osobą i pracami Piekarskiego zainteresowała się Rosyjska Akademia Nauk. Dzięki poparciu wybitnych współczesnych uczonych, a zwłaszcza słynnego turkologa W. Radłowa, oraz staraniom czynionym przez Akademię Nauk, E. Piekarski otrzymał w 1889 r. pozwolenie na pobyt w Jakucku, gdzie uzyskał znacznie lepsze warunki pracy, a ponadto płatne stanowisko. W tym też czasie ukazał się w Jakucku pierwszy zeszyt jego słownika, przedrukowany później (ze zmianami odpowiednio do wymogów stawianych wydawnictwu akademii) w 1907 r. w Petersburgu. Od 1904 r. otrzymywał E. Piekarski stypendium od Akademii Nauk celem szybszego przygotowania słownika do druku, a wreszcie, w rok później, uzyskał zezwolenie na przyjazd do Petersburga. Tutaj, pozostawał już do śmierci, pracując na różnych placówkach naukowych (w Rosyjskim Muzeum, w Muzeum Antropologii i Etnografii, na stanowisku redaktora czasopisma „Żiwaja Starina”).

 

 

    Słownik E. Piekarskiego w pełni, zasługuje na miano pracy pomnikowej i wzorowego dzieła naukowego. Zajmuje on do dzisiaj i zapewne zajmować będzie trwale czołową pozycję w naukowej literaturze jakutoznawczej. Najpoważniejsze autorytety naukowe wyrażały się o nim w słowach wysokiego uznania. Wspomniany już turkolog W. Radłów tak pisał z okazji ukazania się pierwszego zeszytu słownika: „Nie znam ani jednego nie posiadającego piśmiennictwa języka, który posiadał by tak pełny i skrupulatnie opracowany słownik, jak ten prawdziwy Thesaurus łinguae Jakutorum, a nawet dla wielu literackich języków podobny słownik pozostaje jeszcze na długo pium desiderium” [* V. V. Radlov, Siovar’ jakutskago jazyka, sostavl. E. K. Pckarskim..., „Żivaja Starina”, XVI 1907. vyp. IV, s. 65.]. Inny uczony, wybitny iranista, K. Zaleman (Salemann), członek akademickiej komisji, która przyznała E. Piekarskiemu złoty medal za pierwszy zeszyt słownika, stwierdził, iż „bogactwo przytaczanych przykładów, powiedzeń, zagadek i objaśnień bytowych właściwości i mitologicznych wierzeń Jakutów przydaje temu słownikowi specjalne znaczenie, nie tylko dla samych językoznawców” [* Otčet o dejatel’nosti Imperatorskoj Akademii Nauk... za 1907 god, SPb. 1907, s. 188.]. Równie wysoko ocenił to dzieło sekretarz Akademii Nauk ZSRR, S. Oldenburg, w przedmowie do ostatniego zeszytu słownika (1930 r.): „Zakończone zostaje wielkie dzieło naukowe, posiadające także szerokie znaczenie praktyczne [...] Niewiele ludów Wschodu posiada takie słowniki” [* Slowar’ jakutskogo jazyka, vyp. trinadcatyj, Leningrad 1930.]. Według N. Poppego „osobiste nieszczęście E. Piekarskiego stało się prawdziwym błogosławieństwem dla badań nad językiem jakuckim” [* Ungarische Jahrbücher VII, 1927, s. 340.]. Można by zacytować jeszcze wiele podobnych głosów zarówno z przeszłości, jak i czasów nam bliższych [* Por. np. L. N. Charitonów, Slovar’ jakutskogo jazyka E. K. Pekarskogo i ego snačenie, s. 10-18 cyt. wyżej (przyp. 20) księgi jubileuszowej.], ale chyba najlepszą rekomendacją omawianej pracy będzie przytoczenie kilku, dowolnie wybranych, a ze względu na brak miejsca raczej przeciętnych objętościowo haseł podstawowych ze słownika.

    ¹ baүa (tur. baqa, baүa)

    1) żaba w ogóle, Rana (por. alčax, bałłygynai sӱlar); szara żaba (R. temporaria) i jej odmiany z krwawymi plamami na brzuchu (R. cruenta), M. [* Skróty oznaczające źródła, na które powołuje się autor.]; b. aн̕ax o szerokich ustach, mający duże usta podobne do żabich, DP; b. bałyk byczek podkamienny, ryba Cottus gobio (Olenin); syłgy baүata narośli znajdujące się u koni powyżej kopyt, M.; w przeszłości Jakuci sporządzali z nich guziki do swoich kożuchów.

    2) strzałka (pod końskim kopytem).

    3) męskie przezwisko, od którego pochodzi nazwisko Baүӱn (Baүa + rosyjska końcówka in) — Bagin.

    byłyt (por. tur. bułut).

    1) obłok, chmura (por. küdän, xałłän čałaxaja); pochmurna pogoda (por. xallän); byłyta suox bezchmurny; äbir (albo itir) b. obłok pierzasty, chmurki-baranki; ätär b., ätiŋnax b. chmura gromowa ( = ätiŋ byłyta); satӱ b. „pieszy” obłok, tj. przesuwający się poniżej wysokich gór; sis b. obłoki w środku zimy, z których pojawieniem się kończą się silne mrozy; [...]; tor b. chmura; čuo b. pojedynczy obłok, B.; obłoki kłębiaste, cumulus, B.; yr b. klaczkowaty obłok, Chud.; (pod względem barwy rozróżnia się następujące obłoki: älämäs b., küöx b., kyhyl 6., maŋan b., soho b., tordu b., turaүas b., ürüŋ b.t xara b., xaraŋ b.); b. taraha tłuszcz wewnętrzny lub podskórny o grubości mniejszej niż na jeden palce; b. kӱha (córka obłoku) obelżywe wyrażenie, używane także w stosunku do mężczyzn.

    2) u Dołganów: przedmiot z drzewa na podobieństwo słupa, wyobrażający obłok, na którym szaman uwozi od chorego człowieka ducha powodującego choroby psychiczne [* Kilkanaście dalszych wierszy hasła zostało opuszczone.].

    uraha (por. uraүas, bur. ursa szałas)

    1) stożkowato postawione żerdzie letniej jurty, szkielet urasy; urasa, letnie mieszkanie (jurta) Jakutów (= uraha z̧iä) w formie stożkowatego szałasu (namiotu) z ukośnie postawionych długich żerdek, ściśle obciągniętych z zewnątrz płatami kory brzozowej, modrzewiowej lub świerkowej, gałązkami lub skórami reniferów (mieszkanie to, spotykane obecnie rzadko i jedynie u bardzo bogatych albo zubożałych Jakutów, należy według WS [* Skrót oznaczający: Wacław Sieroszewski.] uznać za najstarszą formę jakuckich mieszkań); przenośny szałas, namiot (= tordox 5), Biruła (por. otü 1). Buor (por.) uraha ziemna urasa rybaka, Obr. II,141; okresowe zimowe mieszkanie podróżujących Jakutów i Tunguzów (spotykane na Nelkańsko-Ajańskim trakcie), Gor.; dalla (por.) uraha maleńki namiot, Nowg.; sarӱ u. urasa pokryta skórami (por. tordox 5), Gor.; Tätiŋ u. nazwa miejscowości; Xalyŋ u. miejscowość w naslegu Bajaүa, DK; xatyryk u. letnie czasowe mieszkanie z kory modrzewiowej lub świerkowej, Gor. (por. ^lkuluma); U. küöl nazwa jeziora, Woll.; u. toŋus Tunguzi, żyjący w stożkowatych jurtach, B.

    2) malutka urasa z cienkich szczapck, którą buduje się w czasie odprowadzin Ajyhȳt (bogini porodu) nad dołkiem z kobiecym łożyskiem (ǯaxtar oyolun ińätü), Obr. I, 207.

    ¹ kut (por. teł. kut siła życiowa, dusza)

    1) dusza istot żywych (człowieka i zwierząt); dusza ludzka składa się z trzech elementów: buor h. (dusza-ziemia, — ziemia w znaczeniu gleby), salgyn k. (dusza-powiew), ińä k. (dusza-matka). Kut, według poglądu niektórych Jakutów, otrzymuje się od Ürüŋ-ajȳ-tojon’a; przynosi ją bogini Ajȳhyt. W bajkach spotyka się wyrażenia (por. niżej) aүa k. (dusza -ojciec) i sür k. (dusza-życie). (...) [* Opuszczono około 30 wierszy obejmujących cytaty z bajek wraz z przekładami.]; alys kuta suox čarâs nazbyt cienki (o wszystkim); kihi huta dusza w postaci kuleczki, przynoszona przez szamana ze wszystkich stron świata (z wyjątkiem wschodniej); kyl kuta choroba włosów; drewnojad, żuk (Cerambyx), Ion.; ȳnax kuta (por. sir sigä, uo-mija) maleńki owad, mól; (w Megińskim ulusie okręgu Jakuckiego mrówkoew) Myrmeleon (w stadium larwalnym), Ion.

    2) dusza, istota rzeczy; żywotność (= kut-sür), duch, DP; życie, N. (por. ^ltȳn, ²sür); kuta toxtubut jego dusza rozlała się (zamieniła się w wodę), tzn. on nieodwołalnie umrze (kiedy szaman przy obrzędzie wyleje przyniesioną duszę); kutun sütärär on traci ducha, jemu zwidują się różne rzeczy (mówi się tak o człowieku tchórzliwym); aүo kutun ürgütümü! nie strasz! särän oүo kuta ürüoyä ostrożnie, bo zachoruje z przestrachu; oүo kuta ōińür dusza dziecięcia bawi się (mówią tak, kiedy wskutek silnego ciągu popiół w palenisku kręci się jak maleńka trąba powietrzna), tzn. że w rodzinie będzie dziecko; kutun-sürün xatmattym zachwiałem jego jestestwem (tzn. nastraszyłem go), DP; (= kutun-sürūn ürgüttüm); kutum-sürüm tohunna moja żywotność złamała się, tzn. umieram, już nie wstanę (dopuszcza się przy tym możliwość wyzdrowienia).

    Jak widać z przytoczonych przykładów, hasła podstawowe w słowniku E. Piekarskiego przynoszą niezwykle obszerne i drobiazgowe informacje — i to nie tylko językowe. Na wstępie autor zestawia dany wyraz z wyrazami pokrewnymi innych jeżyków tureckich względnie, w wypadku zapożyczeń, z wyrazami mongolskimi, rosyjskimi czy też tunguskimi. Po odnotowaniu znaczenia podstawowego (znaczeń podstawowych) podaje znaczenia dalsze, przenośne, przytacza liczne synonimy, połączenia frazeologiczne, stosuje szeroko system odsyłaczy itd. Większość haseł zawiera ponadto obszerne informacje o charakterze etnograficznym — niezależnie od tego, czy dane hasło należy do zakresu kultury materialnej czy też duchowej, czy związane jest z materialnymi warunkami czy z ustną twórczością ludową, wierzeniami itp. Nie opuszcza też Piekarski materiału onomastycznego, toponomastycznego, wyzwisk, przekleństw, wyrazów czy zwrotów „nieprzyzwoitych”. Wszystko, co słyszał i zanotował względnie zebrał z różnych innych źródeł, a co znalazło odzwierciedlenie w języku jakuckim, znalazło też miejsce w jego słowniku. Nie znaczy to bynajmniej, że słownik ten jest chaotycznym zbiorem równowartościowego materiału. Każde hasło jest odbiciem części ogromnego wysiłku prawie pięćdziesięciu lat pracy autora. Cały olbrzymi materiał słownika liczącego 1929 stron dużego formatu (in quarto, tekst w dwóch kolumnach) jest opracowany z niezwykłą, nadludzką niemal skrupulatnością. Autor dążył do skontrolowania każdego wyrazu, a kiedy nie mógł wziąć na siebie odpowiedzialności, zaznaczał zawsze źródło, skąd czerpał materiał. Oczywiście dokumentowanie materiału ma miejsce również W innych, bezspornych, jeżeli idzie o poprawność informacji, wypadkach. Pozwala to z kolei na skonfrontowanie przytoczonych danych z obszerniejszym kontekstem tego czy innego źródła. Po zapoznaniu się z określonym hasłem i zespołem odsyłaczy, czytelnik otrzymuje często tak obszerne i drobiazgowe informacje, jakich w żadnym innym źródle nie mógłby uzyskać. Z pełnym więc uzasadnieniem mógł znany ałtaista polski, Władysław Kotwicz, napisać o słowniku Piekarskiego, że jest to monumentum aere perennius [* RO VII, s. 199.].

    Ponadto E. Piekarski jest autorem doskonałego krótkiego słownika rosyjsko-jakuckiego, w ciągu krótkiego czasu wydanego dwukrotnie [* Kratkij russko-jakutskij slovar’, Jakutsk 1905; II wyd., uzupełnione i poprawione, Petrograd 1916, s. 242.].

    Do pracy nad dziełem swego życia przystąpił Piekarski na początku lat 80-tych ubiegłego stulecia, a ostatni zeszyt wydał w 1930 r. Zajęła mu ona zatem prawie 50 lat, to jest okres dwóch pokoleń. Redagując słownik, nie zapomniał o swych bliskich współpracownikach. Każdy zeszyt zawiera na karcie tytułowej po nazwisku autora dopisek: „przy ścisłej współpracy [* „pri bliżajsem ucastii”.] prot. D. D. Popowa i W. M. łonowa”. We wstępie zaś ciepło wspomina wszystkie osoby i instytucje, które okazały mu pomoc i poparcie [* W. Radłów w swojej recenzji I z. słownika pisał, że autor wskutek swojej skromności, wskazuje w większym stopniu na zasługi współpracowników, niż na to czego sam dokonał”. Rec. cyt. wylej (por. przyp. 22), s. 63.].

    Poświęciwszy większość życia i gros swych sił badaniom nad językiem Jakutów, E. Piekarski interesował się również żywo folklorem, historią, a zwłaszcza etnografią tego ludu [* Por. I. S. Gurwič, E. K. Pekarskij kak etnograf-jakutoied, s. 19-28 cyt. wyżej księgi jubileuszowej.]. Te zainteresowania pozwoliły mu zresztą na znaczne wzbogacenie i ożywienie treści słownika. Niezależnie od szerokiego uwzględnienia materiału etnograficznego i folklorystycznego w słowniku, Piekarski jest autorem szeregu bardzo wartościowych prac z tego zakresu. Udział w dwóch ekspedycjach: zorganizowane ze środków I. M. Sybiriakowa przez Wschodniosyberyjski Oddział IRGO ekspedycji jakuckiej (1894-98) [* Słownik jakucki ukazał się w pracach tej ekspedycji.] oraz w tzw. Nelkańsko-Ajańskiej ekspedycji inżyniera W. E. Popowa (1903), a także badania prowadzone samodzielnie, pozwoliły mu na zgromadzenie obfitych materiałów, z których wiele opublikował. Z braku miejsca nie jestem w stanie nie tylko omówić je wszystkie, ale nawet przytoczyć większość z nich [* Publikacje E. Piekarskiego ogłoszone drukiem do 1911 r. obejmują ponad 100 pozycji. Podaje je W. Radłów w cyt. wyż. art. (por. przyp. 20).]. Z tych, które nie mogą zostać pominięte wymienić należy na, pierwszym miejscu wydane pod jego redakcją Obrazcy narodnoj literatury jakutov, w trzech tomach (ośmiu zeszytach) [* Sanktpeterburg 1907 – Petrograd 1918.]. Obrazcy zawierają liczne poematy epickie (jak. olongho — epos bohaterski), bajki, pieśni oraz blisko 450 zagadek i przysłów. Chociaż przeważająca większość wydanych w tym zbiorze tekstów nie została zapisana przez samego Piekarskiego, włożył on w ich przygotowanie do druku bardzo i wiele pracy polegającej na skrupulatnym kontrolowaniu, uzupełnianiu i poprawianiu wszystkich tekstów, oczywiście bez uszczerbku dla naukowej ścisłości. Piekarski jest też autorem wielu wartościowych artykułów i notatek, z których wymienić można np. Płaszcz i bęben jakuckiego szamana [* Piašč i buben jakutskago šamana. Art. napisany wespół z W. N. Wasilewem. Materiały po etnografii Rossii, I. S.-Pb. 1910.]. Miłość i małżeństwo u Jakutów [* Ljubov i brak u jakutov, „Żiwaja starina”, 1909, vyp. 2-3. Współautorem jest W. F. Troščanskij. Przekazał on przed śmiercią wszystkie swe prace i materiały rękopiśmienne E. Piekarskiemu, który następnie szereg z nich zredagował i wydał, opatrując je przypisami i uzupełnieniami.], Przysłowia i przypowiastki jakuckie [* RO II, s. 190-203.], Zagadki jakuckie [* RO IV, s. 1-59.], Przyczynki do lecznictwa ludowego Jakutów [* RO VI, s. 216-229. Art. napisany wespół z N. Popowem.] i wiele innych [* W tym także wartościowe studia poświecone ludom tunguskim.]. W bibliografiach literatury naukowej o Jakutach nazwisko Piekarskiego zajmuje pod względem ilości prac pierwsze lub drugie miejsce [* Por. np. P. P. Choroščich, Jakuty. Opyt ukazatelja istoriko-etnologičeskoj literatury..., Irkutsk 1924 lub N. E. Petrov, Jakutskij jazyk (Ukozate1' literatury), Jakutsk 1958. W indeksie nazwisk autorów zamieszczonym w pierwszej publikacji Piekarski zajmuje pierwsze miejsce (66 pozycji), a w ostatniej — drugie (64 pozycje).]. Ponadto zachowały się — nie opracowane jeszcze niestety —i bogate materiały rękopiśmienne i wspomnienia T. Piekarskiego. Wśród materiałów znajdują się uzupełnienia do słownika, które mogłyby stanowić jego suplement, co zresztą leżało w planach autora. Materiały te, przekazane po śmierci Piekarskiego przez jego żonę Akademii Nauk ZSRR, znajdują się w Leningradzie.

    Wyniki prac badawczych Piekarskiego wcześnie zwróciły uwagę licznych ówczesnych uczonych i nie tylko pozwoliły mu na powrót do normalnego życia, ale jeszcze w czasach carskich przyniosły mu zaszczytne wyróżnienia. W 1907 r. otrzymał złoty medal Akademii Nauk, a w 1911 r. złoty medal Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego. Jeszcze wyżej zostały ocenione jego zasługi po powstaniu Związku Radzieckiego. Uzyskał on wówczas najwyższe godności naukowe: w 1927 r. został wybrany członkiem korespondentem Akademii Nauk ZSRR, a w 1931 r. jej członkiem honorowym. E. Piekarski był również członkiem kilku Towarzystw Naukowych, w tym Polskiego Towarzystwa Orientalistycznego (od 1925 r.).

    Szczególnym pietyzmem jest otoczona pamięć E. Piekarskiego wśród samych Jakutów. Jeszcze w 1926 r. imieniem jego nazwano szkołę podstawową w miejscowości, gdzie był zesłany. Sam Piekarski do końca życia drogą żywej korespondencji utrzyymwał stały kontakt z Jakutią, a przed śmiercią przekazał szkole swego imienia część własnej biblioteki. Uroczyście obchodzono w Jakuckiej ASRR stulecie urodzin wielkiego polskiego badacza, poświęcając jego osobie i działalności wiele miejsca w prasie i innych publikacjach. Cytowany wyżej zbiór artykułów jest poświęcony specjalnie tej rocznicy [* Por. przyp. 20. Również nowe wydanie słownika ukazało się w związku z tą datą.].

    W charakterystyce postaci E. Piekarskiego zasługuje na szczególne podkreślenie fakt, że chociaż pozostał na obczyźnie po powstaniu Państwa Polskiego, czuł się zawsze Polakiem i nie tracił z ojczyzną kontaktu. Od powrotu do kraju powstrzymywał go przede wszystkim druk słownika, wiedział bowiem, że w warunkach polskich nie mógłby on zostać wydany. Władysław Kotwicz, jeden z jego przyjaciół i biografów, tak pisze o stosunku E. Piekarskiego do polskości:

    „Podobnie, jak i inni Polacy, którzy działali na gruncie rosyjskim, pisał Piekarski po rosyjsku. Ale nigdy nie zapominał o swem pochodzeniu. Gdy z początkiem 1914 r. do Petersburga dotarli wiadomość o projekcie założenia polskiego pisma orjentalistycznego, zabrał się z wielkim zapałem do przygotowania dla niego swego przyczynku. Pamiętam, jak się cieszył, gdyśmy wspólnie redagowali po polsku swe prace i wysłali je [...] na ręce redakcji Rocznika Orjentalistycznego. Odtąd był jego wiernym przyjacielem i stale zasilał go swemi pracami, pisanymi niezmiennie po polsku. Zdawało Mu się, jak nieraz pisał do mnie, że w polskiej szacie myśli jego brzmią lepiej i wyraźniej niż w obcej [* RO X, 1934, s. 192.].

    Drugi wielki badacz Jakutów, znany pisarz Wacław Sieroszewski (1858-1945) — rówieśnik Piekarskiego — urodził się w Wólce Kozłowskiej na Mazowszu, w ziemiańskiej rodzinie...

    [C. 176-184.]

 

 

                                                                            Глава 3

                                           ИСПОЛНИТЕЛЬНЫЙ КОМИТЕТ В 1879-1881 гг.

                                                                  Покушения на царя

    ...Третьим было покушение вблизи Москвы. В очень трудных из-за близости подпочвенной воды условиях группа деятелей ИК (А. Д. Михайлов, С. Л. Перовская, Л. Н. Гартман, Г. П. Исаев, А. И. Баранников, С. Г. Ширяев и др.) провела из купленного неподалеку от железной дороги дома 40-метровую подземную галерею. Угроза обвала после длительного дождя стала столь велика, что положение работающего в низкой, полузалитой водой галерее «походило на заживо зарытого, употребляющего последние нечеловеческие усилия в борьбе со смертью» [* А. П. Прибылева-Корба и В. Н. Фигнер. А. Д. Михайлов. Л. – М., 1925, стр. 140.].

    Поздно вечером 19 ноября подложенная под полотно мина была взорвана под проходившим поездом. Оказалось, однако, что это был поезд со свитой, шедший вопреки обыкновению вторым. Сила взрыва перевернула лишь багажный вагон, а восемь сошли с рельсов. Никто не пострадал [* ЦГВИА, ф. 545л, оп. 2, 1880, д. 525, т. IV, л. 33.].

    Несмотря на неудачу, покушение 19 ноября получило громкую огласку [* Э. Пекарский. Отрывки из воспоминаний. «Каторга и ссылка», 1924, № 11, стр. 87.]. Даже рептильная печать отмечала искусную и тщательную инженерную подготовку подкопа [* «Московские ведомости», 25 ноября 1879 г.; «Новое время», 27 ноября 1879 г.]. Все участники его благополучно скрылись, а наиболее скомпрометированного «хозяина» дома Л. Н. Гартмана удалось переправить с помощью контрабандистов за границу [* В. И. Иохельсон. Первые дни «Народной воли». Пб., 1922, стр. 31-43. Попытка царского правительства потребовать его выдачи окончилась провалом. Французская полиция арестовала было Гартмана, но под давлением общественности — на его защиту выступил, в частности, Виктор Гюго — его освободили и выслали в Англию.]...

    [C. 101-102.]

                                                                         Глава 14

                      «НАРОДНАЯ ВОЛЯ» И ПОЛЬСКОЕ РЕВОЛЮЦИОННОЕ ДВИЖЕНИЕ

                                                       НАЧАЛА 80-х ГОДОВ

                          «Народная воля» и польские революционные кружки 1879-1882 гг.

    Братская дружба русских и польских революционеров, скрепленная кровью в период восстания 1863 г. [* А. Ф. Смирнов. Восстание 1863 года в Литве и Белоруссии. М., 1963.], в 70 - 80-е годы все более развивалась и крепла [* И. Н. Курбатова. К вопросу о связях революционного движения в России и Королевстве Польском в последней четверти XIX в. «Научные доклады высшей школы. Исторические науки», 1958, № 4, стр. 125-129.]. В основанном на официальной полицейской статистике сообщении «Народная воля» отмечала, что за вторую половину 70-х годов среди обвиняемых в государственных преступлениях поляки составляли 15% и занимали третье место (русские — 56%, украинцы — 20%) [* Литература партии «Народной воли». Париж, 1905, стр. 355.]...

    [C. 404.]

    О стремлении к сближению между русским и польским молодым поколением, «которое лучше своих отцов поняло неразрывную солидарность взаимных интересов» [* ЦГАОР, ф. 109, 3-я эксп., 1880, д. 758, л. 49 (конверт, стр. 3).], говорилось в статье, предназначенной для задуманного в 1880 г. в Петербурге революционного издания, перехваченного жандармами.

    В этой же статье (возможно, что автором ее был П. Н. Ткачев) ставился вопрос, «насколько поляки отрешились от своих старошляхетских политических идеалов», от идеи польского государства в пределах Западной Двины и Днепра.

    О сдвиге, который и в самом деле произошел в это время в Польше, свидетельствует, например, рукопись на польском языке, найденная при аресте народника Э. К. Пекарского (впоследствии известного этнографа, члена-корреспондента АН СССР). Автор этой рукописи восстает против идеи польской исключительности и самобытности, «самоволья дворянства и ненависти к русским». «Патриоты боятся распространения социализма» [* Там же, 1879, д. 680, ч. 3, лл. 102-105 (перевод с польского).], — заявил автор, призывая польское движение вступить на социалистический путь...

    [C. 405-406.]